نظریه علمی انقلاب

 

ایوان پتروویچ پاولوف

چرا هنگامی که ناگهان صدایی می شنوید از جا می پرید؟ شما در آن لحظه به فکر نیستید، حتی مجال اندیشیدن ندارید، فقط یکه می خورید. وقتی که صدای مهیبی شنیده می شود تمام بدن ما تکان می خورد. وقتی که ذره کوچکی به چشمتان نزدیک می شود چشمتان را خودبه خود به هم می زنید و اگر غباری به بینی تان برود ناگهان عطسه می کنید، مثلاً اگر مقداری غذا وارد نای بشود آن قدر سرفه می کنید تا غذا خارج شود.
تمام این ها را اعمال انعکاسی گویند. لازم نیست که ما انجام این ها را یاد بگیریم، زیرا انعکاس یک طفل نوزاد یا یک فرد بزرگ سال در برابر این اعمال یکسان است. همه ما از هنگام تولد این انعکاس ها را با خودمان به همراه می آوریم و خوشبختانه همین انعکاس ها موجب زنده ماندن ما می شود.
انعکاس ها اعمالی هستند که انجام آن ها به اندیشه نیاز ندارد ولی دانشمندان درباره مطالعه آن ها زیاد اندیشیده اند. شاید مشهورترین دانشمندی که درباره انعکاسات مطالعه کرد نابغه روسی ایوان پاولوف بود. او در 14 سپتامبر 1849 در شهر کوچک ریازان واقع در روسیه مرکزی به دنیا آمد. پدرش کشیش دهکده ای در حوالی آن شهر بود. پدر و مادرش او را به تحصیلات عالی ترغیب کردند و نیز آزادش گذاشتند که در رشته مورد علاقه اش فعالیت کند. او در جامعه دینی به آموختن مشغول شد و در همان جا زیر نفوذ فکری معلم کشیش قرار گرفت و او شوق به علم را در وی برانگیخت.
پاولوف از آن مدرسه دینی به دانشگاه پطرزبورگ رفت و در آن جا وارد دانشکده علوم طبیعی شد. در همان جا کتاب انعکاسات مغزی توجهش را جلب کرد. این کتاب رابطه بین اعمال جسمی (فیزیکی) و اعمال روانی را تشریح می کرد؛ و با مطالعه آن پاولوف رشته مورد علاقه خود را یافت. او مطالعه می کرد تا پزشک بشود و بتواند در ر شته فیزیولوژی استاد شود. پاولوف تحصیلات پزشکی را در سال 1879 تمام کرد و به اخذ درجه فارغ التحصیلی از دانشکده پزشکی نظامی نایل شد. او به علایق پیشین وفادار ماند و اوقاتش را به تحقیقات فیزیولوژیکی می گذراند و به همین منظور آزمایشگاهی در یکی از کلینیک ها در پطرزبورگ تأسیس کرد.
وسایل آزمایشگاه خیلی ابتدایی بود. پاولوف دستیار و کمکی نداشت و مجبور بود بیشتر مواد و اجناس مورد نیاز را از حقوق ناچیز خود بخرد. ولی با علاقه و پشتکار به کارش ادامه داد و به خاطر موفقیت های علمی خود شهرت محلی کسب کرد. در چهل سالگی به سِمَت استاد فارماکولوژی در دانشکده پزشکی نظامی تعیین شد و یک سال بعد متصدی آزمایشگاه فیزیولوژی جدید التأسیس مرکز روش تحقیقات دانشگاه پطرزبورگ شد.
فعالیت پاولوف در مطالعه عمل دستگاه گوارشی او را در جهان مشهور ساخت. در سال 1904 جایزه نوبل را به او دادند. پاولوف رابطه دستگاه گوارشی و دستگاه عصبی را نشان داد. او عقیده داشت تمام اعمال بدن به وسیله دستگاه عصبی کنترل می شود. سال ها بعد بود که دانشمندان پی بردند هورمون ها نیز در عمل گوارش نقشی دارند.
پاولوف بردباری بی پایان و عشق و ایمان زیادی به کارش داشت. در آزمایش های خود درباره اعمال گوارش از سگ ها استفاده می کرد و منظورش این بود که حالات طبیعی سگ را تا کمترین حد امکان آشفته سازد. برای این منظور وسیله ای ساخت که اعمالی را که در داخل معده سگ انجام می گرفت مشاهده کند. نخستین آزمایش های سی گانه بی نتیجه ماند ولی با پشتکاری که داشت و می دانست موفق خواهد شد به کارش ادامه داد. سی و یکمین آزمایش موفقیت آمیز بود و درنتیجه چنان خوشحال شد که شروع به رقص و نشاط کرد.
جایزه نوبل را پاولوف به خاطر تحقیقاتش درباره دستگاه گوارش گرفت ولی شهرت جهانی خود را مدیون «انعکاسات شرطی» است. هنگامی که پاولوف روی دستگاه گوارش سگ تحقیق می کرد به عکس العمل حیوان در مقابل غذا نیز کنجکاو شد. او مشاهده کرد که دهان سگ نه تنها هنگام خوردن آب می افتد بلکه این حالت وقتی که سگ غذا را می بیند نیز به او دست می دهد. دانشمندان عقیده داشتند که بزاق دهان سگ برای هضم غذا لازم است (همان طور که در انسان بزاق عامل گوارش است) و می گفتند که بزاق در اثر یک عامل فیزیکی یا فیزیولوژی تولید می شود. ولی چرا هنگامی که سگ غذا را می دید دهانش آب می افتاد؟
پاولوف با مشاهده این وضع حدسی زد که نتیجه اش نظریه علمی انقلابی او بود که می گفت این امر شدید به علت تجربیات گذشته سگ است یعنی یک عامل روانی، نه جسمی، در این کار مؤثر است.
پاولوف برای اثبات نظرش آزمایش مشهور خود را ترتیب داد. او برای این کار سگی را در اتاق کوچکی گذاشت، قبل از هر وعده غذا زنگی را به صدا درآورد و سپس غذا را جلوی سگ گذاشت. بزاق سگ از دیدن غذا تحریک می شد. او این عمل را چندین بار تکرار کرد و ملاحظه کرد با شنیدن صدای زنگ بزاق سگ جاری می شود، حتی بدون آن که غذایی جلویش باشد! پاولوف انعکاس را جا به جا کرده بود و در نتیجه سگ به صدای زنگ پاسخ انعکاس غذا را نشان می داد.
پاولوف در آزمایش جالب دیگری غذا را با یک چراغ دایره ای همراه کرد و نیز چراغ بیضی شکلی نیز به کار برد که به هنگام نشان دادن آن به سگ غذا داده نمی شد. به زودی سگ آموخت که هنگام مشاهده چراغ دایره ای غذا خواهد خورد. به تدریج چراغ بیضی شکل را به دایره تبدیل کردند و سگ بیچاره نتوانست تشخیص دهد که کی به او غذا خواهند داد. این اختلافی که در تشخیص اشکال چراغ به سگ پیش آمد حیوان را چنان ناراحت کرد که دور خود می چرخید و زوزه می کشید. خوشبختانه پاولوف توانست سگ یا هر حیوان دیگر (مثل انسان) را از این وضع ناراحت عصبی خارج کرده به حالت طبیعی بازگرداند.
روان شناسان جدید از آزمایش های پاولوف روی سگ ها استفاده زیادی کرده اند. بعضی از عقاید او را برای تربیت انسان به کار بسته اند.
کودک را می توان به آسانی در وضع و شرایط یک توله سگ قرار داد. هرگاه پدر و مادری از سگ یا رعد و برق و یا اقیانوس بترسند کودک نیز این ترس ها را کسب خواهد کرد. اگر پدر و مادر نترسند کودک نیز ترسو نخواهد بود. به همان ترتیب کودک از والدین خود چیزهای دیگر را می آموزد. اگر برای توجه کودک به مسئله ای پدر و مادرش خشمگین شوند او نیز همان رفتار نامطلوب را خواهد آموخت. پاولوف ثابت کرد به همان سادگی که می توان سگ را با عواملی از حالت طبیعی خارج کرد و دوباره به وضع اولیه برگرداند در مورد انسان نیز می توان به همان گونه عمل کرد.
دولت شوروی در زمان لنین به پاولوف کمک مالی زیادی کرد. شاید به نظر آن ها آزمایش های پاولوف وسیله ای برای تربیت و کنترل توده های انسانی بود.
ایوان پاولوف به سال 1936 در سن هشتاد و هفت سالگی در گذشت. او هنگامی که زنگ ها را برای سگ ها به صدا درآورد پاسخی شنید که امروز روان شناسان را در مطالعه رفتار آدمی مدد می بخشد.
منبع: کان، فیلیپ؛ (1389) دانشمندان بزرگ، ترجمه سید مهدی امین و عباسعلی رضایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی