نویسنده: آیت الله محمد واعظ زاده خراسانی
استاد دانشگاه مشهد- رئیس هیئت مدیره ی مجمع پژوهشهای اسلامی
استاد دانشگاه مشهد- رئیس هیئت مدیره ی مجمع پژوهشهای اسلامی
به نام خداوند بخشنده و مهربان
الحمدلله رب العالمین و الصلاة و السلام علی نبینا محمد و علی آله الطاهرین و صحبه المکرّمین و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین.
پیامبر گرامی اسلام (ص) خود هم برخوردار از ویژگی مدارا و تسامح با مردم و سهولت در تشریع احکام بود و هم مأمور به این دو ویژگی بود؛ این دو ویژگی از جمله خصوصیات شاخص بسیاری از خصلت ها و صفات، آداب رفتاری و معاشرتی و اوامر و نواهی آن حضرت (ص) بود چنانکه خداوند نیز درباره اش می فرماید: «و انک لعلی خلق عظیم» (سوره قلم - 4) (و براستی تو را خویی است سترگ.) این تسامح و ساده گیری، دارای شواهدی در کتاب و سنت است:
مدارا و تسامح در قرآن مجید. که در آیات متعددی به شرح زیر بدان اشاره شده است:
در این آیه، عناصر چندی از تسامح و رواداری در رفتار و اخلاق گرد آمده که هر کدام شایسته توجه و تأمل و دقت و بحث و بررسی است:
1- نرمخویی در گفتار و کردار و همزیستی با مردم، نکته قابل توجه در این آیه همچون بسیاری از آیات شریفه ی دیگر، گرد آمدن ویژگی نرمش، تشویق و ترغیب به نرمخویی و هشدار و زنهار نسبت به ضدّ آن یعنی درشتخویی و سنگدلی است و تنها به یکی از دو جنبه نقطه مقابل نرمخویی بسنده نکرده و هر دو مفهوم یعنی درشتخویی - که خشونت و شدت در گفتار و کردار است - و سنگدلی - که خشم و سختی درونی است - را مطرح کرده است؛ چنین شیوه ای یعنی گرد آوردن امر به چیزی و نهی از ضد آن، اصلی قرآنی است که در مبحث ویژگی های احکام اسلامی در همین مقاله بدان خواهیم پرداخت.
2- نتیجه و حاصل عمل را با بیان نتایج عکس آن، یعنی پراکندگی مردم از گرد پیامبر اکرم (ص) مطرح کرده است که عکس آن یعنی گرد آمدن مردم و روی آوردن ایشان در صورت رفتار نرم نیز قهراً به عنوان نتیجه ی نرمخویی مطرح می گردد.
3- بخشش آنها در صورت خطا و لغزش و بروز رفتار نادرست که بخشش را همواره از جمله عوامل حسن معاشرت و مدارای با مردم در نظر گرفته اند.
4- بخشش و مغفرت که خود تعبیر دیگری از عفو و گویای قصور و کوتاهی انجام گرفته از سوی فرد مورد بخشش است که جمع آنها نیز گویای همزیستی شایسته با فرد خطا کار و خوشرفتاری با اوست.
5- رایزنی با آنان که خطا کرده اند و مرتکب لغزش شده اند که این اوج خوشرفتاری و پاسخ بدی با خوبی و نیکویی است؛ زیرا رایزنی و مشورت، نشانه صلح و صفا و عدم خصومت درونی و برونی است که میان دو دوست و رفیق تحقق می یابد؛ رایزنی، نشانه ی برادری و دوستی و اعتماد میان طرفین و حاکی از برطرف گشتن همه ی کینه ها و دشمنی ها و خصومت ها و دلخوری هاست.
6- و سرانجام بخش آخر آن توکل بر خدا در تمامی موارد یاد شده ی نرمخویی و بخشش و مغفرت و رایزنی است و بدین معناست که اگر بر خدا توکل کردی نه تنها زیانی نخواهی دید که خداوند نیز توکل کنندگان را دوست می دارد.
بنابراین سیاق آیه با دربرگیرندگی این عناصر شاخص، اوج خوش رفتاری و رواداری و مدارا با مردم را به نمایش می گذارد.
آیه ی دوم: «خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین» (سوره ی اعراف - 199) (گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی برگردان.)
خداوند متعال در این آیه نیز سه ویژگی رفتاری با بدکاران را مطرح کرده که جملگی مستلزم مدارا و خوشرفتاری است:
1- در پیش گرفتن عفو و بخشش و گذشت نسبت به اخلاق و مازاد بر احتیاج اموال مردم؛ این نکته در آیه دیگری نیز مطرح گشته است: «و یسالونک ماذا ینفقون قل العفو» (سوره ی بقره - 219) (و از تو بپرسند چه چیزی را ببخشند؟ بگو افزون بر نیاز سالانه را.) در تفسیر این آیه، افزون بر قوت سالانه و با در نظر گرفتن میزان مصرفی میان اسراف و امساک، گفته شده است و بهر حال واژه ی "العفو" در بردارنده ی سادگی و سهولت داد و ستد است.
2- فرمان به کارهای عرفی و نیکو یعنی به عادات پسندیده و نیکوی عقلی و شرعی مردم و آنچه میان ایشان متعارف گشته است.
3- رویگردانی از نادانان. بدین معنا که هر چند جهل و نادانی و نابخردی، گناهی قابل مجازات است ولی آنان را عذر بنه و از ایشان درگذر و با نادانی و سفاهت ایشان با بردباری و حلم، برخورد کن.
آیه ی سوم: «و لا تستوی الحسنه و لا السیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم * و ما یلقاها الا الذین صبروا و ما یلقاها الا ذو حظ عظیم.» (سوره ی فصلت آیه های 34 و 35) (نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه، دیگران را از چالش با خود باز دار، تا گاه آنکس که میان تو و او دشمنی ای است، چون دوستی مهربان گردد × و این را جز آنان که شکیب می ورزند و آنان که بهره ای سترگ دارند، نمی پذیرند.)
در این دو آیه نیز عناصری از مدارا و رواداری - و آنچه لازمه ی آنهاست - در رویارویی با بدی و بدکاران، گرد آمده است:
1- سخن با یادآوری این اصل مسلم و پذیرفته نزد همه ی خردمندان آغاز شده است: بدی با خوبی در زشتی و زیبایی برابر نیستند؛ در داد و ستد و در مجازات و پاداش نیز برابر نیستند؛ زیرا کاملاً مسلم است که پاداش بدی، بدی و پاداش نیکی، نیکی است و نه عکس آن.
2- پس از پذیرش این اصل مسلم بر این نکته انگشت گذارده شده که پیامبر اکرم (ص) - و هر مخاطب کلام الهی - مأموریت دارد پاداش ها را معکوس گرداند و بدی را با خوبی بیشتر - و نه با خوبی خالی بلکه خوبی بیشتر و والاتر - و نیکی بالاتر و بالاترین نیکی ها، پاسخ گوید و این یعنی اوج مدارا و تسامح نسبت به بدکاران.
3- و سرانجام بر نتیجه گیری از این کار، انگشت گذارده و یادآور می شود که ای بسا به یکباره با دشمنی روبه رو خواهد شد که به دوستی مهربان تبدیل می گردد. ولی سیاق آیه در بیان این نتیجه نیز اوج بلاغت و رسایی در سخن را نشان می دهد؛ زیرا با حرف (اذا - ناگاه) فجایی آغاز می گردد، گویی در پی اعلام نکته ای ناگهانی است که کسی انتظار وقوعش را ندارد و در این حالت نیز نمی گوید: دشمنت، دوست تو می گردد بلکه می گوید: آن کس که میان تو و او دشمنی ای است، چون دوستی مهربان گردد، بنابراین میان او و دشمنش را که دشمنی بوده، دوستی آن هم از نوع مهربانش، ایجاد کرده است و این اوج دوستی و محبت و مهربانی است. این در آیه اول و در آیه ی دوم نیز خاطر نشان کرده که این مجازات را تنها کسانی که شکیبایی می کنند و تحت تأثیر عواطف و احساسات خصمانه در برابر بدی و بدکاران قرار نمی گیرند و تحمل می کنند و بردباری به خرج می دهند و خود را کنترل می کنند، متحمل می گردند و می توانند چنین مجازات معکوسی را در نظر گیرند.
آیه ی دوم به این نیز بسنده نمی کند که بر ویژگی "کنترل نفس" این را نیز می افزاید که کسانی توان تحمل این جنگ روانی را دارند که از بهره ی سترگی از بردباری برخوردار باشند و به لحاظ درونی نیز قدرت و توان بالایی داشته و بر عواطف خود کاملاً چیره شده باشند. نظیر این دو آیه، آیات دیگری نیز وجود دارد:
1- «و الذین صبروا ابتغاء وجه ربهم و اقاموا الصلاة و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانیه و یدرء بالحسنه السیئه اولئک لهم عقبی الدار.» (سوره رعد - 22) (و آنان که در پی خشنودی پروردگارشان، شکیبایی پیشه می کنند و نماز را بر پا می دارند و از آنچه ما روزی آنان کرده ایم، پنهان و آشکار می بخشند و به نیکی، بدی را دور می دارند، آنان نیک فرجامند.)
این صفات مؤمنانی است که به مرتبه کمال ایمانی رسیده اند؛ زیرا دور کردن بدی ها با نیکی، از جمله خصلت های والای پرهیزکاران بشمار می رود.
در همین آیه مقایسه ای میان این حقیقت با شکیبایی و طلب رضای پروردگار و برقراری نماز و بخشیدن آشکار و نهان از آنچه خداوند روزیشان کرده است، به عمل آمده و هم در این آیه و هم در آیه ی 24 از همین سوره، تکرار شده که فرجام نیک، از آن چنین کسانی است.
2- «اولئک یؤتون اجرهم مرتین بما صبروا و یدرءون بالحسنه السیئة و مما رزقناهم ینفقون» (سوره ی قصص - 54) (آنانند که پاداششان برای شکیبی که ورزیده اند، دو بار به آنان داده می شود و بدی را با نیکی دور می سازند و از آنچه روزیشان کرده ایم، می بخشند.) این آیه و آیه ی قبل از آن در شأن اهل کتاب نازل شده و آنان را با اوصافی توصیف کرده است تا آنجا که می گوید: "آنانند که پاداششان برای شکیبی که ورزیده اند، دو بار به آنان داده می شود و بدی را با نیکی دور می سازند." علت پاداش دوباره به آنان نیز دو نکته است که هر دو در پیوند با مدارا و تسامح است: شکیبایی و دور ساختن بدی ها با نیکی ها.
3- «ادفع بالتی هی احسن السیئة نحن اعلم بما یصفون» (سوره ی مؤمنون - 96) (بدی را با دوستی که نیکوتر است دور کن؛ ما به آنچه وصف می کنند، داناتریم.)
شگفت اینکه این آیه در پی بیان آن دسته از اوصاف و کردار مشرکان
- که سزاوار عقاب و مجازاتند - آمده است با این حال خداوند متعال پیامبر خود را فرمان داده که بدی هایشان را با آنچه که بهتر است - خوب نه، بهتر - پاسخ گوید و در پایان نیز اطمینانش می دهد که او خود از توصیفی که مشرکان برای خدا دارند و برایش فرزند و شریک قایل می شوند، با خبر و داناست.
4 و 5: «و الذین اذا اصابهم البغی هم ینتصرون * و جزاء سیئة سیئة مثلها فمن عفا و اصلح فاجره علی الله انه لا یحب الظالمین * و لمن انتصر بعد ظلمه فاولئک ما علیهم من سبیل * انما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الارض بغیر الحق اولئک لهم عذاب الیم * و لمن صبر و غفر ان ذلک لمن عزم الامور» (سوره ی شوری آیات 39 تا 43) (و آنان که چون بدیشان ستم رسد، داد خود می ستانند × و کیفر هر بدی، بدی ای مانند آن است، پس هر که در گذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی گمان او ستمگران را دوست نمی دارد × و هر کس پس از ستم دیدن داد ستاند بر اینان ایرادی نیست × ایراد تنها بر کسانی است که به مردم ستم می ورزند و ناحق در زمین سرکشی می کنند، اینان عذابی دردناک خواهند داشت × و هر آنکه شکیب ورزد و درگذرد، بی گمان این از کارهایی است که آهنگ آن می کنند.) با آوردن متن این آیات شریفه و با بحث و بررسی آنها سخن را به دراز نمی کشانیم. می توانید آیات عفو، توبه، غفران، مرحمت، شکیبایی و احسان و نیکی و امثال آنها را از نظر بگذرانید تا ببینید که چه اندازه رواداری و مدارا در آنها، نهفته است. کافی است خاطر نشان سازیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خود رحمتی برای جهانیان فرستاده شده است: «ما ارسلناک الا رحمه للعالمین» (سوره ی انبیاء - 107) (و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.) و اگر می خواهید میزان رحمت و مهربانی او یعنی پیامبر اکرم را بدانید، این آیه را از نظر بگذرانید: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم» (سوره ی توبه - 128) (بی گمان پیامبری از میان خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست؛ با مؤمنان مهربانی بخشاینده است.)
مدارا و رواداری در سنت که به فراوانی مطرح شده است و ما در این نوشته، تنها به دو واقعه از رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به دشمنان سرسخت خود بسنده می کنیم که یکی به مشرکان در مکه و دیگری به منافقان در مدینه مربوط می شود و هر دو پس از هجرت اتفاق افتاده است:
مشرکان مکه که عمده ی آنها از قریش و بسیاری از ایشان از خویشان پیامبر اکرم و نزدیکان آن حضرت بودند و ما با مطالعه ی زندگی پیامبر و مروری بر آیات و سوره های مکی، می توانیم به میزان آزار و اذیت ها و تکذیب ها و تمسخر ها و سرزنش ها و عتاب آنان نسبت به پیامبر اکرم (ص) پی ببریم؛ روند آزار ایشان چنان بود که وی ناگزیر به هجرت از مکه به مدینه گردید و پیش از آن نیز گروهی از مؤمنان، ناگزیر از هجرت به حبشه شده بودند ولی همین پیامبر (ص) پس از فتح مکه در سال هشتم هجری این مشرکان را مورد خطاب قرار داد و فرمود: "با توجه به برخوردی که در مکه پیش از هجرت و در مدینه پس از هجرت با من داشته و آن جنگ هایی که بر من تحمیل کرده اید، انتظار دارید چه رفتاری با شما داشته باشم؟ گفتند: انتظار داریم که برادری بزرگوار و پسر عمویی ارجمند برای ما باشی. حضرت فرمود: «بروید که شما همگی آزادید.»
و در مورد منافقان مدینه، آنان از همان اولین روز ورود پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه، نفاق و دورویی آغاز کردند، سردمداران این معرکه نیز "عبدالله بن ابی" و بسیاری از یاران او بودند؛ آنها شب و روز و بویژه در جنگها توطئه می چیدند؛ از غزوه ی احد گرفته تا غزوه ی تبوک، کاری جز ایفای این نقش، نداشتند. پیامبر خدا (ص) و مؤمنان چنان گرفتاری هایی از دست ایشان می کشیدند که کتابهای سیره و تاریخ پیامبر و نیز در آیات مدنی بسیاری از جمله آیات نخستین سوره ی بقره و تمامی سوره منافقون و غیره، سرشار از داستان این نفاق و توطئه چینی هاست.
ولی با این حال، پیامبر اکرم، با "عبدالله بن ابی" و یارانش تا آخرین روز زندگی این فرد منافق، مدارا کرد تا جایی که پس از مرگ وی، بر جنازه اش حضور یافت و نماز میت بر وی خواند و این افتخار را نصیب او ساخت که با پیراهن مبارک خود، او را کفن کرد و هرگز به توصیه ی یاران خود مبنی بر قتل "عبدالله بن ابی" و یا خودداری از نماز بر جنازه ی او، وقعی ننهاد؛ یاران آن حضرت (ص)، خواهان قتل تمام منافقین بودند ولی آن حضرت (ص) خوش رفتاری و مدارای با این منافقان را ادامه داد چون اخلاق والا و صفات پسندیده اش چنین حکم می کرد. بدون تردید، مصلحت نیز در همین رفتار بود چه وقتی بتوان با خوش رفتاری و چنین اخلاقی، مشکلی را حل کرد، شایسته نیست شیوه های دیگری اتخاذ گردد؛ این نمونه ای از مدارا و رواداری و تسامح در رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که نمونه های فراوان دیگری نیز می توان ارایه داد.
جنبه ی دیگر رواداری و مدارا، در تشریع احکام اعم از احکام برگرفته از آیات قرآنی یا استخراجی از سنت شریف نبوی و یا قواعد فقهی و احکام کلی فقه است:
از آیات قرآنی، تنها یک آیه در خصوص عسر و یسر (دشواری و آسانی) و دو آیه درباره ی حَرَج (تنگنایی) را یادآور می شویم:
1- «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (سوره ی بقره - 185) (... خداوند برای شما آسانی می خواهد و برایتان دشواری نمی خواهد.) این بخش از آیه در ضمن آیه روزه آمده که خداوند متعال دو گروه از مسلمانان یعنی بیماران و مسافران را از گرفتن آن مستثنی کرده و فرموده است: «و من کان مریضاً او علی سفر فعدة من ایام اخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (سوره ی بقره - 185) (پس هر کس بیمار یا در سفر بود شماری چند از روزهای دیگر، روزه بر او واجب است خداوند برای شما...) و در راستای رفع دشواری و آسان کردن کارها، روزه گرفتن را به پس از ماه مبارک رمضان موکول کرده است.
2- «ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج» (سوره ی مائده - 6) (خداوند نمی خواهد شما را در تنگنا افکند...) این جمله نیز در ضمن آیه ی وضو و با جایگزینی تیمم برای بیماران و مسافران و کسانی که موفق به یافتن آب نمی شوند، مطرح شده است.
3- «و جاهدوا فی الله حق جهاده هو اجتباکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج» (سوره ی حج - 78) (و در راه خداوند چنان که سزاوار جهاد در راه اوست، جهاد کنید. او شما را برگزید و در دین، هیچ تنگنایی بر شما ننهاد.)
از این آیه نیز خداوند متعال پس از آنکه مردم را فرمان جهاد داد و از آنان خواست آن گونه که سزاوار است جهاد کنند، خاطر نشان ساخت که او این امت را در میان امت های دیگر، برگزیده و در دینشان، تنگنایی برای آنان قرار نداده است. از این سه آیه قاعده ای فقهی ناشی شده که در همه ی احکام فقهی جاری و ساری است؛ قاعده ی مزبور همانا قاعده ی "عسر و حرج" است که فقها آن را هم در علم اصول فقه و هم در علم قواعد فقهی، مطرح کرده و بحثهای مفصلی در موضوع، حکم و شرایط و جنبه های دیگر آن بعمل آورده اند.
جالب توجه اینکه نفی عسر و حرج در این آیات سه گانه، به عنوان استثناهایی بر احکام طهارت و روزه و جهاد مطرح شده است ولی در شریعت اسلامی این نفی، بر همه ی اصول عمومیت پیدا کرده است. وقتی خداوند متعال می گوید: «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (آیه قبلی از سوره بقره - 185) با محتوای ایجابی و سلبی که دارد، در واقع تأکید و همراهی با اصلی است که آن را یادآور خواهیم شد و زبان و بیان و سیاقش، بیان طبیعت احکام اسلامی است و تنها مختص استثناها و حالتهای اضطراری نمی گردد درست مانند آیه دیگر یعنی: «ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج (سوره ی مائده - 6) و نیز روشنتر و آشکارتر در بیان طبیعت دین در این آیه: «و ما جعل علیکم فی الدین من حرج» (سوره ی حج - 78) که کلمه ی دین شامل همه ی احکام و حتی عقاید و معارف و آداب و سنن در اصل تشریع و نیز موارد اضطراری می گردد.
از جمله آیاتی که ویژگی رواداری و تسامح احکام اسلامی را به ما نشان می دهند آیه ای از قرآن در وصف پیامبر اکرم در تورات و در شماری از احکام تشریعی خردمندانه آنست: «و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم...» (سوره ی اعراف - 157) (... و بار تکلیف های گران و بندهایی را که بر آنها بسته بود از آنان بر می دارد...) یعنی که این پیامبر، در ضمن احکام شرعی که می آورد بار سنگینی از تکالیف سخت و دشوار را از دوش پیروان خود و آنچه که همچون غل و زنجیر بر گردن یهودیان سنگینی می کرد، بر می دارد و نیز این آیه: «یرید الله ان یخفف عنکم و خلق الانسان ضعیفا» (سوره ی نساء - 28) (خداوند بر آنست تا بر شما آسان گیرد و آدمی را ناتوان آفریده اند.)
از جمله ویژگی های تشریع اسلامی، جمع بین سهولت و سادگی از یک سو و مصلحت از سوی دیگر از ابتدای کار و در ادامه ی کار است؛ ما این نکته را در احکام فقهی فراوانی می بینیم که با رعایت وضع و حال مردم تشریع شده اند ولی با مطرح شدن عذرهایی، آنها را تعویض یا ساقط کرده و یا حاکم آسانتری را جایگزین آنها ساخته است؛ درست مثل تیمم بدل از وضو و غسل یا قضای انجام کاری به جای ادای آن در وقت معین و یا اسقاط نماز از زن حائض و تأخیر روزه بر وی یا اسقاط حج و جهاد از مستمندان و بیماران و ضعیفان و نفی گناه از فرد نابینا و گنگ و بیمار در خوردن از خانه ی خویشان خود...: «لیس علی الاعمی حرج و لا علی الاعرج حرج و لا علی المریض حرج و لا علی انفسکم ان تاکلوا من بیوتکم او بیوت آبائکم او بیوت امهاتکم او بیوت اخوانکم او بیوت اخواتکم او بیوت اعمامکم...» (سوره ی نور - 61) (بر نابینا گناهی نیست و بر گنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست و نه بر خود شما که از خوراک و آذوقه خانه های خویش بخورید یا از خانه های پدرانتان، یا خانه های مادرتان، یا خانه های برادرتان یا خانه های خواهرتان یا خانه های عمویتان و...) یا آنچه درباره ی پیامبر (ص) و مؤمنان در خصوص همسران طلاق داده ی پسر خواندگانشان باید در نظیر گیرند و در آیات 37 و 38 از سوره ی احزاب، مطرح شده است.
و نیز در این امر یعنی جمع میان سهولت و سادگی و مصلحت در تشریع، می توان به عرصه ی عبادات و جز آن نیز اشاره کرد که فریضه ها و مستحبات را در آنها مطرح کرده است و هر عبادتی و حتی هر عملی دارای بخش های فریضه ای (واجب) و بخش های سنتی به معنای مستحبی است. در هر نمازی ذکرها و افعال واجب و ذکرها و افعال مستحبی وجود دارد؛ در نماز و حج و غیره نیز چنین است.
از دیگر ویژگی های تشریع اسلامی، جمع میان فرمان به یک چیز و نهی از ضد یا عکس آنست که به عنوان اصلی قرآنی مطرح است و قرآن آنرا در بسیاری از آیات به عنوان تأکید و توضیح و تسهیل کارها، تلقی کرده است:
از جمله مثلاً جمع بین امر به معروف و نهی از منکر در 9 آیه ی مکی و مدنی که از این قرارند:
1- «ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون» (سوره ی آل عمران - 104) (و باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به نیکی فرا می خوانند و به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایسته باز می دارند و اینانند که رستگارند.)
2- «کنتم خیر امة اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله» (سوره ی آل عمران - 110) (شما بهترین گروهی بوده اید که به عنوان نمونه برای مردم پدید آورده اند؛ که به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند باز می دارید...)
3- «یؤمنون بالله و الیوم الآخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین» (سوره ی آل عمران - 114) (به خدا و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایست باز می دارند و به کارهای خیر می شتابند و آنان از شایستگانند.)
هر سه ی این آیه ها در سوره ی آل عمران آمده اند و امر به معروف و نهی از منکر را در خود یکجا گرد آورده اند و همراه با آن فراخوانی به خیر، شتاب به کارهای نیک و ایمان به خدا و روز جزا و نیز توصیف عاملان به این کارها به رستگاران و صالحان و در نظر گرفتن این اعمال به عنوان ویژگی عمده ی امت اسلامی و در آیه آخر به عنوان ویژگی های مؤمنان اهل کتاب، مطرح شده است. جالب توجه اینکه سه آیه پیاپی از سوره ی توبه نیز به امر به معروف و نهی از منکر، انگشت گذارده اند و در آیه ی نخست، بر عکس آن یعنی امر به منکر و نهی از معروف به مثابه ی ویژگی های نفاق و منافقین، انگشت گذارده شده است:
1- «المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون ایدیهم نسوا الله فنسیهم ان المنافقین هم الفاسقون» (سوره ی توبه - 67) (مردان و زنان منافق، همگون یکدیگرند که به کار ناپسند فرمان می دهند و از کار شایسته باز می دارند و در بخشش ناخن خشکی می ورزند؛ خداوند را فراموش کرده اند و خداوند نیز آنان را از یاد برده است، بی گمان منافقانند که نافرمانند.)
2- «و المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و یطیعون الله و رسوله اولئک سیرحمهم الله» (سوره ی توبه - 71) (و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایست باز می دارند و نماز را بر پا می دارند و از خداوند و پیامبرانش فرمان می برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می آورد.)
3- «التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین» (سوره ی توبه - 112) (آنان توبه کنندگان، پرستشگران، ستایشگران، رهپویان (روزه داران یا جهاد گران یا گردشگران)، نماز گزاران، سجده کنندگان، فرمان دهندگان به کار شایسته و بازدارندگان از کار ناشایست و پاسداران حدود خداوندند و به چنین مؤمنان، نوید ده.)
ملاحظه می کنیم که در آیه ی اول، نهی از معروف و امر به معروف - فرمان به کار زشت و بازداری از کارهای خوب - لازمه ی نفاق و بخل و فراموشی خدا و نافرمانی و فسق در نظر گرفته شده است ولی در آیه های دوم و سوم، امر به معروف و نهی از منکر، لازمه ی یک سری خصلت های نیک از جمله ایمان (به خدا)، اقامه ی نماز، ادای زکات و اطاعت از خدا و رسول و همچون ویژگی های توبه کنندگان و پرستندگان و ستایشگران و روزه داران و جهاد گران و سجود و رکوع کنندگان و پاسداران حدود الهی، دانسته شده است و برای اینان رحمت الهی درخواست شده و جملگی را به فرجام خوش، مژده داده اند.
از دیگر مواردی که خداوند متعال در قرآن مجید فرمان به آن و نهی از ضد آن را یکجا گرد آورده است، توجه به وحدت و نهی از اختلاف و تفرقه از جمله در این آیه است:
«و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (سوره ی آل عمران - 103) (و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپراکنید.)
ما شاهد رعایت این اصل قرآنی در بسیاری از موارد مهم در یک آیه یا در آیات پیاپی هستیم، مواردی چون: کفر و ایمان، توحید و شرک، امانت و خیانت، عدالت و ستمگری، صلاح و فساد، الفت و دوگانگی، دوستی و دشمنی، طغیان و سر به راهی، طاعت و عصیان، هشدار و زنهار، خشنودی و نفرت، خوبی و بدی، هدایت و گمراهی، راه راست و گمراهی، زشتی و زیبایی، بدبختی و خوشبختی، راه خدا و پیشگیری از راه خدا، نفاق و وفاق، خیر و شر، اسراف و خشکدستی، استواری و ناپایداری، نفرت و مهرورزی، شنوایی و ناشنوایی، کوری و بینایی، وفای به عهد و نقض پیمان و... به نظر می رسد این اصل مورد توجه قرآنی، همانی است که در علم اصول به این صورت تجلی پیدا کرده است: "فرمان به چیزی، مستلزم نهی از ضد آنست."
از جمله ویژگی های آیات احکامی (تشریعی) قرآن آنست که در برخی از آنها به مصلحت یا مضرت حکمی اشاره شده تا مکلفان کاملاً نسبت به مسئله آگاه باشند و در این عرصه، گاه میان مصلحت و مضرت، توازنی ایجاد شده است که به فقها، دستاویزی می دهد تا در بیان حکم شرعی و شیوه ی ترجیح یکی از جنبه های مسئله بر جنبه های دیگر بویژه از نظر قائلان به "قیاس منصوص و غیر منصوص" ، از آن استفاده کنند.
در این راستا می توان از آیه ی "الخمر و المیسر" یاد کرد: «یسالونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهمآ اکبر من نفعهما» (سوره ی بقره - 219) (از تو درباره ی شراب و قمار می پرسند، بگو در این دو گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم نهفته است اما گناه آنها از سود آنها بزرگتر است و...)
و دو آیه ی 90 و 91 از سوره ی مائده که آنها نیز نزدیک به همین معنا را دارند: «یا ایها الذین امنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون * انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلاه فهل انتم منتهون» (سوره ی مائده - 90 و 91) (ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب (بت های نصب شده در جاهلیت) و ازلام (تیرهای ویژه بخت آزمایی و فال زنی در جاهلیت) هر یک پلیدی یی از کارهای شیطانی است، پس از آن دوری گزینید باشد که رستگار گردید. جز این نیست که شیطان بر آنست تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز، بازتان دارد، اکنون آیا دست می کشید؟)
و در مورد تسامح و رواداری تشریع در سنت شریف نبوی، کافی است این حدیث مشهور نبوی (ص) را از نظر بگذرانیم: «بعثت علی الشریعه السمحة السهلة» (بر شریعتی آسان و ساده، مبعوث گشته ام)، آن حضرت (علیه السلام) در توصیف شریعت و آیین خود دو ویژگی را یکجا، گرد آورده است: سادگی و آسانی که به نظر می رسد دو توصیفی هستند که مراد از آنها بیان یک چیز یعنی سادگی شریعت است؛ این دو لفظ مترادف ولی با اندک دقتی در آندو متفاوت هستند:
تسامح در لغت به معنای نرمش و موافقت با مطلوب دیگری و در گذشتن از گناه و آسان گیری در موضوع است بنابراین، آسان گیری لازمه ی تسامح است و بخشی از معنای آن را تشکیل می دهد و تسامح به لحاظ معنا جامع تر از سهولت و سادگی است.
در کتاب: "فی فقه الاُولویات" نوشته "دکتر قرضاوی"، صفحات : 71 و 72 روایاتی در این زمینه به نقل از آن حضرت (علیه السلام) و با استناد به کتاب "صحیح الجامع الصغیر" آمده است.
از جمله اینکه:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "ادیان پاک و آسان گیر، نزد خداوند دوست داشتنی تر است."
و نیز آن حضرت (علیه السلام) فرمود: "بهترین دین، ساده ترین دینهاست." و عایشه می گوید: "هرگاه پیامبر خدا با دو گزینه ای روبرو بود که باید یکی را برگزیند، آسانترین را - در صورتی که مستلزم گناه نبود - بر می گزید و اگر مستلزم گناه بود، مردم را از آن بر حذر می داشت."
پیامبر اکرم (علیه السلام) "ابوموسی" و "معاذ" را به یمن اعزام داشت و به ایشان چنین سفارش کرد: "آسان گیرید و سخت مگیرید و همواره مژده بخش باشید و دیگران را از خود مرانید و..."
"دکتر قرضاوی" در بخشی از این کتاب با عنوان "اولویت آسان گیری و ساده گیری بر سخت گیری و دشوار گیری" بحث جامعی در این باره مطرح کرده است. در خصوص تسامح و رواداری سنت در تشریع احکام به همین اندازه بسنده می کنیم و تنها به ذکر نمونه هایی از قواعد فقهی در این عرصه می پردازیم:
- از جمله آنچه که در پی آیات عسر و حرج و به عنوان "قاعده ی عسر و حرج" و گستردگی و جامعیت آن گفتیم.
- از جمله "قاعده ی ضرر" که از گفته پیامبر اکرم (ص) بر گرفته شده است که فرمود: "لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام" (در اسلام زیان رساندن و زیان دیدن وجود ندارد.) که البته به الفاظ گوناگون و با تفسیرهای مختلف در معنای آن وارد شده است و علمای بزرگوار، بحث ها و رساله های گسترده ای در شرح این قاعده و اجرای آن بعمل آورده اند. ظاهر این قاعده عبارت از نفی زیان رسانی به دیگران است و ضرار نیز زیان دیدن و زیان رساندن دو نفر به یکدیگر است که این هر دو در اسلام، روا نیست؛ البته برخی ها گستره ی این قاعده را از این هم فراخ تر دانسته و آنرا علاوه بر زیان رساندن به دیگران، زیان رساندن به خویشتن نیز تفسیر کرده اند و به هر حال، زیان رسانی، خشونت و تندی به دنبال دارد و این برخلاف تسامح و نرمش و مداراست.
- از جمله قاعده ی برائت و بی گناهی در مورد بی اطلاعی و نادانی است که این در عبادات و اعمال و خورد و خوراک و...، سهولت فراوانی را به دنبال دارد و براساس این قاعده، هر کاری که حرمتش دانسته نیست، حلال است و هر کاری که وجوب آن دانسته نیست، مباح تلقی شده و می توان ترکش گفت و این شامل برائت عقلی و شرعی هم هست [یعنی موجب تبرئه فرد می شود] که از "حدیث رفع" (رفع عن امتی تسع) (از امتم نه (9) چیز برداشته شده است) و همگی در جهت تسهیل کار مردم است، برگرفته شده است.
- و از جمله قاعده ی شک در نماز است که فراوانی شک، عدم توجه به آن را ایجاب می کند.
- و از جمله قاعده ی قصاص یا حکم قصاص است که خداوند متعال نیز فرموده است: «و لکم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب» (سوره ی بقره - 179) (و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگی نهفته است...) قصاص در همه ی موارد، راهی به سوی آرامش و نفی مشقّت و سختی هاست.
- و از جمله قاعده ی پذیرش سخن مؤمن است مگر آنکه خود در معرض اتهام باشد.
- و از جمله قاعده ی حمل هر کردار مؤمن بر صحت است که امر معاشرت و مبادله ی اموال و دارایی و مشارکت در تجارت و کارهای این چنینی را بسیار ساده و آسان می سازد.
- و از جمله قاعده ی ضمان که از این فرموده ی پیامبر اکرم (ص) برگرفته شده است: "گیرنده (چیزی) باید آن را همان گونه که بود باز گرداند" که منجر به رفع نزاع ها و دشمنی ها و پیشگیری از زیان یا آسیب رساندن به (دارایی) دیگران می گردد.
- و از جمله قاعده ی حرمت خون و مال و ناموس مسلمانان است که باعث برقراری امنیت و آرامش در خانواده و جامعه و میان بخش های مختلف امت اسلامی می گردد.
- و از جمله قواعد قضا که مستند به این فرموده ی پیامبر (علیه السلام) است: "ارایه دلیل از وظایف مدعی و سوگند، از سوی منکر آن است" که بسیاری از ادعاهای باطل را خنثی می سازد و حقوق مردم را پاس می دارد.
- و از جمله قاعده ی نفی سبیل که [اعمال] قدرت مردم نسبت به یکدیگر را محدود می سازد.
- و از جمله قاعده ی "مقاصد" (اهداف) که تأثیر بسزایی در فقه و بویژه فقه اهل سنت دارد؛ آنچه را در این راستا ذکر کردیم شامل قواعد معروف فقهی است، احکام فقهی فراوان دیگری نیز وجود دارد که اجمالاً نشان می دهند اسلام دارای طبیعی آسان و ساده و برخوردار از احکام و تشریعی تسامحی است.
منبع: جمعی از اندیشمندان؛ (1386)، ویژگی های سیره ی پیامبر اعظم «ص»: مجموعه مقالات بیستمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی- معاونت فرهنگی
الحمدلله رب العالمین و الصلاة و السلام علی نبینا محمد و علی آله الطاهرین و صحبه المکرّمین و التابعین لهم باحسان الی یوم الدین.
پیامبر گرامی اسلام (ص) خود هم برخوردار از ویژگی مدارا و تسامح با مردم و سهولت در تشریع احکام بود و هم مأمور به این دو ویژگی بود؛ این دو ویژگی از جمله خصوصیات شاخص بسیاری از خصلت ها و صفات، آداب رفتاری و معاشرتی و اوامر و نواهی آن حضرت (ص) بود چنانکه خداوند نیز درباره اش می فرماید: «و انک لعلی خلق عظیم» (سوره قلم - 4) (و براستی تو را خویی است سترگ.) این تسامح و ساده گیری، دارای شواهدی در کتاب و سنت است:
مدارا و تسامح در قرآن مجید. که در آیات متعددی به شرح زیر بدان اشاره شده است:
آیه ی یکم:
«فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لا نفضوا من حولک عنهم و استغفر لهم و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین» (سوره ی آل عمران - 159) (پس با بخشایشی از سوی خداوند، با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می بودی، از دورت می پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنگ کاری کردی، به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان (به خویش) را دوست می دارد.)در این آیه، عناصر چندی از تسامح و رواداری در رفتار و اخلاق گرد آمده که هر کدام شایسته توجه و تأمل و دقت و بحث و بررسی است:
1- نرمخویی در گفتار و کردار و همزیستی با مردم، نکته قابل توجه در این آیه همچون بسیاری از آیات شریفه ی دیگر، گرد آمدن ویژگی نرمش، تشویق و ترغیب به نرمخویی و هشدار و زنهار نسبت به ضدّ آن یعنی درشتخویی و سنگدلی است و تنها به یکی از دو جنبه نقطه مقابل نرمخویی بسنده نکرده و هر دو مفهوم یعنی درشتخویی - که خشونت و شدت در گفتار و کردار است - و سنگدلی - که خشم و سختی درونی است - را مطرح کرده است؛ چنین شیوه ای یعنی گرد آوردن امر به چیزی و نهی از ضد آن، اصلی قرآنی است که در مبحث ویژگی های احکام اسلامی در همین مقاله بدان خواهیم پرداخت.
2- نتیجه و حاصل عمل را با بیان نتایج عکس آن، یعنی پراکندگی مردم از گرد پیامبر اکرم (ص) مطرح کرده است که عکس آن یعنی گرد آمدن مردم و روی آوردن ایشان در صورت رفتار نرم نیز قهراً به عنوان نتیجه ی نرمخویی مطرح می گردد.
3- بخشش آنها در صورت خطا و لغزش و بروز رفتار نادرست که بخشش را همواره از جمله عوامل حسن معاشرت و مدارای با مردم در نظر گرفته اند.
4- بخشش و مغفرت که خود تعبیر دیگری از عفو و گویای قصور و کوتاهی انجام گرفته از سوی فرد مورد بخشش است که جمع آنها نیز گویای همزیستی شایسته با فرد خطا کار و خوشرفتاری با اوست.
5- رایزنی با آنان که خطا کرده اند و مرتکب لغزش شده اند که این اوج خوشرفتاری و پاسخ بدی با خوبی و نیکویی است؛ زیرا رایزنی و مشورت، نشانه صلح و صفا و عدم خصومت درونی و برونی است که میان دو دوست و رفیق تحقق می یابد؛ رایزنی، نشانه ی برادری و دوستی و اعتماد میان طرفین و حاکی از برطرف گشتن همه ی کینه ها و دشمنی ها و خصومت ها و دلخوری هاست.
6- و سرانجام بخش آخر آن توکل بر خدا در تمامی موارد یاد شده ی نرمخویی و بخشش و مغفرت و رایزنی است و بدین معناست که اگر بر خدا توکل کردی نه تنها زیانی نخواهی دید که خداوند نیز توکل کنندگان را دوست می دارد.
بنابراین سیاق آیه با دربرگیرندگی این عناصر شاخص، اوج خوش رفتاری و رواداری و مدارا با مردم را به نمایش می گذارد.
آیه ی دوم: «خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین» (سوره ی اعراف - 199) (گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی برگردان.)
خداوند متعال در این آیه نیز سه ویژگی رفتاری با بدکاران را مطرح کرده که جملگی مستلزم مدارا و خوشرفتاری است:
1- در پیش گرفتن عفو و بخشش و گذشت نسبت به اخلاق و مازاد بر احتیاج اموال مردم؛ این نکته در آیه دیگری نیز مطرح گشته است: «و یسالونک ماذا ینفقون قل العفو» (سوره ی بقره - 219) (و از تو بپرسند چه چیزی را ببخشند؟ بگو افزون بر نیاز سالانه را.) در تفسیر این آیه، افزون بر قوت سالانه و با در نظر گرفتن میزان مصرفی میان اسراف و امساک، گفته شده است و بهر حال واژه ی "العفو" در بردارنده ی سادگی و سهولت داد و ستد است.
2- فرمان به کارهای عرفی و نیکو یعنی به عادات پسندیده و نیکوی عقلی و شرعی مردم و آنچه میان ایشان متعارف گشته است.
3- رویگردانی از نادانان. بدین معنا که هر چند جهل و نادانی و نابخردی، گناهی قابل مجازات است ولی آنان را عذر بنه و از ایشان درگذر و با نادانی و سفاهت ایشان با بردباری و حلم، برخورد کن.
آیه ی سوم: «و لا تستوی الحسنه و لا السیئه ادفع بالتی هی احسن فاذا الی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمیم * و ما یلقاها الا الذین صبروا و ما یلقاها الا ذو حظ عظیم.» (سوره ی فصلت آیه های 34 و 35) (نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه، دیگران را از چالش با خود باز دار، تا گاه آنکس که میان تو و او دشمنی ای است، چون دوستی مهربان گردد × و این را جز آنان که شکیب می ورزند و آنان که بهره ای سترگ دارند، نمی پذیرند.)
در این دو آیه نیز عناصری از مدارا و رواداری - و آنچه لازمه ی آنهاست - در رویارویی با بدی و بدکاران، گرد آمده است:
1- سخن با یادآوری این اصل مسلم و پذیرفته نزد همه ی خردمندان آغاز شده است: بدی با خوبی در زشتی و زیبایی برابر نیستند؛ در داد و ستد و در مجازات و پاداش نیز برابر نیستند؛ زیرا کاملاً مسلم است که پاداش بدی، بدی و پاداش نیکی، نیکی است و نه عکس آن.
2- پس از پذیرش این اصل مسلم بر این نکته انگشت گذارده شده که پیامبر اکرم (ص) - و هر مخاطب کلام الهی - مأموریت دارد پاداش ها را معکوس گرداند و بدی را با خوبی بیشتر - و نه با خوبی خالی بلکه خوبی بیشتر و والاتر - و نیکی بالاتر و بالاترین نیکی ها، پاسخ گوید و این یعنی اوج مدارا و تسامح نسبت به بدکاران.
3- و سرانجام بر نتیجه گیری از این کار، انگشت گذارده و یادآور می شود که ای بسا به یکباره با دشمنی روبه رو خواهد شد که به دوستی مهربان تبدیل می گردد. ولی سیاق آیه در بیان این نتیجه نیز اوج بلاغت و رسایی در سخن را نشان می دهد؛ زیرا با حرف (اذا - ناگاه) فجایی آغاز می گردد، گویی در پی اعلام نکته ای ناگهانی است که کسی انتظار وقوعش را ندارد و در این حالت نیز نمی گوید: دشمنت، دوست تو می گردد بلکه می گوید: آن کس که میان تو و او دشمنی ای است، چون دوستی مهربان گردد، بنابراین میان او و دشمنش را که دشمنی بوده، دوستی آن هم از نوع مهربانش، ایجاد کرده است و این اوج دوستی و محبت و مهربانی است. این در آیه اول و در آیه ی دوم نیز خاطر نشان کرده که این مجازات را تنها کسانی که شکیبایی می کنند و تحت تأثیر عواطف و احساسات خصمانه در برابر بدی و بدکاران قرار نمی گیرند و تحمل می کنند و بردباری به خرج می دهند و خود را کنترل می کنند، متحمل می گردند و می توانند چنین مجازات معکوسی را در نظر گیرند.
آیه ی دوم به این نیز بسنده نمی کند که بر ویژگی "کنترل نفس" این را نیز می افزاید که کسانی توان تحمل این جنگ روانی را دارند که از بهره ی سترگی از بردباری برخوردار باشند و به لحاظ درونی نیز قدرت و توان بالایی داشته و بر عواطف خود کاملاً چیره شده باشند. نظیر این دو آیه، آیات دیگری نیز وجود دارد:
1- «و الذین صبروا ابتغاء وجه ربهم و اقاموا الصلاة و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانیه و یدرء بالحسنه السیئه اولئک لهم عقبی الدار.» (سوره رعد - 22) (و آنان که در پی خشنودی پروردگارشان، شکیبایی پیشه می کنند و نماز را بر پا می دارند و از آنچه ما روزی آنان کرده ایم، پنهان و آشکار می بخشند و به نیکی، بدی را دور می دارند، آنان نیک فرجامند.)
این صفات مؤمنانی است که به مرتبه کمال ایمانی رسیده اند؛ زیرا دور کردن بدی ها با نیکی، از جمله خصلت های والای پرهیزکاران بشمار می رود.
در همین آیه مقایسه ای میان این حقیقت با شکیبایی و طلب رضای پروردگار و برقراری نماز و بخشیدن آشکار و نهان از آنچه خداوند روزیشان کرده است، به عمل آمده و هم در این آیه و هم در آیه ی 24 از همین سوره، تکرار شده که فرجام نیک، از آن چنین کسانی است.
2- «اولئک یؤتون اجرهم مرتین بما صبروا و یدرءون بالحسنه السیئة و مما رزقناهم ینفقون» (سوره ی قصص - 54) (آنانند که پاداششان برای شکیبی که ورزیده اند، دو بار به آنان داده می شود و بدی را با نیکی دور می سازند و از آنچه روزیشان کرده ایم، می بخشند.) این آیه و آیه ی قبل از آن در شأن اهل کتاب نازل شده و آنان را با اوصافی توصیف کرده است تا آنجا که می گوید: "آنانند که پاداششان برای شکیبی که ورزیده اند، دو بار به آنان داده می شود و بدی را با نیکی دور می سازند." علت پاداش دوباره به آنان نیز دو نکته است که هر دو در پیوند با مدارا و تسامح است: شکیبایی و دور ساختن بدی ها با نیکی ها.
3- «ادفع بالتی هی احسن السیئة نحن اعلم بما یصفون» (سوره ی مؤمنون - 96) (بدی را با دوستی که نیکوتر است دور کن؛ ما به آنچه وصف می کنند، داناتریم.)
شگفت اینکه این آیه در پی بیان آن دسته از اوصاف و کردار مشرکان
- که سزاوار عقاب و مجازاتند - آمده است با این حال خداوند متعال پیامبر خود را فرمان داده که بدی هایشان را با آنچه که بهتر است - خوب نه، بهتر - پاسخ گوید و در پایان نیز اطمینانش می دهد که او خود از توصیفی که مشرکان برای خدا دارند و برایش فرزند و شریک قایل می شوند، با خبر و داناست.
4 و 5: «و الذین اذا اصابهم البغی هم ینتصرون * و جزاء سیئة سیئة مثلها فمن عفا و اصلح فاجره علی الله انه لا یحب الظالمین * و لمن انتصر بعد ظلمه فاولئک ما علیهم من سبیل * انما السبیل علی الذین یظلمون الناس و یبغون فی الارض بغیر الحق اولئک لهم عذاب الیم * و لمن صبر و غفر ان ذلک لمن عزم الامور» (سوره ی شوری آیات 39 تا 43) (و آنان که چون بدیشان ستم رسد، داد خود می ستانند × و کیفر هر بدی، بدی ای مانند آن است، پس هر که در گذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی گمان او ستمگران را دوست نمی دارد × و هر کس پس از ستم دیدن داد ستاند بر اینان ایرادی نیست × ایراد تنها بر کسانی است که به مردم ستم می ورزند و ناحق در زمین سرکشی می کنند، اینان عذابی دردناک خواهند داشت × و هر آنکه شکیب ورزد و درگذرد، بی گمان این از کارهایی است که آهنگ آن می کنند.) با آوردن متن این آیات شریفه و با بحث و بررسی آنها سخن را به دراز نمی کشانیم. می توانید آیات عفو، توبه، غفران، مرحمت، شکیبایی و احسان و نیکی و امثال آنها را از نظر بگذرانید تا ببینید که چه اندازه رواداری و مدارا در آنها، نهفته است. کافی است خاطر نشان سازیم که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) خود رحمتی برای جهانیان فرستاده شده است: «ما ارسلناک الا رحمه للعالمین» (سوره ی انبیاء - 107) (و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.) و اگر می خواهید میزان رحمت و مهربانی او یعنی پیامبر اکرم را بدانید، این آیه را از نظر بگذرانید: «لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم» (سوره ی توبه - 128) (بی گمان پیامبری از میان خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست؛ با مؤمنان مهربانی بخشاینده است.)
مدارا و رواداری در سنت که به فراوانی مطرح شده است و ما در این نوشته، تنها به دو واقعه از رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به دشمنان سرسخت خود بسنده می کنیم که یکی به مشرکان در مکه و دیگری به منافقان در مدینه مربوط می شود و هر دو پس از هجرت اتفاق افتاده است:
مشرکان مکه که عمده ی آنها از قریش و بسیاری از ایشان از خویشان پیامبر اکرم و نزدیکان آن حضرت بودند و ما با مطالعه ی زندگی پیامبر و مروری بر آیات و سوره های مکی، می توانیم به میزان آزار و اذیت ها و تکذیب ها و تمسخر ها و سرزنش ها و عتاب آنان نسبت به پیامبر اکرم (ص) پی ببریم؛ روند آزار ایشان چنان بود که وی ناگزیر به هجرت از مکه به مدینه گردید و پیش از آن نیز گروهی از مؤمنان، ناگزیر از هجرت به حبشه شده بودند ولی همین پیامبر (ص) پس از فتح مکه در سال هشتم هجری این مشرکان را مورد خطاب قرار داد و فرمود: "با توجه به برخوردی که در مکه پیش از هجرت و در مدینه پس از هجرت با من داشته و آن جنگ هایی که بر من تحمیل کرده اید، انتظار دارید چه رفتاری با شما داشته باشم؟ گفتند: انتظار داریم که برادری بزرگوار و پسر عمویی ارجمند برای ما باشی. حضرت فرمود: «بروید که شما همگی آزادید.»
و در مورد منافقان مدینه، آنان از همان اولین روز ورود پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه، نفاق و دورویی آغاز کردند، سردمداران این معرکه نیز "عبدالله بن ابی" و بسیاری از یاران او بودند؛ آنها شب و روز و بویژه در جنگها توطئه می چیدند؛ از غزوه ی احد گرفته تا غزوه ی تبوک، کاری جز ایفای این نقش، نداشتند. پیامبر خدا (ص) و مؤمنان چنان گرفتاری هایی از دست ایشان می کشیدند که کتابهای سیره و تاریخ پیامبر و نیز در آیات مدنی بسیاری از جمله آیات نخستین سوره ی بقره و تمامی سوره منافقون و غیره، سرشار از داستان این نفاق و توطئه چینی هاست.
ولی با این حال، پیامبر اکرم، با "عبدالله بن ابی" و یارانش تا آخرین روز زندگی این فرد منافق، مدارا کرد تا جایی که پس از مرگ وی، بر جنازه اش حضور یافت و نماز میت بر وی خواند و این افتخار را نصیب او ساخت که با پیراهن مبارک خود، او را کفن کرد و هرگز به توصیه ی یاران خود مبنی بر قتل "عبدالله بن ابی" و یا خودداری از نماز بر جنازه ی او، وقعی ننهاد؛ یاران آن حضرت (ص)، خواهان قتل تمام منافقین بودند ولی آن حضرت (ص) خوش رفتاری و مدارای با این منافقان را ادامه داد چون اخلاق والا و صفات پسندیده اش چنین حکم می کرد. بدون تردید، مصلحت نیز در همین رفتار بود چه وقتی بتوان با خوش رفتاری و چنین اخلاقی، مشکلی را حل کرد، شایسته نیست شیوه های دیگری اتخاذ گردد؛ این نمونه ای از مدارا و رواداری و تسامح در رفتار پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که نمونه های فراوان دیگری نیز می توان ارایه داد.
جنبه ی دیگر رواداری و مدارا، در تشریع احکام اعم از احکام برگرفته از آیات قرآنی یا استخراجی از سنت شریف نبوی و یا قواعد فقهی و احکام کلی فقه است:
از آیات قرآنی، تنها یک آیه در خصوص عسر و یسر (دشواری و آسانی) و دو آیه درباره ی حَرَج (تنگنایی) را یادآور می شویم:
1- «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (سوره ی بقره - 185) (... خداوند برای شما آسانی می خواهد و برایتان دشواری نمی خواهد.) این بخش از آیه در ضمن آیه روزه آمده که خداوند متعال دو گروه از مسلمانان یعنی بیماران و مسافران را از گرفتن آن مستثنی کرده و فرموده است: «و من کان مریضاً او علی سفر فعدة من ایام اخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (سوره ی بقره - 185) (پس هر کس بیمار یا در سفر بود شماری چند از روزهای دیگر، روزه بر او واجب است خداوند برای شما...) و در راستای رفع دشواری و آسان کردن کارها، روزه گرفتن را به پس از ماه مبارک رمضان موکول کرده است.
2- «ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج» (سوره ی مائده - 6) (خداوند نمی خواهد شما را در تنگنا افکند...) این جمله نیز در ضمن آیه ی وضو و با جایگزینی تیمم برای بیماران و مسافران و کسانی که موفق به یافتن آب نمی شوند، مطرح شده است.
3- «و جاهدوا فی الله حق جهاده هو اجتباکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج» (سوره ی حج - 78) (و در راه خداوند چنان که سزاوار جهاد در راه اوست، جهاد کنید. او شما را برگزید و در دین، هیچ تنگنایی بر شما ننهاد.)
از این آیه نیز خداوند متعال پس از آنکه مردم را فرمان جهاد داد و از آنان خواست آن گونه که سزاوار است جهاد کنند، خاطر نشان ساخت که او این امت را در میان امت های دیگر، برگزیده و در دینشان، تنگنایی برای آنان قرار نداده است. از این سه آیه قاعده ای فقهی ناشی شده که در همه ی احکام فقهی جاری و ساری است؛ قاعده ی مزبور همانا قاعده ی "عسر و حرج" است که فقها آن را هم در علم اصول فقه و هم در علم قواعد فقهی، مطرح کرده و بحثهای مفصلی در موضوع، حکم و شرایط و جنبه های دیگر آن بعمل آورده اند.
جالب توجه اینکه نفی عسر و حرج در این آیات سه گانه، به عنوان استثناهایی بر احکام طهارت و روزه و جهاد مطرح شده است ولی در شریعت اسلامی این نفی، بر همه ی اصول عمومیت پیدا کرده است. وقتی خداوند متعال می گوید: «یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر» (آیه قبلی از سوره بقره - 185) با محتوای ایجابی و سلبی که دارد، در واقع تأکید و همراهی با اصلی است که آن را یادآور خواهیم شد و زبان و بیان و سیاقش، بیان طبیعت احکام اسلامی است و تنها مختص استثناها و حالتهای اضطراری نمی گردد درست مانند آیه دیگر یعنی: «ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج (سوره ی مائده - 6) و نیز روشنتر و آشکارتر در بیان طبیعت دین در این آیه: «و ما جعل علیکم فی الدین من حرج» (سوره ی حج - 78) که کلمه ی دین شامل همه ی احکام و حتی عقاید و معارف و آداب و سنن در اصل تشریع و نیز موارد اضطراری می گردد.
از جمله آیاتی که ویژگی رواداری و تسامح احکام اسلامی را به ما نشان می دهند آیه ای از قرآن در وصف پیامبر اکرم در تورات و در شماری از احکام تشریعی خردمندانه آنست: «و یضع عنهم اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم...» (سوره ی اعراف - 157) (... و بار تکلیف های گران و بندهایی را که بر آنها بسته بود از آنان بر می دارد...) یعنی که این پیامبر، در ضمن احکام شرعی که می آورد بار سنگینی از تکالیف سخت و دشوار را از دوش پیروان خود و آنچه که همچون غل و زنجیر بر گردن یهودیان سنگینی می کرد، بر می دارد و نیز این آیه: «یرید الله ان یخفف عنکم و خلق الانسان ضعیفا» (سوره ی نساء - 28) (خداوند بر آنست تا بر شما آسان گیرد و آدمی را ناتوان آفریده اند.)
از جمله ویژگی های تشریع اسلامی، جمع بین سهولت و سادگی از یک سو و مصلحت از سوی دیگر از ابتدای کار و در ادامه ی کار است؛ ما این نکته را در احکام فقهی فراوانی می بینیم که با رعایت وضع و حال مردم تشریع شده اند ولی با مطرح شدن عذرهایی، آنها را تعویض یا ساقط کرده و یا حاکم آسانتری را جایگزین آنها ساخته است؛ درست مثل تیمم بدل از وضو و غسل یا قضای انجام کاری به جای ادای آن در وقت معین و یا اسقاط نماز از زن حائض و تأخیر روزه بر وی یا اسقاط حج و جهاد از مستمندان و بیماران و ضعیفان و نفی گناه از فرد نابینا و گنگ و بیمار در خوردن از خانه ی خویشان خود...: «لیس علی الاعمی حرج و لا علی الاعرج حرج و لا علی المریض حرج و لا علی انفسکم ان تاکلوا من بیوتکم او بیوت آبائکم او بیوت امهاتکم او بیوت اخوانکم او بیوت اخواتکم او بیوت اعمامکم...» (سوره ی نور - 61) (بر نابینا گناهی نیست و بر گنگ گناهی نیست و بر بیمار گناهی نیست و نه بر خود شما که از خوراک و آذوقه خانه های خویش بخورید یا از خانه های پدرانتان، یا خانه های مادرتان، یا خانه های برادرتان یا خانه های خواهرتان یا خانه های عمویتان و...) یا آنچه درباره ی پیامبر (ص) و مؤمنان در خصوص همسران طلاق داده ی پسر خواندگانشان باید در نظیر گیرند و در آیات 37 و 38 از سوره ی احزاب، مطرح شده است.
و نیز در این امر یعنی جمع میان سهولت و سادگی و مصلحت در تشریع، می توان به عرصه ی عبادات و جز آن نیز اشاره کرد که فریضه ها و مستحبات را در آنها مطرح کرده است و هر عبادتی و حتی هر عملی دارای بخش های فریضه ای (واجب) و بخش های سنتی به معنای مستحبی است. در هر نمازی ذکرها و افعال واجب و ذکرها و افعال مستحبی وجود دارد؛ در نماز و حج و غیره نیز چنین است.
از دیگر ویژگی های تشریع اسلامی، جمع میان فرمان به یک چیز و نهی از ضد یا عکس آنست که به عنوان اصلی قرآنی مطرح است و قرآن آنرا در بسیاری از آیات به عنوان تأکید و توضیح و تسهیل کارها، تلقی کرده است:
از جمله مثلاً جمع بین امر به معروف و نهی از منکر در 9 آیه ی مکی و مدنی که از این قرارند:
1- «ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون» (سوره ی آل عمران - 104) (و باید از میان شما گروهی باشند که مردم را به نیکی فرا می خوانند و به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایسته باز می دارند و اینانند که رستگارند.)
2- «کنتم خیر امة اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله» (سوره ی آل عمران - 110) (شما بهترین گروهی بوده اید که به عنوان نمونه برای مردم پدید آورده اند؛ که به کار پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند باز می دارید...)
3- «یؤمنون بالله و الیوم الآخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یسارعون فی الخیرات و اولئک من الصالحین» (سوره ی آل عمران - 114) (به خدا و روز بازپسین ایمان دارند و به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایست باز می دارند و به کارهای خیر می شتابند و آنان از شایستگانند.)
هر سه ی این آیه ها در سوره ی آل عمران آمده اند و امر به معروف و نهی از منکر را در خود یکجا گرد آورده اند و همراه با آن فراخوانی به خیر، شتاب به کارهای نیک و ایمان به خدا و روز جزا و نیز توصیف عاملان به این کارها به رستگاران و صالحان و در نظر گرفتن این اعمال به عنوان ویژگی عمده ی امت اسلامی و در آیه آخر به عنوان ویژگی های مؤمنان اهل کتاب، مطرح شده است. جالب توجه اینکه سه آیه پیاپی از سوره ی توبه نیز به امر به معروف و نهی از منکر، انگشت گذارده اند و در آیه ی نخست، بر عکس آن یعنی امر به منکر و نهی از معروف به مثابه ی ویژگی های نفاق و منافقین، انگشت گذارده شده است:
1- «المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض یامرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون ایدیهم نسوا الله فنسیهم ان المنافقین هم الفاسقون» (سوره ی توبه - 67) (مردان و زنان منافق، همگون یکدیگرند که به کار ناپسند فرمان می دهند و از کار شایسته باز می دارند و در بخشش ناخن خشکی می ورزند؛ خداوند را فراموش کرده اند و خداوند نیز آنان را از یاد برده است، بی گمان منافقانند که نافرمانند.)
2- «و المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و یطیعون الله و رسوله اولئک سیرحمهم الله» (سوره ی توبه - 71) (و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می دهند و از کار ناشایست باز می دارند و نماز را بر پا می دارند و از خداوند و پیامبرانش فرمان می برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می آورد.)
3- «التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحافظون لحدود الله و بشر المؤمنین» (سوره ی توبه - 112) (آنان توبه کنندگان، پرستشگران، ستایشگران، رهپویان (روزه داران یا جهاد گران یا گردشگران)، نماز گزاران، سجده کنندگان، فرمان دهندگان به کار شایسته و بازدارندگان از کار ناشایست و پاسداران حدود خداوندند و به چنین مؤمنان، نوید ده.)
ملاحظه می کنیم که در آیه ی اول، نهی از معروف و امر به معروف - فرمان به کار زشت و بازداری از کارهای خوب - لازمه ی نفاق و بخل و فراموشی خدا و نافرمانی و فسق در نظر گرفته شده است ولی در آیه های دوم و سوم، امر به معروف و نهی از منکر، لازمه ی یک سری خصلت های نیک از جمله ایمان (به خدا)، اقامه ی نماز، ادای زکات و اطاعت از خدا و رسول و همچون ویژگی های توبه کنندگان و پرستندگان و ستایشگران و روزه داران و جهاد گران و سجود و رکوع کنندگان و پاسداران حدود الهی، دانسته شده است و برای اینان رحمت الهی درخواست شده و جملگی را به فرجام خوش، مژده داده اند.
از دیگر مواردی که خداوند متعال در قرآن مجید فرمان به آن و نهی از ضد آن را یکجا گرد آورده است، توجه به وحدت و نهی از اختلاف و تفرقه از جمله در این آیه است:
«و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا» (سوره ی آل عمران - 103) (و همگان به ریسمان خداوند بیاویزید و مپراکنید.)
ما شاهد رعایت این اصل قرآنی در بسیاری از موارد مهم در یک آیه یا در آیات پیاپی هستیم، مواردی چون: کفر و ایمان، توحید و شرک، امانت و خیانت، عدالت و ستمگری، صلاح و فساد، الفت و دوگانگی، دوستی و دشمنی، طغیان و سر به راهی، طاعت و عصیان، هشدار و زنهار، خشنودی و نفرت، خوبی و بدی، هدایت و گمراهی، راه راست و گمراهی، زشتی و زیبایی، بدبختی و خوشبختی، راه خدا و پیشگیری از راه خدا، نفاق و وفاق، خیر و شر، اسراف و خشکدستی، استواری و ناپایداری، نفرت و مهرورزی، شنوایی و ناشنوایی، کوری و بینایی، وفای به عهد و نقض پیمان و... به نظر می رسد این اصل مورد توجه قرآنی، همانی است که در علم اصول به این صورت تجلی پیدا کرده است: "فرمان به چیزی، مستلزم نهی از ضد آنست."
از جمله ویژگی های آیات احکامی (تشریعی) قرآن آنست که در برخی از آنها به مصلحت یا مضرت حکمی اشاره شده تا مکلفان کاملاً نسبت به مسئله آگاه باشند و در این عرصه، گاه میان مصلحت و مضرت، توازنی ایجاد شده است که به فقها، دستاویزی می دهد تا در بیان حکم شرعی و شیوه ی ترجیح یکی از جنبه های مسئله بر جنبه های دیگر بویژه از نظر قائلان به "قیاس منصوص و غیر منصوص" ، از آن استفاده کنند.
در این راستا می توان از آیه ی "الخمر و المیسر" یاد کرد: «یسالونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهمآ اکبر من نفعهما» (سوره ی بقره - 219) (از تو درباره ی شراب و قمار می پرسند، بگو در این دو گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم نهفته است اما گناه آنها از سود آنها بزرگتر است و...)
و دو آیه ی 90 و 91 از سوره ی مائده که آنها نیز نزدیک به همین معنا را دارند: «یا ایها الذین امنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون * انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدکم عن ذکر الله و عن الصلاه فهل انتم منتهون» (سوره ی مائده - 90 و 91) (ای مؤمنان! جز این نیست که شراب و قمار و انصاب (بت های نصب شده در جاهلیت) و ازلام (تیرهای ویژه بخت آزمایی و فال زنی در جاهلیت) هر یک پلیدی یی از کارهای شیطانی است، پس از آن دوری گزینید باشد که رستگار گردید. جز این نیست که شیطان بر آنست تا با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و از یاد خداوند و از نماز، بازتان دارد، اکنون آیا دست می کشید؟)
و در مورد تسامح و رواداری تشریع در سنت شریف نبوی، کافی است این حدیث مشهور نبوی (ص) را از نظر بگذرانیم: «بعثت علی الشریعه السمحة السهلة» (بر شریعتی آسان و ساده، مبعوث گشته ام)، آن حضرت (علیه السلام) در توصیف شریعت و آیین خود دو ویژگی را یکجا، گرد آورده است: سادگی و آسانی که به نظر می رسد دو توصیفی هستند که مراد از آنها بیان یک چیز یعنی سادگی شریعت است؛ این دو لفظ مترادف ولی با اندک دقتی در آندو متفاوت هستند:
تسامح در لغت به معنای نرمش و موافقت با مطلوب دیگری و در گذشتن از گناه و آسان گیری در موضوع است بنابراین، آسان گیری لازمه ی تسامح است و بخشی از معنای آن را تشکیل می دهد و تسامح به لحاظ معنا جامع تر از سهولت و سادگی است.
در کتاب: "فی فقه الاُولویات" نوشته "دکتر قرضاوی"، صفحات : 71 و 72 روایاتی در این زمینه به نقل از آن حضرت (علیه السلام) و با استناد به کتاب "صحیح الجامع الصغیر" آمده است.
از جمله اینکه:
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "ادیان پاک و آسان گیر، نزد خداوند دوست داشتنی تر است."
و نیز آن حضرت (علیه السلام) فرمود: "بهترین دین، ساده ترین دینهاست." و عایشه می گوید: "هرگاه پیامبر خدا با دو گزینه ای روبرو بود که باید یکی را برگزیند، آسانترین را - در صورتی که مستلزم گناه نبود - بر می گزید و اگر مستلزم گناه بود، مردم را از آن بر حذر می داشت."
پیامبر اکرم (علیه السلام) "ابوموسی" و "معاذ" را به یمن اعزام داشت و به ایشان چنین سفارش کرد: "آسان گیرید و سخت مگیرید و همواره مژده بخش باشید و دیگران را از خود مرانید و..."
"دکتر قرضاوی" در بخشی از این کتاب با عنوان "اولویت آسان گیری و ساده گیری بر سخت گیری و دشوار گیری" بحث جامعی در این باره مطرح کرده است. در خصوص تسامح و رواداری سنت در تشریع احکام به همین اندازه بسنده می کنیم و تنها به ذکر نمونه هایی از قواعد فقهی در این عرصه می پردازیم:
- از جمله آنچه که در پی آیات عسر و حرج و به عنوان "قاعده ی عسر و حرج" و گستردگی و جامعیت آن گفتیم.
- از جمله "قاعده ی ضرر" که از گفته پیامبر اکرم (ص) بر گرفته شده است که فرمود: "لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام" (در اسلام زیان رساندن و زیان دیدن وجود ندارد.) که البته به الفاظ گوناگون و با تفسیرهای مختلف در معنای آن وارد شده است و علمای بزرگوار، بحث ها و رساله های گسترده ای در شرح این قاعده و اجرای آن بعمل آورده اند. ظاهر این قاعده عبارت از نفی زیان رسانی به دیگران است و ضرار نیز زیان دیدن و زیان رساندن دو نفر به یکدیگر است که این هر دو در اسلام، روا نیست؛ البته برخی ها گستره ی این قاعده را از این هم فراخ تر دانسته و آنرا علاوه بر زیان رساندن به دیگران، زیان رساندن به خویشتن نیز تفسیر کرده اند و به هر حال، زیان رسانی، خشونت و تندی به دنبال دارد و این برخلاف تسامح و نرمش و مداراست.
- از جمله قاعده ی برائت و بی گناهی در مورد بی اطلاعی و نادانی است که این در عبادات و اعمال و خورد و خوراک و...، سهولت فراوانی را به دنبال دارد و براساس این قاعده، هر کاری که حرمتش دانسته نیست، حلال است و هر کاری که وجوب آن دانسته نیست، مباح تلقی شده و می توان ترکش گفت و این شامل برائت عقلی و شرعی هم هست [یعنی موجب تبرئه فرد می شود] که از "حدیث رفع" (رفع عن امتی تسع) (از امتم نه (9) چیز برداشته شده است) و همگی در جهت تسهیل کار مردم است، برگرفته شده است.
- و از جمله قاعده ی شک در نماز است که فراوانی شک، عدم توجه به آن را ایجاب می کند.
- و از جمله قاعده ی قصاص یا حکم قصاص است که خداوند متعال نیز فرموده است: «و لکم فی القصاص حیاه یا اولی الالباب» (سوره ی بقره - 179) (و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگی نهفته است...) قصاص در همه ی موارد، راهی به سوی آرامش و نفی مشقّت و سختی هاست.
- و از جمله قاعده ی پذیرش سخن مؤمن است مگر آنکه خود در معرض اتهام باشد.
- و از جمله قاعده ی حمل هر کردار مؤمن بر صحت است که امر معاشرت و مبادله ی اموال و دارایی و مشارکت در تجارت و کارهای این چنینی را بسیار ساده و آسان می سازد.
- و از جمله قاعده ی ضمان که از این فرموده ی پیامبر اکرم (ص) برگرفته شده است: "گیرنده (چیزی) باید آن را همان گونه که بود باز گرداند" که منجر به رفع نزاع ها و دشمنی ها و پیشگیری از زیان یا آسیب رساندن به (دارایی) دیگران می گردد.
- و از جمله قاعده ی حرمت خون و مال و ناموس مسلمانان است که باعث برقراری امنیت و آرامش در خانواده و جامعه و میان بخش های مختلف امت اسلامی می گردد.
- و از جمله قواعد قضا که مستند به این فرموده ی پیامبر (علیه السلام) است: "ارایه دلیل از وظایف مدعی و سوگند، از سوی منکر آن است" که بسیاری از ادعاهای باطل را خنثی می سازد و حقوق مردم را پاس می دارد.
- و از جمله قاعده ی نفی سبیل که [اعمال] قدرت مردم نسبت به یکدیگر را محدود می سازد.
- و از جمله قاعده ی "مقاصد" (اهداف) که تأثیر بسزایی در فقه و بویژه فقه اهل سنت دارد؛ آنچه را در این راستا ذکر کردیم شامل قواعد معروف فقهی است، احکام فقهی فراوان دیگری نیز وجود دارد که اجمالاً نشان می دهند اسلام دارای طبیعی آسان و ساده و برخوردار از احکام و تشریعی تسامحی است.
منبع: جمعی از اندیشمندان؛ (1386)، ویژگی های سیره ی پیامبر اعظم «ص»: مجموعه مقالات بیستمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی- معاونت فرهنگی
