معرفی، ترجمه و تقریر: ابوالفضل حری
اثر حسین عبدالرئوف (1)
چکیده کتاب
«تنوع (2) سبک شناختی، تجلی رنگارنگ زبان است؛ تافته زبان شناختی به هم بافته ای که در سطوح مختلف زبان رخ می دهد، چنان که در ژانر قرآنی به کار رفته است. تغییرات سبک شناختی در محدوده جمله و در سطوح خرد و کلان اتفاق می افتد. در سطح خرد، تنوع سبک شناختی در سطوح واج، واژه و جمله و در سطح کلان، کلان متن فراتر از جمله، بررسی می شود. به دیگر سخن، جملات از حیث سبکی مختلف، در متون گوناگون از یکدیگر متمایزند. تنوع سبکی که رفتار زبان و عملکرد ابزارها و راهکارهای زبانی در دسترس مولد متن محسوب را بازتاب می دهند، در متن عربی قرآن، دلایل متقن و قانع کننده دارد و مبتنی بر بافت برونی(3)(بیئه النص) و درونی(4)(سیاق النص) است. بافت برونی و درونی محاطی دستوری، معنایی و آوایی، بر محیط زبانی ژانر قرآنی تأثیر مستقیم دارد. این نیز بدین دلیل است که متن در بافت موقعیتی مشخصی آشکار می شود. بنابراین، عوامل برون و درون بافتی بر الگوهای متمایز سبک شناختی تأثیر گذارند. کشف زبانی- سبکی الگوهای جمله، خواننده را به تحسین ظرافت های دستوری و معنایی مستتر در معانی متمایز دو جمله به لحاظ سبکی مختلف اما از نظر ساختاری یکسان، وا می دارد. نیز، بررسی زبانی الگوهای سبکی زبان، دلالت پردازی حاکم بر دو جمله از حیث سبکی متمایز را آشکار می کند.کتاب حاضر در صدد است که راهکارهای غنی زبانی و سبک زبان عربی را معرفی کند. این کتاب، نگاه خواننده را به الگوهای سبکی غریب معنا محور جلب می کند. از رهگذر فرایندهای مختلف زبانی خاص زبان عربی، می توان به این گونه ساختارهای سبکی پی برد. سازگاری پر مایه، ابزار زبانی کارآمدی برای نیل به کارکردهای ارتباطی گوناگون با دلالت پردازی های معنایی متنوع به حساب می آید. این کتاب نشان می دهد که چگونه پذیرفتگی دستوری و نحو معنایی با تنوع سبکی در زبان عربی قرآن به هم آمیخته است. این کتاب، تحلیلی روشنگر و جزیی از تنوع سبک شناختی ژانر قرآنی ارایه می دهد.».
مقدمه
در دو سه دهه اخیر رویکردهای ادبی و زبان شناختی محور به قرآن دامن گسترده بوده است و خیل مقاله ها، کتاب ها، جنگ ها و گلچین های نقد و نظریه ادبی انتشارات معروف از جمله راتلج، کمبریج، بِلوکول و غیره گواه این مدعاست. انتشارات دانشگاه ادینبرگ با انتشار مجله مطالعات قرآنی(5) رکورددار چاپ مقالات قرآنی است که عمدتاً رویکردهای ادبی و زبان شناختی به قرآن را پی می گیرند. کریمی نیا (1380) فهرستی مستوفا از مقاله های قرآنی را که در غرب درباره قرآن و علوم تفسیری به نگارش در آمده است، معرفی کرده است. حری (1390- زیر چاپ) گلچینی از مقاله های قرآنی با رویکرد ادبی- زبان شناختی را ترجمه و در یک مجلد گردآوری است. عباسی و همکاران (1389) کتاب رهیافت های نوین به قرآن را که ویراسته هاوتینگ و شریف است، ترجمه و چاپ کرده اند. در دانشنامه قرآن ویراسته مک آلیف (2001) بحثی مستوفا و کامل درباره قرآن به منزله اثری ادبی و نیز روایت های داستانی قرآن آمده است. چندین قرآن پژوه شرقی- غربی نیز فعالیت های خود را بر قرآن متمرکز کرده اند. از آن جمله است: توشیهیکو ایزتسو، نصر حامد ابوزید، مستنصر میر، عبدالرئوف، نویورت، اری روبین، آندرو ریپین، آنتونی جونز و دیگران.درآمد
کتاب سبک شناسی قرآنی که قرآن را از نظر زبان شناسی و به ویژه مسایل جدید سبک شناسی بررسی می کند، 251 صفحه دارد که در شش بخش آمده است. عبدالرئوف در بخش اول ویژگی های زبانی و متنی گفتمان قرآنی؛ در فصل دوم، تغییرات نحوی و تنوع سبک شناختی؛ در فصل سوم، عوامل برون متنی و درون متنی؛ در فصل چهارم، شبکه انسجام و تغییر سبک شناختی؛ در فصل پنجم، تنوع گفتمان و در فصل ششم، بن مایه ها و الگوهای سبک شناختی را بررسی می کند. در زیر سازگان صوری کتاب و در واقع فهرست مطالب آن را مرور می کنیم.فصل اول: ویژگی های زبانی و متنی گفتمان قرآنی
عبدالرئوف در این فصل، فهرستی از ویژگی های عمده زبانی و متنی متداول و پراکنده در گفتمان قرآنی را ارایه داده و از رهگذر این دو ویژگی، ساز و کار زبانی متن عربی قرآن را بررسی می کند. هر یک از ویژگی ها به مثال و ترجمه انگلیسی همراه است. عبدالرئوف می نویسد برخی از این دو ویژگی در ترجمه نمونه ها دیده نمی شوند. این بدان دلیل است که زبان عربی و انگلیسی به لحاظ زبانی و فرهنگی، دو زبان ناهماهنگ اند. به دیگر سخن، ترجمه ها ممکن است به تمامی تعادل زبانی بر ساخت عربی را نشان ندهند.ویژگی های زبانی قرآن
گفتمان قرآنی، ویژگیهای عمده زبانی زیر را دارد:
ا) التفات و انواع آن 2)جملات کوتاه و بلند 3)جملات معترضه 4)جملات شرطی 5)جملات مبتدایی(6) 6)حروف ربط 7)فقدان حرف ربط 8)تنوع معنایی حروف اضافه 9)جابه جا شدگی 10)جملات فعلیه با عبارت فعلی یا اسمی آغازین 11)جملات اسمیه همراه با انّ 12)جملات آغاز شونده با ضمیر 13) جملات استفهامی 14)کاربرد اسم مفرد یا مثنی در معنای جمع 15)کاربرد جمع در معنای مفرد 16)کاربرد اسم مثنی در معنای جمع 17)کاربرد فعل به صورت صفت مفعولی 18)کاربرد اسم مصدر بجای صفت.
ویژگی های متنی قرآن (صص 31-43)
در سطح متنی، این ویژگی ها عبارتند از:
1)توصیف تکراری و درونه گیری(7)(ص 31)
اسمی است که با مجموعه ای از عبارات وصفی توصیف می شود.
نمونه: آیات 9-12 سوره زخرف
و لئن سالتهم من خلق السماوات و الارض لیقولن خلقهن العزیز العلیم (9) الذی جعل لکم الارض مهدا و جعل لکم فیها سبلا لعلکم تهتدون (10) و الذی نزل من السماء ماء به قدر فانشرنا به بلده میتا کذلک تخرجون (11)و الذی خلق الازواج کل ها و جعل لکم من الفلک و الانعام ما ترکبون(12)
و اگر از آنان بپرسی آسمان ها و زمین را چه کسی آفریده قطعاً خواهند گفت آن ها را همان قادر دانا آفریده است (9) همان کسی که این زمین را برای شما گهواره ای گردانید و برای شما در آن راه ها نهاد باشد که راه یابید (10) و آن کس که آبی به اندازه از آسمان فرود آورد پس به وسیله آن سرزمینی مرده را زنده گردانیدیم همین گونه ( از گورها) بیرون آورده می شوید (11) و همان کسی که جفت ها را یکسره آفرید و برای شما از کشتی ها و دام ها (وسیله ای که ) سوار شوید قرار داد (12)
در این آیه عبارت اسمی (العزیز العلیم) در قالب سه جمله موصولی بیان شده که همگی با ضمیر موصولی (الذی) شروع شده اند. هر جمله وصفی دارای یک عبارت درونه ای است که حزئیات موضوعی بیشتری را ارائه می دهد.
2)ساختارهای متوازن(8)(ص 33)
در گفتمان قرآنی بین ساختارهای ساده نوعی هماهنگی به چشم می خورد که به خوش نوایی و سجع می انجامد.
نمونه: آیه 2 سوره سبأ
یعلم ما یلج فی الارض و ما یخرج منها و ما ینزل من السماء و ما یعرج فیها و هو الرحیم الغفور(2)
آنچه در زمین فرو می رود و آنچه از آن بر می آید و آنچه از آسمان فرو می شود و آن چه در آن بالا می رود ( همه را می داند و اوست مهربان آمرزنده (2)
پس از فعل (یعلم) دو ساختارهای مشابه چهار واژه ای آمده که پس از هر کدام، ساختارهای مشابه سه واژه ای آمده است.
3) عبارات پایانی (ص 33)
برخی عبارات قرآنی، به فعل و برخی دیگر به صفت ختم می شوند.
نمونه: آیات 3-4 سوره رعد که به فعل ختم می شوند
و هو الذی مد الارض و جعل فیها رواسی و انهارا من کل الثمرات جعل فیها زوجین اثنین یغشی اللیل النهار ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون (3) و فی الارض قطع متجاوزات و جنات من اعناب و زرع و نخیل صنوان و غیر صنوان یسقی به ماء واحد و نفصل بعض ها علی بعض فی الاکل ان فی ذلک لایات لقوم یعقلون (4)
واوست کسی که زمین را گسترانید و در آن کوه ها و رودها نهاد و از هر گونه میوه ای در آن جفت جفت قرار داد روز را به شب می پوشاند قطعاً در این (امور) برای مردمی که تفکر می کنند نشانه هایی وجود دارد (3) و در زمین قطعاتی است کنار هم و باغ هایی از انگور و کشتزارها و درختان خرما چه از یک ریشه و چه از غیر یک ریشه که با یک آب سیراب می گردند و ( با این همه) برخی از آن ها را در میوه ( از حیث مزه و نوع و کیفیت) بر برخی دیگر برتری می دهیم بی گمان در این (امر نیز) برای مردمی که تعقل می کنند دلایل (روشنی) است (4)
4) عباراتی که محتوا و سبکی یکسان دارند اما به جملات متفاوتی ختم می شوند.
این مورد از جمله ویژگی های متنی است که در آن چهار مفهوم کاملا یکسان، با واژگانی مشابه بیان می شوند که یگانه تفاوت آن ها در سبک متمایز بخش پایانی است.
نمونه: آیات 48 و 116 سوره نساء
ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء و من یشرک بالله فقد افتری انما عظیما (48)
ان الله لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء و من یشرک بالله فقد ضل ضلالا بعیدا (116)
مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمی بخشاید و غیر از آن را برای هر که بخواهد می بخشاید و هر کس به خدا شرک ورزد به یقین گناهی بزرگ بربافته است (48) خداوند این را که به او شرک آورده شود نمی آمرزد و فروتر از آن را بر هر که بخواهد می بخشاید و هر کس به خدا شرک ورزد قطعاً دچار گمراهی دور و درازی شده است(116)
این دو آیه به لحاظ ساختار و محتوا کاملا مشابه اند اما بخش پایانی، سبکی متمایز از یکدیگر دارند. بخش پایانی آیه 48 (افتری اثما عظیما) و بخش پایانی آیه 116 (ضل ضلاله بعیدا) است. این دو جمله به لحاظ بینامتنی و مفهومی با یکدیگر مرتبطند چرا که هر دو از مفهومی یکسان در باب عفو و گذشت سخن به میان می آورند.
5)بر نهاد: (9)
این ساختارهای متضاد دارای یک یا چند عبارت هم مضمون اند که با یک یا چند عبارت با مضمونی متفاوت، ادامه یافته اند.
نمونه: آیات 15 و 16 سوره روم
فاما الذین آمنوا و عملوا الصالحات فهم من روضه یحبرون (15) و اما الذین کفروا و کذبوا بایاتنا و لقاء الاخره فاولئک فی العذاب محضرون (16)
اما کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در گلستانی شادمان می گردند(15) و اما کسانی که کافر شده و آیات ما و دیدار آخرت را به دروغ گرفته اند پس آنان در عذاب حاضر آیند(16)
درون مایه آیه 15 ایمان است که درست در مقابل درون مایه آیه 16 یعنی کفر قرار می گیرد.
6)شگرد استدلال:(10)
این شگرد، نوعی فن بیان استدلالی در گفتمان قرآنی است که شامل سه مرحله نهاد، اثبات و نتیجه گیری است.
7)شگرد ارائه:(11)
در گفتمان قرآنی، چهار اصل توحید، نبوت، معاد و جزا و پاداش بر مفاهیم جزئی چون انجام دادن اعمال نیک و طلب استغفار کردن اولویت دارند.
8)شگرد روایت:
از جمله ویژگی های متنی در گفتمان قرآنی می توان به فن روایت اشاره کرد. نکته قابل توجه در این شگرد، بحث و تعامل میان دو طرف است.
9)اشاره به حدود و دستورات الهی:
در گفتمان قرآنی، از دستورات، تعالیم و احکام شرعی سخن به میان آمده است.
10)مضامین قلاب شده:(12)
در هر یک از دو سوره متوالی، با عباراتی رویاروییم که در یکدیگر قلاب شده اند. گاهی، ممکن است این مضامین در ابتدای یک سوره و در انتهای سوره دیگر و یا در انتهای یک سوره و ابتدای سوره دیگر بیایند. گاهی نیز این مضامین در آغاز و/ یا در پایان هر دو سوره بیان می شوند.
11)روابط بینامتنی میان آیات
12)تغییر سبکی برای بن مایه ای یکسان
13)جملاتی که از حیث ساختاری، مشابه اند اما از نظر سبکی، متفاوتند.
14)تکرار
15)انسجام واژگانی:
انجسام واژگانی سبب انسجام متن می شود و برای اهداف متنی بکار می رود. از جمله روش های زبان شناسی که می توان به کمک آن به این ویژگی پی برد، تکرار واژگانی و تکرار عبارات قالبی است که به لحاظ صرفی با یکدیگر مرتبطند.
16)آیتم های واژگانی متأثر از بافت برونی
17)آیتم های واژگانی متأثر از بافت درونی:
این ویژگی عبارتست از تأثیر محیط نحوی، معنایی و آوایی بر رخداد آیتم های واژگانی جملات.
18)اندازه جملات:
از جمله ویژگی های گفتمان قرآنی تنوع در اندازه جملات است.
19)اوزان آیات:
از مشخصه های گفتمان قرآنی سجع است. گر چه هر یک از سور قرآن، اوزانی خاص دارد، در یک سوره، اوزان به طور مکرر تغییر می کنند.
فصل دوم: تغییرات نحوی و تنوع سبک شناختی (صص 44-88)
درآمد
عبدالرئوف معتقد است اولین زیبایی سبک، در انتخاب تأثیرگذار واژگان و هارمونی آنها جلوه می کند. در گفتمان قرآنی این ویژگی، راهبردی سبک شناختی است که در پی ایجاد نقش بلاغی واژه گزینی است. تبدیلات سبک شناختی نتیجه تغییرات در ساختار متفاوتند، معانی متفاوتی نیز دارند. در این فصل، تحلیل زبان شناختی که در سطح واژگانی ارائه شده، به عبارات قرآنی از پرسپکتیوهای زبان شناختی مختلفی چون شکل مفرد و جمع، صورت ساختواژی، پسوند صرفی، شکل نکره و معرفه، ترتیب عبارات و تغییر در چینش واژگان پرداخته است.انواع تغییر نحوی:
تغییر نحوی از ویژگی های زبان شناختی رایج در گفتمان قرآنی است. این نوع تغییر شامل انواع زیر است:چینش واژگانی:
تنوع سبک شناختی در پی تغییر در چینش واژگان رخ می دهد. در گفتمان قرآنی، این نوع تبدیل سبک شناختی تحت تأثیر عوامل برونی بافت است.آرایش کلمات ثابت: سازه های برخی از آیات و عبارات قرآنی ترتیبی ثابت دارند. دلایل این نوع ترتیب واژگانی به شرح زیر است: الف:علت و معلول ب:معنا و مفهوم
صورت ساختواژی:
مواردی که در آن ها، صورت یک آیتم واژگانی و/ یا یک عبارت تغییر می کند، عبارتند از تغییرات در:1-زمان فعل 2-نقش دستوری آیتم واژگانی 3-حرف اضافه متصل به فعل 4-جنسیت ضمیر موصولی 5-شکل افعالفصل سوم: عوامل بافت درون و برون زبانی (صص 89-126)
عبدالرئوف در این فصل عوامل برون بافتی و درون بافتی را در گفتمان قرآنی بررسی و تنوع سبکی در گفتمان قرآنی را در سطوح واژگانی معنایی با ذکر نمونه های فراوان از آیات قرآن تحلیل می کند. عبدالرئوف ابتدا از بافت برونی و واژگان سخن به میان می آورد. در واقع، بافت برونی موقعیت، نقشی مهم در رخداد یک آیتم واژگانی بازی می کند.عبدالرئوف سپس به بافت درونی و واژگان اشاره می کند که تأثیر بافت درونی دستوری و واژگانی برهمنشینی آیتم های واژگانی و ابزارهای انسجامی (cohesive devices) یا به عبارتی همان حروف ربط در زبان عربی را نشان می دهد. محیط معنایی به رخداد آیتم های واژگانی خاص در همان متن اشاره دارد. در زبان شناسی متن تکرار یک واژه به انسجام واژگانی می انجامد. به عبارت دیگر، در گفتمان قرآنی به دلیل عوامل درون بافتی، برخی از واژگان، برای برقراری تقارن واژگانی و هارمونی سبکی بکار رفته اند. عبدالرئوف در ادامه به عوامل آوایی نیز اشاره می کند که در ایجاد انسجام معنایی نقش دارند.
فصل چهارم: شبکه انسجام و تغییر سبک شناختی (صص 127-164)
عبدالرئوف در این فصل به شبکه معنایی و تبدیل سبکی اشاره می کند. شبکه معنایی متن از رهگذر عوامل انسجامی مانند عناصر ربط، ارجاع، حذف و جایگزینی حاصل می آیند. موارد مورد اشاره عبدالرئوف با آنچه هلیدی و رقیه حسن در کتاب انسجام در زبان انگلیسی آورده اند، همخوانی دارد.1. حذف
حذف از جمله سازکارهای سبکی مؤثر است که شامل حذف یک عنصر مثلاً یک واژه یا ضمیر از یک آیه است. بافت برونی اطلاعاتی برای خواننده در مورد آیتم محذوف فراهم می نماید و در نتیجه می توان معنای مستتر آیه را بازنویسی کرد. حذف به دو گروه تقسیم می شود؛ حذف سبکی و حذف دستوری.حذف سبکی:
این نوع حذف در مواردی بکار رفته که در آن دو آیه به لحاظ ساختاری یکسانند و تنها تفاوتشان این است که یکی از آیات فاقد عنصری زبان شناختی مانند ضمیر و یا حرف ربط است.حرف ربط:
از حیث سبکی، تنوع حرف ربط مشترک بین آیات با ساختار یکسان که در سور متفاوت قرآن می آیند، از جمله ویژگی های ژانر قرآنی است. از دیدگاه زبان شناختی، ادات ربط، عوامل انسجامی اند که برای ارتباط میان واژه های جملات و پاراگراف ها را برقرار می کنند. این حروف ربط قرآنی اغلب معنا محورند. تبدیل سبکی در آن ها در ادراک تلویحی آیه ارتباط مستقیم دارد. بافت درونی و برونی در این تغییرات سبکی می تواند از یک ادات ربط به ادات ربط دیگری تغییر نقش دهند. عبدالرئوف در این فصل کوشش کرده از طریق نمونه های مختلف، به این پرسش پاسخ دهد که علت تنوع سبکی در سطح حرف یا در سطح ادات ربط چیست؟اضافه کردن عناصر:
با بررسی تغییرات سبکی می توان به این پرسش پاسخ داد که چرا دو آیه در دو سوره مختلف قرآن از نظر ساختار مشابه اند اما به یکی از آن ها عبارتی اضافه تر دارد.حذف عناصر:
عبدالرئوف ذیل این بخش، به این پرسش پاسخ می دهد که چگونه است دو آیه قرآنی از حیث ساختار با یکدیگر مشابه اند، اما یک عبارت، یک ضمیر شخصی و/ یا یک عنصر واژگانی، از یکی از آن ها حذف شده و این عنصر محذوف در آیه دیگر به چشم می خورد.حذف دستوری:
حذف دستوری، شامل آیاتی است که در آن ها یک عنصر دستوری مانند یک آیتم واژگانی و/ یا یک حرف اضافه، حذف شده است. پی بردن به عناصر حذف شده، معنای بنیادین آیات مستتر را قابل فهم تر می کند.2. جایگزینی
جایگزینی فرایندی دستوری است که در آن از ضمیر پیشایندی یعنی ضمیر هم مرجع به جای اسم استفاده می شود. در این بخش، عبدالرئوف آیاتی را بررسی می کند که از لحاظ ساختار مشابه اند ولی اسم یکی از آیات با ضمیر در آیه دوم جایگزین می شود.فصل پنجم: تنوع گفتمان قرآنی (صص 165-205)
عبدالرئوف در این فصل تغییرات گفتمانی قرآن را بررسی می کند. او بر این باور است ژانر قرآنی با تغییر زبان شناختی در سطح نحوی و معنایی زبان مشخص می شود. غیر دستوری بودن، حشو معنایی و ناهماهنگی معنایی، از جمله مشکلات ناهماهنگی زبان شناختی در قرآن است. در سطح خرد-گفتمان قرآنی، با تغییر سبکی به شکل تضاد دستوری و معنایی رویاروییم.
این تضاد با اسم های مذکر و مؤنث، مفرد و جمع، مثنی و جمع، معلوم و مجهول، ضمیر پیشایندی مذکر و مؤنث، شکل مصدر، ضمایر مستتر و بارز و حالت فاعلی، مفعولی و مجرور بیان می شود. در سطح کلان قرآن، تغییر سبکی با تکرار بیان می شود که از جمله ویژگی اصلی گفتمان قرآن است. عبدالرئوف در این فصل ویژگی زبان شناختی ناهماهنگی و تکرار در گفتمان قرآنی را بررسی می کند؛ این که چگونه این دو ویژگی منجر به تغییرات سبکی در عربی کلاسیک شده است.
ناهماهنگی دستوری
قرآن، خاستگاه اولیه زبان شناسی در دستور زبان عرب تلقی می شود. بنابراین، بررسی عمیق آیات قرآن می تواند موارد بی شماری از غیر دستوری بودن را نشان دهد.ناهماهنگی در مذکر و مؤنث بودن:
در زبان عربی، میان اسم و صفت آن و/ یا ضمیر پیشایندی، از نظر تطابق جنس و تعداد، رابطه صرفی نحوی حاکم است.ناهماهنگی فاعلی/ مفعولی:
این نوع ناهماهنگی با اسم یا عبارت اسمی که با پسوند دستوری نادرست همراه است، بیان می شود.ناهماهنگی در مفرد و جمع بودن:
این ناهماهنگی بر دو نوع است:1)تغییر سبکی در گفتمان قرآنی، به مواردی اشاره دارد که اسمی به صورت جمع است ولی باید به صورت مفرد باشد و یا بالعکس.
ناهماهنگی معنایی: ناهماهنگی معنایی به دو آیه ای اشاره می کند که دارای اطلاعات متضاد هم اند. به عبارت دیگر، برخی آیات قرآن، جزییاتی را بیان می کنند که با جزییات ذکر شده در آیات دیگر، از حیث معنایی، هماهنگی ندارد.
حشو معنایی:
معمولاً در گفتمان قرآنی با عباراتی روبرو می شویم که دارای حشو معنایی اند. به عبارت دیگر، خواننده ممکن است احساس کند این عبارات، اطلاعاتی زیاد به او نمی دهد و او می تواند بدون آن ها معنای تلویحی آیات را دریابد.تکرار قواعد ثابت
در ژانر قرآنی، برای دست یابی به چهار نقش متفاوت زیر، برخی دستور العمل های ثابت، تکرار می شوند:1.نقش ارتباطی پند و اندرز
2.نقش بلاغی تکرار واژه و تکرار تأکیدی
3.نقش زبان شناسی انجسام بافتی
4.نقش بافتی ارتباط مفهومی و بینامتنی و توالی بافتی.
این قواعد به دلایل بافتی گوناگون تکرار می شوند. در هر زمان، یک قانون تکرار می شود، و از نظر معناشناسی معنای متفاوت دارد که با بافت برون زبانی موقعیتی که در آن وجود دارد، مطابقت می کند. تکرار قواعد در سطح بافت خرد یعنی در میان آیات متوالی اتفاق می افتد.
تکرار می تواند در سطح کلان نیز روی دهد: یعنی در یک سوره قرآن، مانند سوره الرحمن. طرفه اینکه تکرار قواعد در ژانر قرآنی در سطح کلان می تواند در سرتاسر متن قرآن رخ دهد مانند آیه 21سوره شعراء، 37سوره اعراف و 17 سوره یونس.
تکرار مضمون
تکرار مضمون از جمله ویژگی سبکی بافت در کل قرآن است. این نوع تکرار، به نقش زبان شناسی بینامتنی منجر می شود. تکرار بن مایه ها در گفتمان قرآنی پیوند و توالی منطقی آیات و سوره ها را در پی می آورد. یافت می شوند آیات فراوانی که از نظر سبکی و ساختار متفاوتند اما از نظر مفهوم مشابه اند یعنی دارای بن مایه ی یکسان اند.تکرار داستان های اخلاقی
از نظر زبان شناسی، تکرار یک داستان در بخش های مختلف قرآن، متنیت متن قرآن را افزایش می دهد و تکرار، بینامتنیت متن را تقویت و برای مضمون مورد نظر رابطه مفهومی و بینامتنی برقرار می کند.از نقطه نظر سبکی، داستان یوسف در سوره یوسف، یگانه داستانی است که در جای دیگر قرآن تکرار نشده است. تکرار در ژانر قرآنی یا به شکل ارجاع مختصر به داستان پیامبران و/ یا به شکل توضیح و تفسیر این داستان است. برای نمونه داستان نوح، 23 بار در قرآن ذکر شده است.
از نظر سبکی، آیاتی که برای توصیف این داستان به کار رفته اند، ساختارهای دستوری متفاوت دارند. به عبارت دیگر، در سوره هایی که از داستان نوح ذکر آورده اند، هیچ الگوی سبکی یا ساختاری مشابه دیده نمی شود. برای رسیدن به توالی متنی و رابطه بینامتنی و مفهومی، داستان نوح با شیوه های سبکی و زبان شناسی مختلف مانند شرح و تفصیل، بازگویی آیه پیشین، ساختارهای نحوی مختلف وعبارات مترادف، بیان شده است. این شیوه ای است که در تکرار دیگر داستان ها نیز به کار گرفته است. دیگر شیوه ی سبکی در گفتمان قرآنی، ذکر چندین داستان در یک سوره است مانند سوره هود. در این سوره، هفت داستان بیان شده است. داستان نوح در آیات 25 تا 48، داستان هود در آیات 60-50، داستان صالح در آیات 68-61، داستان ابراهیم در آیات 76-69، داستان لوط در آیات 83-77، داستان شعیب در آیات 95-84 و داستان موسی در آیه ی 110.
ارائه سبکی
در ژانر قرآنی از شیوه ی ارائه برای چهار اعتقاد اصلی مذهبی یعنی توحید، نبوت، معاد و پاداش و جزا استفاده شده است. این عقاید مذهبی مکرراً در یک سوره و در کل قرآن بیان شده است. بیان این عقاید می تواند در یک آیه واحد صورت گیرد، تکرار عقاید مذهبی از طریق مضمون آیه مذکور، به دست می آید. نقش اصلی این نوع تکرار، نیل به توالی متنی و ارتباط مفهومی و بینامتنی است.فصل ششم: بن مایه ها و الگوهای سبک شناختی (صص 206-235)
عبدالرئوف در این فصل آیاتی را بررسی می کند که بن مایه مشابه اما ساختار زبان شناختی متفاوت دارند. اصلی ترین نقش زبان شناختی آیاتی که از نظر سبکی متفاوت اما از نظر مفهومی مشابه اند، از یک سو دست یابی به توالی متنی، و از سوی دیگر ارتباط مفهومی و بینامتنی است.جمع بندی و نتیجه گیری (صص 236-246)
در مجموع، ویژگی های سبکی قرآن را می توان در چند مورد خلاصه کرد. در وهله نخست، سبک متعالی قرآن به عوامل زیر بستگی دارد:1)کاربرد ادات دستوری و دیگر موارد بلاغی و زبان شناسی در گفتمان قرآنی موج می زند.
2)نظام غنی صرفی: نقش های ارتباطی مختلف، با معانی مختلف، می تواند از طریق تغییر صرفی به دست آیند؛ مانند استفاده از کلمه «مسک» در آیه 65 سوره حج، «استمسک» در آیه 22 سوره لقمان و 43 سوره زخرف، «مستمسک» در آیه 21 سوره زخرف، و «یمسک» در آیه 170 سوره اعراف.
3)کاربرد عناصر بلاغی مانند جناس اشتقاق که برای انسجام مؤثر واژگانی به کار می رود. مانند آیه 39 سوره فاطر که از اشکال متفاوت واژگانی ریشه واژه «کفر» استفاده کرده است: فعل (یک بار)، اسم مصدر (سه بار) و اسم فاعل (دو بار).
4)کاربرد رابطه معنایی ترادف به منزله ابزاری برای انسجام واژگانی در سطح کل قرآن. مانند «آیه 24 سوره طور و 17 سوره واقعه». در این جا، کلمه «غلمان» و مترادف آن «ولدان» در دو آیه به کار رفته است.
دیگر ویژگی سبکی قرآن برای نیل به توالی و هماهنگی سبکی، تغییر سبکی مبتنی بر بافت درون زبانی و برون زبانی است. تغییر سبکی موارد زیر را شامل می شود:
1)کاربرد حروف اضافه مختلف، معنا محور و مبتنی بر بافت برون زبانی است. مانند:«آیه 112 سوره بقره و 22 سوره لقمان». در این جا حروف اضافه «ل» در «لله» در آیه 112 سوره بقره برای نشان دادن تسلیم بودن مطلق در برابر خداوند است حال آنکه حرف اضافه «الی» در آیه 22 سوره لقمان برای بیان مفهوم معنایی نائل آمدن است یعنی تلاش برای رسیدن به یک هدف که تاکنون محقق نشده است. علت استفاده از حرف اضافه «ل» در آیه 112 سوره بقره این است که بافت برون زبانی آیه 111 این سوره به مردمی اشاره دارد که ادعا می کنند بهشت مخصوص آن هاست. برای تکذیب و رد ادعای آنان، حرف اضافه «ل» به عنوان نظام سبکی تکذیب، به کار رفته است.
2)انتخاب سبکی جمله قیدی یا جمله اسمی، مشروط به بافت برون زبانی موقعیتی است. استفاده از جمله قیدی (که شامل فعل اصلی است) یا جمله اسمی (بدون فعل اصلی)، تصادفی نیست اما مشروط به بافت برون زبانی مرتبط با آن است. استفاده از جمله قیدی یا اسمی، نظامی سبکی است که دارای علت معنایی است، یعنی مبتنی بر بافت برون زبانی است. برای نمونه جملات توصیفی در آیه 3 سوره نمل، همگی قیدی هستند:«آیه 3 سوره نمل». استفاده از فعل «یقیمون»، «یوتون» و «یوقنون» یک نیاز سبکی است تا تکرار عملی را در بخش مبتدا توجیه کند. از نظر سبکی، فعل در زبان عربی، دارای مفهوم و معنای تکرار عملی و تکرار یک عمل مشخص در مراحل مختلف در قسمت مبتدا است. این اعمال مکرر شامل پنج نوبت نماز یومیه، صدقه دادن و اعتقاد به معاد است.
3)بافت برون زبانی موقعیتی در انتخاب سبکی معین در سطح صرفی یک واژه، مشهود است. برای نمونه در آیه 30 سوره انعام یک فعل به حالت مجهول به کار رفته «وقفوا»، اما در آیه 31 سوره سبا اسم مفعول به کار رفته است «موقوفون».
4)بافت برون زبانی، فرایند دستوری جای گزینی را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 4 سوره 10 و 4 سوره هود.
5)بافت برون زبانی، ترتیب کلمات در آیات را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 102 سوره انعام و 62 سوره غافر.
6)بافت برون زبانی، وقوع صفات دو گانه در پایان آیات را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 20 سوره نور.
7)بافت برون زبانی، تغییر سبکی در سطح واژگان را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 145 سوره انعام و 173 سوره بقره و 115 سوره نحل.
8)بافت برون زبانی، وقوع ادات ربط را تحت تأثیر قرار می دهد مانند آیات 66 و 82 سوره هود که حرف ربط «ف» در عبارت «فلما جاء امرنا» به کار رفته چرا که به عملی آنی اشاره دارد. اما وقتی عملی با تأخیر صورت می گیرد، حرف «و» به کار می رود مانند و لما جاء امرنا» در آیات 58 و 94 سوره هود.
9)بافت درون زبانی، فهم تقارن دستوری را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند "آیه 12 سوره نمل و 32 سوره قصص".
10)بافت درون زبانی، فرایند دستوری جای گزینی را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 3 سروه فرقان و 74 سوره یس.
11)بافت درون زبانی، نقشی مهم در ایجاد هماهنگی سبکی و دستوری در کل قرآن ایفا می کند. مانند آیه 87 سوره توبه و 93 سوره توبه؛ و همچنین آیه 9 سوره مومنون و 34 سوره معارج؛ و همچنین آیه 21 سوره زمر و 20 سوره حدید.
12)بافت درون زبانی، شکل عناصر واژگانی را تحت تأثیر قرار می دهد تا به هماهنگی سبکی حاصل آید. مانند آیه 27 سوره آل عمران و 31 سوره یونس و 19 سوره روم و 95 سوره انعام.
13)بافت درون زبانی، حذف ادات را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 15 سوره اعراف و 37 سوره حجر و 80 سوره ص. در اینجا بافت درون زبانی آیات 14 سوره اعراف و 36سوره حجر و 79 سوره ص. حضور یا نبود ادات ربط «ف» در آیات بالا را تحت تأثیر قرار می دهند.
14)بافت درون زبانی وقوع یا حذف عناصر واژگانی معین را تحت تأثیر قرار می دهد. مانند آیه 32 سوره ابراهیم و 60 سوره نمل.
15)بافت درون زبانی آوایی، تغییر سبکی در ژانر قرآنی را تحت تأثیر قرار می دهد. تغییر سبکی در گفتمان قرآنی به دلایل آوایی است تا به سجع دست یابد. به عبارت دیگر، تغییر سبکی، علت آوایی دارد که به خاطر تأثیر بافت درون زبانی آوایی است. مانند آیه 1 سوره 6 و 4 سوره طه و 4 سوره بلد و 4 سوره تین.
16)بافت درون زبانی آوایی، نقش مؤثری در جا به جا کردن ترتیب اجزای آیات دارد. به عبارت دیگر، ترتیب کلمات دو آیه ای که از نظر ساختار مشابه اما از نظر سبک متفاوتند، مشروط به بافت درون زبانی آوایی آن هاست. مانند آیه 122 سوره اعراف و 70 سوره طه.
سومین ویژگی گفتمان قرآنی، عنصر تکرار است. گفتمان قرآن، با تکرار داستان هایی که نقش اصلی آن ها پند و اندرز است، ترسیم می شود. اما تکرار قصص قرآنی، از نظر سبکی مشابه نیست. این داستان ها به کرات ذکر می شوند اما الگوهای سبکی متفاوت دارند. این شیوه در گفتمان قرآنی شامل موارد زیر است:
1)تغییرات ساختاری و سبکی در سطح جمله
2)اطلاعات اندک یا جزئی در سطح متن.
گفتمان قرآنی همچنین با تکرار قواعدی که خاص قرآن است و مبتنی بر بافت برون زبانی است، مشخص می شود. مانند سوره الرحمن:«فبای الاء ربکما تکذبان» و سوره طلاق:« و من یتق الله».
گفتمان قرآنی ویژگی بلاغی تکرار با عبارات مختلف را نشان می دهد که فقط با اسم «الله» به کار می رود. این نظام سبکی شامل مجموعه ای از صفات است که هیچ حرف ربطی بین این صفات به کار نرفته است. مانند آیه 23 سوره حشر. در این جا، مبتدا «الله» در ابتدا با عبارت موصولی «الذی لا اله الا هو» توصیف می شود و سپس همان اسم با تکرار صفات گوناگون مانند «الملک»، «القدوس»، وصف می شود. این ویژگی سبکی در آیه 1 سوره جمعه نیز یافت می شود.
مضامین مشترک از طریق سبک های مختلف بیان می شوند. بنابراین، در گفتمان قرآنی، تکرار موج می زند اما مفهومی یکسان، با سبک های مختلف بیان می شود تا یک نواختی سبکی صورت نگیرد. مانند آیه 281 سوره بقره و 111 سوره نحل و 70 سوره زمر و 22 سوره جاثیه.
آیاتی که مضامین مشترکی را بیان می کنند، در بخش های مختلف قرآن پراکنده اند. این عبارات، معمولاً مضمون مشترک دارند که در سبکهای مختلف و از طریق ابزار زبان شناسی ترادف و تأویل بیان می شوند. مانند آیه 30 سوره بقره و 28 سوره حجر و 71 سوره ص که به مفهوم آفرینش آدم اشاره می کنند.
دیگر ویژگی گفتمان قرآنی، تضاد نحوی است. تضاد نحوی از جمله ویژگی سبکی اصلی در ژانر قرآنی است:
1)تطابق صرفی نحوی در جنس و عدد میان اسم و موصف و/ یا اسم و ضمیر ارجاعی آن، به چشم نمی خورد. این ناهماهنگی دستوری، به خاطر دلایل بلاغی مانند کنایه است.
2)غیر دستوری بودن که ناشی از حالت دستوری است. مانند آیات 169 تا 170 سوره آل عمران که اسم «فرحین» در حالت مفعولی است به جای این که در حالت فاعلی متعارف «فرحون» باشد.
3)غیر دستوری بودن به خاطر اسم مفعول. مانند آیه 57 سوره نساء که اسم مفعول «مطهره» به جای اسم فاعل «طاهره» به کار رفته است.
4)غیر دستوری بودن به خاطر تطابق جنسی میان فعل و اسم. مانند آیه 67 سوره هود که فعل «اخذ» به شکل مذکر است در حالی که اسم آن «الصیحه» مؤنث است.
5) غیر دستوری بودن به خاطر تطابق عددی میان فعل و اسم آن. مانند آیه 9 سوره حجرات که فعل «اقتتلوا» در حالت جمع است حال آنکه اسم آن «طائفتان» به حالت مثنی است.
6)غیر دستوری بودن به خاطر تطابق عددی میان اسم و ضمیر ارجاعی به اسم. مانند آیه 8 سوره انبیاء که اسم «جسدا» مفرد است حال آنکه ضمیرش «هم» جمع است.
در گفتمان قرآنی، تکرار کارکردهای گوناگون دارد:
1)تأکید: مانند آیه 57 تا 73 سوره واقعه. که ضمیر جمع «نحن» 8 بار به کار رفته است تا به نقش ارتباطی تاکید دست یابد.
2)پند و اندرز: مانند 16، 18، 21، 30 سوره قمر.
3)زنجیره مفهومی و توالی متنی در گفتمان قرآنی از طریق تکرار آیاتی که از نظر ساختار و سبک متفاوتند اما مضمون مشترکی دارند. مانند آیه 59 سوره اعراف و 26 سوره هود و 23 سوره مومنون.
عنصر تکرار در گفتمان قرآنی، انواع مختلف دارد:
1)تکرار عناصر واژگانی مانند آیات 36 سوره جاثیه و 7 تا 9 سوره الرحمن.
2)تکرار عبارات ثابت مانند آیات 126، 131، 132، 170 سوره نساء.
3)تکرار مضامین مانند آیات 151 سوره انعام و 31 سوره اسراء.
4)تکرار قصص مانند داستان نوح که 23 بار در قرآن تکرار شده است.
در مجموع، تغییر سبکی، از جمله ویژگی مهم زبان شناسی در ژانر قرآنی است که در سطح کلمه، تکواژ یا جمله رخ داده وبر بافت برون و درون زبانی مبتنی است. در مجموع تغییر ساختارهای زبان شناسی در زبان عربی از جمله پدیده های سبکی زبان شناختی است که شایسته است مورد توجه و تحلیل قرار گیرد.
منابع مقاله های عبدالرئوف :
این مقاله ها را همین قلم به فارسی برگردانده است.The linguistic"(2000) Abdul-Raof, Hussein Architecture of the Qur'an". Journal of Quranic 51-37.pp.2:2 Studies, volume
Quran.(2001) Abdul- Raof , Hussein Translation discourse, textyre and exegesis Curzon.
Concepyual and "(2003)" Abdul-Raof, Hussein Textual Chaining in Quranic Discourse. "Journal 94-71. Pp. 5:2 of Quranic Studies, volume.
Textual (2005) Abdul-Raof,Hussein progression and presentation technique in Qur'anic Discourse: An Investigation of Richard Bell's Claims of "Disjointedness, with Especial Journal of Quranic stuies. 20-17 Reference to Q 60-37, pp.(2)7
پی نوشت ها :
1.حسین عبدالرئوف- استاد عراقی الاصل دانشگاه لیدز انگلستان عمدتاً به بحث کاربرد شناسی، سبک شناسی و گفتمان کاوی قرآن می پردازد. مشخصات کتاب به شرح زیر است:
Abdul-Raof, Hussein (2004). Quranic Stylistics: A linguistic analysis. Lincom Europa
ترجمه این کتاب به اتمام رسیده و در دست بازخوانی است.
2.variation
3.context
4.co-text
5-Journal of Quranic Studies
6.thematic sentences
7.recursive modification and embedding
8.parallestic structure
9.antithesis
10.argumentative technique
11.presentation technique
12.hook motifs
(1).jpg "پیام تسلیت پرتال فرهنگی راسخون")
