نویسندگان: علی احمدپناهی، داوود حسینی
مقدمه
بلوغ یکی از باشکوه ترین و در عین حال پیچیده ترین مراحل تحول و تکامل زندگی انسان است؛ مرحله ای که هر فردی از دنیای کودکی و حال و هوای آن و خیال پردازی های کودکانه خداحافظی می کند و پا به دنیای واقعیت ها می گذارد؛ احساس قدرت و توانایی خاصی می یابد؛ خواسته ها و آرزوهایش دگرگون می شود و احساس های جدیدی را تجربه می کند. نیرو و توانمندی های این دوران، بیش از هر دوران دیگری در نوجوان تلاش و حرکت می آفریند؛ از این رو شناخت صحیح و کامل نوجوانان از این مجموعه تغییرات، می تواند برای بهره برداری صحیح در مسیر کمال، یک شرط لازم و ضروری باشد.تعریف بلوغ (1) و نوجوانی
بلوغ در لغت، به معنای به پایان و نهایت امر رسیدن است و وقتی می گوییم دختر بالغ شد، یعنی به سن درک رسید. (2)در اصطلاح روان شناسی، به مجموع تغییرات رشدی جسمانی و جنسی ای که فرد را شبیه یک فرد بزرگسال می کند، و طی آن، دختر توانایی بچه دار شدن و تولید مثل پیدا می کند و به یک زن کامل تبدیل می شود، بلوغ گفته می شود.
نوجوانی: (3) به محدوده زمانی شروع بلوغ تا کامل شدن آن- که در دختران بین 9-19 سالگی را شامل می شود- در اصطلاح دوران نوجوانی گفته می شود.
بلوغ؛ آغاز یک تحول گسترده
بلوغ عام ترین واژه ای است که در سن نوجوانی به کار می رود و به مجموعه تغییرات بدنی و روحی ای که بین دوران کودکی و جوانی به وجود می آید، اطلاق می شود. (4) این واژه، در منابع فقهی به آغاز نوجوانی اطلاق می شود؛ چنان که فقها گفته اند: «دختر بچه، وقتی موظف به انجام تکالیف شرعی است که به بلوغ شرعی رسیده باشد؛ و یا اینکه سه چیز را به عنوان علایم بلوغ بیان می کنند». مراد فقها از واژه بلوغ، آغاز نوجوانی است؛ ولی در منابع روان شناسی، بلوغ را مترادف نوجوانی می دانند.از آنجا که بلوغ یک پدیده چند بعدی است، لازم است ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد.
گرچه همه مراحل رشد برای انسان مهم است، ولی بعضی از مراحل زندگی به سبب تغبیراتی که در آن اتفاق می افتد، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ بعضی از مراحل رشد انسان به علت تحولات فیزیکی و جسمانی و برخی تحولات روانی، قابل توجه هستند، اما مرحله نوجوانی از هر دو جنبه مهم است. در سال های اولیه نوجوانی، زمانی که تغییرات بدنی با سرعت انجام می شود، تحولات پر شتابی در نگرش ها و رفتارها نیز به وجود می آید و می توان گفت: پنج دگرگونی اساسی در طی این دوره به وجود می آید که به همین دلیل، دوره نوجوانی آغاز یک تحول گسترده تلقی می شود.
1. رشد سریع جسمانی
بعد از دوران جنینی که انسان از رشدی سریع برخوردار است، نوجوانی دومین مرحله تغییرات سریع و پر شتاب جسمانی است؛ به گونه ای که موجب می شود ظرف مدت کوتاهی، کودک به قامت بزرگ سالان درآید.در سال های اولیه نوجوانی (11-12 سالگی) تعادل جسمی دختران به هم می خورد و تغییرات عمیقی در بدن به وجود می اید: شکل و حجم بدن تغییر می کند و دستخوش دگرگونی می شود؛ شکل، اندازه و فیزیک بدن از حالت کودکی خارج شده، مانند بزرگ سالان می گردد.
اعضای بدن از پایین به بالا رشد می کنند؛ به گونه ای که ابتدا پاها بزرگ و دراز می شوند، سپس رشد بخش های میانی بدن و عضلانی آغاز می گردد و به همین ترتیب، سایر اعضای بدن نیز تحول می یابند؛ برای نمونه عضلات بدن که قبل از سیزده سالگی 0/033 وزن بدن است، ناگهان به 0/045 وزن بدن می رشد. (5)
2. رشد عاطفی
جنبه های عاطفی در دوران نوجوانی، دچار تحولاتی سریع می شود. این تحولات تا حدود زیادی به تغییرات جسمانی بستگی دارد. در این مرحله، نوجوان زودرنج تر و در مقابل انتقاد دیگران کم تحمل می شود؛ احساسات او زود تحریک می شود و در مقابل والدین جبهه گیری می کند؛ بنابراین، هنگامی که کودکان بزرگ تر می شوند و پا به مرحله نوجوانی می گذارند و از احساسات درونی شان آگاه می شوند، این احساسات را ارزیابی می کنند و در نتیجه، حالات عاطفی در آنان توسعه می یابد. (6)3. رشد جنسی
بی تردید یکی از نیرومندترین غرایز، نیروی جنسی و آثار آن است. این نیرو که از ابتدای تولد به صورت نهفته در وجود آدمی قرار داده شده است، تا زمان ظهور جوانه های بلوغ، همچنان دوران آرام و بی تحرکی را پشت سر می گذارد؛ اما به محض شروع دوران نوجوانی، آرام آرام زمان بیداری و شکفتگی آن فرا می رسد و رفته رفته، تمامی وجود نوجوان را در بر می گیرد و کودکی که قبل از این مرحله تمایل چندانی به هم بازی شدن با جنس مخالف نداشت، تمایل شدیدی به جنس مخالف پیدا می کند و این غریزه کم کم با هزاران تصور و احساس دیگر همراه می شود و پس از مدتی، تقریباً مالک اصلی وجود نوجوان می شود. (7)4. رشد ارزش ها
در دوران بلوغ، توجه نوجوان به مسائل ارزشی و اخلاقی جلب می شود و او به آگاهی از آنها علاقه مند می گردد. در دوران نوجوانی، این تمایل در فرد به وجود می آید که به عمق مسائل بیندیشد و از دنیای معنویات و ایدئال های اخلاقی باخبر شود؛ همچنین تمایلش به زیبایی های معنوی برانگیخته می شود؛ بنابراین، چنانچه نوجوانان بتوانند به این گرایش و تمایل، جهت مناسب بدهند و به پرورش صحیح آن بپردازند، می توانند حیات ارزش های خود را شکوفا سازند و آینده معنوی پرباری پیش رو داشته باشند؛ لذا مشاهده می شود نوجوانان در این دوره، به اخلاق اجتماعی، فردی، عبادات و گرایش به مراکز معنوی، علاقه خاصی می یابند.5. تحول در حیات اجتماعی
فردی که تا چندی قبل، مهم ترین مسئله اش جلب توجه و رضایت والدین بود و آنان را بهترین دوستان و تنها معاشران قابل اعتماد خود می دانست، با پانهادن به دوران نوجوانی، علاقه اش به گروه همسان و احساس تعلق به گروه در او قوت می گیرد و تمام تلاش خود را برای عضویت در گروه همسالان و کسب موفقیت در جمع آنان به کار می بندد. تلاش برای کسب استقلال و رها شدن از وابستگی های خانوادگی و ورود به صحنه اجتماع، از مسائل مورد توجه نوجوانان است.برای آنکه نوجوانان بتوانند واقعاً به بزرگ سال تبدیل شوند و بزرگ شدن آنان به جنبه جسمانی محدود نباشد، باید به تدریج بتوانند از والدینشان مستقل شوند، خود را با بلوغ جنسی سازگار کنند و با همسالان روابطی همکاران و کاری برقرار سازند. (8)
اهمیت بلوغ و نوجوانی
استانلی هال (9)- استاد انجمن روان شناسی امریکا و پدر مطالعه علمی نوجوانی- این دوران را این گونه توصیف می کند: «نوجوانی دوران طوفان و تنش شدید و نیز دوران توانایی فوق العاده جسمانی، عقلی و عاطفی است. در این مرحله کامل ترین خصوصیات انسانی ظاهر می شود». (10) هال این مرحله را «تولد جدید» نامیده است.آرنولد گزل (11) از روان شناسان معروف امریکا می گوید: « نوجوانی با تمام فراز و نشیب ها و بی نظمی هایی که دارد، دوره باروری و ثمردهی است. نوجوان مانند گلی است که تا وقتی تازه است، جزو زیبایی های طبیعت محسوب می گردد و وقتی پژمرده شد و ریخت، باید به جای آن میوه به وجود آید». (12)
دریس اودلوم (13) روان پزشک معروف انگلیسی و استاد دانشگاه آکسفورد، دوره بلوغ را به مسافرتی با راه آهن تشبیه می کند: از ایستگاه یازده سالگی با مسافرینی که منحصر به فرد هستند، شروع می شود، اما در آخر سفر در ایستگاه هفده سالگی با آدمی روبه رو می شویم که چنان تغییر کرده است که خیلی سخت می توانیم او را بشناسیم. (14)
در متون اسلامی، اغلب، دو واژه «شباب» و «حدث» برای دوره نوجوانی و جوانی به کار می رود. شباب با توجه به ریشه آن، به معنای افروختن و روشن کردن است. « شب النار» یعنی آتش را برافروخت، و این تعبیر شاید از آن جهت باشد که دوره نوجوانی با افروختن و روشن شدن- که همان بلوغ جنسی، جنسی و روانی است- همراه می باشد. «حدث» نیز با توجه به ریشه آن، به معنای نو، تازه و ابتدای کار است. بنابراین، مراد از نوجوانی، وقوع یک رویداد نو و تازه برای فرد است؛ در واقع جهشی از نظر جسمی و جنسی در فرد رخ می دهد که تازه و جدید است. شاید بتوان از میان این دو واژه، «حدث» را نزدیک تر و مناسب تر به دوران نوجوانی دانست.
درباره اهمیت این دوره می توان به سفارش های معصومان (ع) درباره این مرحله از زندگی، اشاره کرد: علی (ع) در حدیثی می فرمایند: و انما قلب الحدث کالأرض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته؛(15) «قلب نوجوان مانند زمین آماده ای است که از هر سبزه و گیاه خالی است؛ هر بذری که در آن افشانده شود، می پذیرد و در آغوش خود به خوبی آن را می پرورد».
امام صادق (ع) به یکی از یارانشان فرمودند: علیک بالاحداث فانهم اسرع الی کل خیر؛ (16) « بر شما باد [پرداختن به] نوجوانان؛ زیرا آنها گرایش بیشتری به خیر دارند».
از این حدیث استفاده می شود که آمادگی برای کسب فضایل و کمالات، در نوجوانی بیش از سایر دوران زندگی است.
سن بلوغ
در اینکه سن بلوغ از چه زمانی شروع می شود، اتفاق نظری وجود ندارد و شاید دشوار باشد زمان خاصی را برای تاریخ دقیق سن بلوغ تعیین کنیم؛ زیرا عوامل متفاوتی می تواند در شروع سن بلوغ مؤثر باشد.ارسطو تغییرات مربوط به بلوغ جنسی را شرح داده، تاریخ تقریبی آن را برای دختران و پسران یونانی حدود چهارده سالگی تعیین کرده است. (17)
جان استانلی هال معتقد است: مرحله بلوغ از سن دوازده سالگی آغاز می شود و تا 22-25 سالگی ادامه دارد. (18)
آلفرد آدلر (19) یکی دیگر از روان شناسان معروف که در این رمینه مطالعاتی انجام داده است، شروع سن بلوغ را چهارده سالگی و پایان آن را بیست سالگی می داند. (20)
بر اساس بررسی های صورت گرفته، متوسط سن بلوغ در امریکا در دختران 5 /12- 13 سالگی برآورد شده است و در کشورهای اروپایی، متوسط سن بلوغ برای پسران سیزده سالگی است. (21)
از آنجا که بلوغ امری طبیعی است، اسلام سن شروع آن را بر اساس نشانه های طبیعی و تکوینی چون عادت ماهانه و احتلام، رویش مو در اطراف عورت، تغییر صدا- که علایمی غالبی هستند- مشخص کرده است.
قرآن کریم در این باره می فرماید: وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ ...؛(22) « و هنگامی که اطفال شما به سن بلوغ رسند، باید [برای ورود به اتاق والدین] اجازه بگیرند؛ همان گونه که اشخاصی که قبل از آنان بودند، اجازه می گرفتند».
در این آیه، احتلام سن شروع تحول و درک بیان شده است و از فرزندان بالغ خواسته شده در رعایت حریم ها حساس تر باشند.
شخصی از امام باقر (ع) سؤال کرد: چه زمانی دختر به سن بلوغ می رسد و حدود شرعی بر او جاری می گردد؟ حضرت فرمود:
هنگامی که دختر به نه سالگی برسد، از کودکی خارج شده و می تواند ازدواج کند و حد کامل بر او جاری می شود (یعنی اگر مرتکب خلافی شد که مجازاتی معین در مقررات اسلام برای آن تعیین کرده بودند، آن مجازات بر او جاری می شود)، اموالش به او سپرده می شود و معاملات او جایز و نافذ خواهد بود. (23)
رسول گرامی اسلام (ص) در تعیین زمان بلوغ فرمودند: « افراد صغیر (کودکان) اجازه تصرف در اموال خود را ندارند تا زمانی که به سن بلوغ و رشد برسند؛ و راه شناخت بلوغ، روییدن موهای خشن بالای عورت و یا شروع عادت ماهیانه و یا کامل شدن نه سال در دختران است». (24)
عوامل مؤثر بر آغاز بلوغ
عوامل مختلفی می تواند در آغاز سن بلوغ مؤثر باشد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:1. وراثت (ژنتیک): مهم ترین عامل تعیین کنند سن شروع بلوغ، عامل ژنتیک است. مادر بزرگ و مادر و خاله که اعضای درجه اول خانواده اند و همچنین خواهرها که اعضای درجه دوم خانواده اند، اگر در سنین یازده تا دوازده سالگی بالغ شوند، به احتمال زیاد دختران خانواده نیز در همان سنین بالغ خواهند شد.
در روایات و احکام شرعی هم بعضی از زنان در زمان شروع عادت و مدت آن، باید به مادر یا خواهر خود مراجعه کنند؛ مثلاً زنان مضطربه، وقتیه و عددیه که شروع عادت آنها پراکنده است و همچنین مدت ایام عادت هم نامعلوم است، باید آغاز و مدت عادت خود را بر اساس عادت مادر و یا خواهر خود قرار دهند.
2. آب و هوا: افرادی که در نواحی استوایی و گرم زندگی می کنند، در مقایسه با کسانی که در ارتفاعات و نواحی سرد زندگی می کنند، زودتر به سن بلوغ می رسند.
3. چاقی: دخترانی که وزن بدنشان بیست تا سی درصد بیشتر از وزن مطلوب و متعادل باشد، زودتر از سایر دختران به سن بلوغ می رسند.
4. عوامل فرهنگی: دخترانی که با محرک های جنسی از قبیل عکس، فیلم و رمان های جنسی مواجه هستند، زودتر به سن بلوغ می رسند. عوامل تحریک کننده جنسی، باعث بلوغ زودرس می شود و غریزه جنسی را پیش از موعد بیدار می کند.
5. نوع تغذیه: تغذیه مناسب، برای فعالیت طبیعی تمام بافت های بدن، از جمله غدد داخلی لازم است. دخترانی که از تغذیه و بهداشت مناسب و کافی برخوردار باشند، زودتر به سن بلوغ خواهند رسید.
6. ترشحات هورمونی: بلوغ با ازدیاد ترشح هورمون ها و تظاهرات آن آغاز می شود. غدد هیپوفیز در تنظیم و شروع بلوغ اهمیت بسیاری دارد. وقتی سلول های هیپوتالاموس- که یک مرکز عصبی تنظیم کننده مرکزی در مغز است- به حد کمال رشد کرد، علایمی به غدد هیپوفیز می فرستد تا هورمون هایی که قبلاً ترشح نمی شد، مترشح شوند. هورمون های فعالی که با غدد هیپوفیز ترشح می شوند، در سایر غدد از جمله تیروئید و غده های آدرنال و تخمدان ها اثر می گذارند و هورمون های جنسی زنانه، یعنی «استروژن» ترشح می شود. هر چه سطح ترشح استروژن بیشتر شود، بلوغ زودتر شروع می شود. (25)
انواع بلوغ
1. بلوغ جسمانی
یکی از کاربردهای واژه « بلوغ»، ناظر به بعد جسمانی است و مراد از آن، رشد و تکامل اعضای بدن است؛ به گونه ای که قد و قامت، استخوان بندی و سایر اعضای بدن به حد مناسبی از رشد و کمال خود برسند. به این مرحله از رشد، « جهش نموی نوجوانی» می گویند. این جهش حدود چهار سال و نیم به طول می انجامد. آغاز سرعت رشد دخترها به طور متوسط در سن یازده سالگی است. این جهش چند ماه قبل از یازدهمین سال تولد صورت می گیرد؛ هر چند ممکن است در بعضی دخترها زودتر صورت گیرد. از این زمان به بعد، آهنگ رشد کندتر می شود و تا چند سال از این جهش نموی ادامه می یابد. (26)در آستانه بلوغ سرعت رشد قد دختران در فاصله سنی ده تا چهارده سال، خود را نشان می دهد. نوجوانی که در نه سالگی هر سال حدود چهار سانتی متر بر قدش افزوده می شد، ناگهان در یازده سالگی 5 /7-9 سانتی متر بر طول قدش اضافه می شود. بیشتر دخترها حدود سن چهارده تا پانزده سالگی به قد بزرگ سالی می رسند؛ و از آنجا که دختران زودتر از پسرها به سن بلوغ می رسند، برای یک دوره کوتاه سه تا چهار ساله، دختران بلند قدتر و سنگین تر از پسران همسال خود می شوند. (27)
در دختران، باسن ها و لگن خاصره، رشد بیشتری پیدا می کند و باعث می شود لگن خاصره پهن تر و شانه ها باریک تر شود. رشد بیشتر لگن خاصره زایمان را برای زنان آسان می کند؛ بر عکس، سایر استخوان ها و بافت عضلانی شان ضعیف تر است؛ ضمن آن که قلب و ریه آنان کوچک تر از قلب و ریه پسران است؛ بنابراین، از قدرت بدنی کمتری برخوردارند و از انجام کارهای سخت و ورزش هایی که قدرت و توانایی بالایی نیاز دارد، ناتوانند. (28)
2. بلوغ شرعی
بلوغ شرعی، یعنی زمانی که نوجوان به مرحله ای از رشد و درک می رسد که مخاطب دستورهای پروردگار عالم قرار می گیرد و باید نسبت به انجام واجبات الهی و ترک محرمات، اقدام نماید. برای این مرحله از بلوغ در مذاهب مختلف اسلامی سن خاصی تعیین شده است. در فقه شیعه، یکی از علایم سه گانه زیر، نشانه بلوغ شرعی دختران دانسته شد است:- اول: تمام شدن نه سال قمری؛
- دوم: قاعدگی (عادت ماهیانه)؛
- سوم: روییدن موی خشن (نه موهای کم رنگ) در بالای عورت.
روایات درباره سن بلوغ دختران مختلف است و بعضی روایات نه سال تمام را سن بلوغ می دانند و بعضی دیگر سیزده سال (29) را. با این حال از بعضی روایات استفاده می شود که سن، نشانه منحصر به فرد بلوغ نیست، بلکه علامت و نشانه ای است که اگر سایر نشانه ها آشکار نشود، سن فرد ملاک تکلیف خواهد بود و بلوغ شرعی حاصل می شود؛ زیرا بلوغ امری طبیعی است که در زمان خاصی با توجه به ویژگی های فردی هر نوجوان، نسبت به افراد مختلف می تواند متفاوت باشد.
درباره سن بلوغ از امام باقر (ع) روایت شده است که فرمودند: « وقتی دختر به سن نه سال رسید، حدود الهی در مورد او جاری می شود». (30)
در مورد دومین نشانه بلوغ، ابوبصیر از امام صادق (ع) روایت می کند که حضرت فرمودند: علی المرأه حاضت الصیام؛(31)« هنگامی که دختر به سن حیض (عادت ماهیانه) رسید، روزه بر او واجب می شود».
همچنین درباره نشانه سوم بلوغ، یعنی روییدن مو در بالای عورت و زیر بغل به عنوان یکی از نشانه های بلوغ، از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که حضرت فرمودند: یعلم الاول بانبات الشعر الخشن علی العانه ...؛ (32) « بلوغ به روییدن موی خشن بر بالای عورت شناخته می شود».
چهارمین نشانه ای که می توان برای بلوغ دختران بیان کرد، « احتلام» است که در آیات و روایات به صورت عام به عنوان یکی از نشانه های بلوغ مطرح شده است. در اینجا پرسش وجود دارد و آن اینکه: آیا احتلام، ویژه پسران است یا آنکه در دختران هم وجود دارد؟ از پاره ای روایات بر می آید که احتلام ویژه پسران نیست و در دختران هم روی می دهد.
شیخ صدوق در کتاب مقنع می گوید: روی ان المراه اذا احتلمت فعلیها الغسل اذا انزلت؛ (33) « روایت شده است اگر زن محتلم شود و از او منی خارج شود، بر او غسل واجب است».
عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) سؤال کرد: زنی در خواب رؤیایی که مردان می بینند و محتلم می شوند، می بیند و از او انزال صورت می گرد، آیا غسل بر او واجب است؟ حضرت در جواب او فرمود: آری باید غسل کند. (34)
از این رو اکثر فقها، مانند ابن ادریس،(35) محقق حلی، (36) علامه حلی ،(37) صاحب جواهر (38) و ... احتلام را از علایم مشترک دختر و پسر می دانند. در میان فقهای معاصر نیز امام خمینی (ره) و آیات عظام گلپایگانی، اراکی، صافی، مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی و میرزا جواد آقا تبریزی معتقدند: احتلام در دختران هم رخ می دهد. (39)
احتلام معمولاً در خواب اتفاق می افتد و با رؤیاهای شیرین همراه است. فرد در رؤیا صحنه های شیرین و لذت بخشی می بیند و در آن حال، به اوج لذت جنسی می رسد و منی از او خارج می شود؛ وقتی از خواب بیدار می شود، در لباس زیر خود منی (ماده ای چسبنده و سفید رنگ) می بیند.
محاسبه سن بلوغ (جشن تکلیف)
آغاز بلوغ شرعی، زیباترین دوران زندگی یک انسان است؛ زیرا فرد به مرحله ای از کمال رسیده است که خداوند او را مخاطب فرمان های خود قرار دهد و او را به درگاه خود دعوت کند تا بر سجاده نماز بایستد و با پروردگار خود راز و نیاز کند و با پوشش و حجاب کامل خود، خداوند را همیشه بر جمال خود ناظر ببیند؛ از این رو شایسته است دختران روز آغاز بلوغ شرعی خود را دقیقاً محاسبه کنند و آن روز را جشن بگیرند و این روز را به یکی از بهترین روزهای عمر خود تبدیل کنند.از آنجا که معمولاً در ایران، زمان تولد افراد بر اساس تاریخ شمسی در شناسنامه ها ثبت می شود، تعیین سن بلوغ که نه سال تمام قمری است، نیاز به محاسبه دقیق تری دارد. با توجه به اینکه هر سال قمری حدوداً یازده روز با سال شمسی تفاوت دارد، برای محاسبه سن تکلیف، می توان از روش ذیل استفاده کرد: (40)
برای مثال اگر مریم در روز دوم مهرماه سال 1376 متولد شده باشد، در هیجدهم خرداد سال 1385 به سن تکلیف رسیده است؛ زیرا اختلاف هر سال قمری با شمسی یازده روز است و در سن نه سالگی، این اختلاف به 99 روز می رسد: 99= 11×9.
برای اطمینان بیشتر، با محاسبه سال کبیسه که پنج روز می شود، این نتیجه به دست می آید: 104= 5+99. اگر 104 روز را به ماه تبدیل کنیم، سه ماه و چهارده روز می شود. با توجه به اینکه دوم مهرماه 1385 نه سال شمسی مریم تمام می شود، اگر سه ماه و چهارده روز را از نه سال شمسی او کم کنیم، باقی مانده هشت سال و هشت ماه و شانزده روز می شود که با هجدهم خرداد 1385 هم زمان می گردد.
3. بلوغ جنسی
با شروع دوره بلوغ، ترشح غدد و هورمون ها، افزون بر اثر ظاهری در بدن، آثاری بر احساس و انگیزه نوجوان می گذارد؛ از این رو روان پزشکان بر این باورند که هورمون خاصی به نام «تستوسترون» انگیزه جنسی را شعله ور می سازد. سطح این هورمون در دوره نوجوانی بالاتر از تمام دوران زندگی است. در اواسط دوره نوجوانی، تمایل مربوط به جنس مخالف و هویت جنسی، ذهن پسران و دختران نوجوان را به خود مشغول می سازد؛ اواخر دوره نوجوانی، تمایلات قوی نسبت به جنس مخالف بروز می کند و فرد توانایی ایفای نقش جنسی را به دست خواهد آورد. این نقش، عموماً به «قدرت تولید مثل» تعبیر می شود. (41)بر اساس تحقیقات انجام شده، باید به این نکته توجه کرد که سن بلوغ جنسی در صد ساله اخیر، در کشورهای مختلف جهان بسیار پایین تر آمده است؛ برای مثال سن آغاز عادت ماهیانه در کشورهای امریکا، نروژ، انگلیس، سوئد و فنلاند در فاصله سال های 1830 تا 1950 از هفده سالگی به سیزده سالگی کاهش یافته است. علت این امر را باید در تحول عمیق سبک زندگی و فرهنگ جامعه و عوام گوناگون مؤثر بر این پدیده دانست. (42)
صفات و خصوصیات جنسی ثانویه (بلوغ جنسی)
منظور از صفات جنسی ثانویه، مجموع تغییرات و خصوصیات ظاهری و درونی وابسته به جنس است که در زنان شامل این موارد می شود: 1. رشد پستان ها؛ 2. ظاهر شدن موهای شرمگاهی و زیر بغل؛ 3. افزایش پهنا و عمق لگن خاصره؛ 4. تغییر صدا؛ 5. تغییرات پوستی.در اکثر موارد، اولین نشانه بلوغ، رشد پستان هاست که در ده سالگی به صورت برآمده شدن مختصر نوک و هاله اطراف آن قابل مشاهده است؛ به تدریج ظرف چهار سال ساختمان و ظاهر سینه ها کامل می شود و به شکل زنان بالغ در می آید.
موهای شرمگاهی از هشت تا چهار سالگی شروع به رویش می کند و موهای صاف، حالت مجعد می یابد.
در سن ده تا شانزده سالگی، موهای زیر بغل رشد می کند و در سن ده تا شانزده سالگی، نخستین عادت ماهانه شروع می شود. (43)
4. بلوغ عقلی
تونایی های عقلی و شناختی دختران نوجوان، زودتر از پسرها رشد می کند و این رشد، هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی در دوران نوجوانی دستخوش رشد و تحول است.کمی است از این نظر که دختران تکالیف ذهنی را در مقایسه با سال های کودکی سریع تر، راحت تر و با کارایی بیشتر انجام می دهند؛ کیفی است از این نظر که در فرایندهای نهفته عقلی که دختران برای تشریح و استدلال مسائل به کار می برند، تغییرات مهمی به وجود می آید. (44)
رسیدن به بلوغ عقلی، برای کنار آمدن با وظایف پیچیده شغلی و تربیتی که به دختران در جایگاه مادر آینده، واگذار می شود، نقش مهمی دارد؛ چه اینکه بسیاری از جنبه های رشد نوجوانی، به پیشرفت های عقلی و شناختی او بستگی دارد.
بلوغ عقلی زمانی در نوجوان حاصل می شود که رسایی و کمال در هوش و عقل، حافظه، تصور و تخیل و ... و توان برهان پذیری و برهان آوری (استدلال) در او شکل گرفته باشد. او باید در شرایطی قرار گیرد که بتواند برای گفته ها و اعمال و رفتار خود دلایلی قانع کننده عرضه نماید و یا برای اقدام بر امری بیندیشد. (45)
در اواخر کودکی بهره هوشی دختران بیشتر از پسران است و نمره های بالاتری در آزمون های هوشی کسب می کنند؛ همین امر سبب رشد بهتر عقلی و شناختی دختران در آغاز بلوغ نسبت به پسران است.
5. بلوغ روانی
بلوغ روانی به معنای رسیدن به پختگی روحی است که به انسان قدرت تشخیص مسائل و تمییز مصلحت زندگی را می بخشد. (46)بلوغ روانی با مسئله رشد ادراک و هویت یابی مطرح است. بنابراین، فرد می تواند بدون اتکا به دیگران، به خود متکی باشد و از آزادی و استقلال به گونه ای مشروع و مشروط استفاده کند. زیبایی دوستی، حقیقت طلبی و معنی خواهی با بلوغ روانی می تواند در حیات فرد جای پایی داشته باشد و به او کمک کند خود را از تعلق های شدید و وابستگی های گوناگون آزاد نماید. (47)
بلوغ روانی، دنیا نوجوان را متعادل می کند و ادراک او را از موقعیت تغییر می دهد؛ نوجوان، عقاید شخصی خود را بیش از گذشته محکم تر و روشن تر بیان می کند. او متوجه می شود در افکار، هیجان ها، آرزوها و روابط خود با دیگران، دگرگونی هایی به وجود می آید. (48)
در این صورت، فرد با برخورداری از بلوغ روانی، می تواند مسئولیت های اجتماعی، نظیر شغل، تشکیل خانواده و ایفای نقش های محول شده را بر عهده بگیرد و با مشکلات پیچیده زندگی مواجه شود.
وراثت، شرایط زندگی و عوامل فرهنگی و تأثیرات محیطی و اجتماعی، هر یک به سهم خود، در چگونگی رشد روانی فرد مؤثرند. رسیدن به مرحله بلوع روانی، سن مشخصی ندارد و متأثر از عوامل تربیتی و خانوادگی است. بنابراین، انسان ها در سنین متفاوتی به بلوغ روانی می رسند و تعیین سن مشترک برای افرادی که هم زمان به بلوغ روانی برسند، کاری دشوار و گاهی غیر ممکن است. (49)
6. بلوغ عاطفی
بلوغ عاطفی، خروج کودک از انگیزه های کودکانه و نشان دادن عواطف خود به شکل بزرگ ترهاست؛ آن چنان که عاطفه فرد جهت دار و در خط تعدیل و کنترل باشد. بلوغ عاطفی رخ می دهد که فرد بتواند خود و دیگران را به شکلی مناسب، دوست بدارد و واکنش های معقولی را جای گزین واکنش های هیجانی کند. (50)دختران در دوران نوجوانی بیش از اینکه دوست بدارند، می خواهند دوست داشته شوند. دوستی های آنها از صمیمیت برخوردار است؛ لذا تمایل شدید آنها به محبت دیگران و غلبه احساسات در وجودشان، موجب می شود مورد سوء استفاده قرار گیرند و فریب شیادان را بخورند.
یکی از جنبه های بلوغ عاطفی دختران، رشد حیا و عفت در آنان است. حیا، عامل پاک دامنی و دوری از انحرافات و آسیب های اخلاقی است.
7. بلوغ اقتصادی
این نوع بلوغ، به زمانی اطلاق می شود که فرد از نظر تأمین معاش و اداره امور اقتصادی زندگی مستقل شود و بتواند به خود متکی باشد. معمولاً در این زمان فرد آمادگی تصرف در اموال خود و معاملات اقتصادی و داد و ستدهایی را که اداره زندگی بر توانایی انجام آنها توقف دارد، پیدا می کند.در منابع اسلامی رسیده به بلوغ اقتصادی، متوقف بر احراز رشد و کمال دانسته شده است. قرآن کریم می فرماید: « کودکان را بیازمایید! موقعی که به حد ازدواج و نکاح رسیدند، اگر [علاوه بر تمایل جنسی و قدرت ازدواج] واجد رشد اقتصادی بودند، اموالشان را در اختیارشان قرار دهید». (51)
از امام صادق (ع) درباره این آیه شریفه فلما بلغ اشده و استوی سؤال شد. حضرت فرمودند: اشده ثمانی عشره سنه و استوی انبات الشعر؛ (52) «مراد از نیرومندی، رسیدن به هیجده سال است و مراد از «استوی» روییدن موی بر صورت است».
محمد بن سنان از حضرت صادق (ع) سؤال کرد: چه موقع اموال نوجوان در اختیارش گذارده می شود؟ حضرت فرمودند: موقعی که بالغ شود و به علاوه رشد کافی پیدا کند و سفیه یا ضعیف العقل نباشد. (53)
از آیات و روایات به دست می آید: بلوغ اقتصادی زمانی حاصل می شود که فرد آمادگی لازم برای شرایط کار، تولید، مصرف، خدمات، وقف و خرید و فروش را داشته باشد.
با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه، سن بلوغ اقتصادی در حال افزایش است و نوجوانان از این نظر در تنگناهای به خصوصی قرار دارند؛ یعنی از یک سو کشش های غریزی، آنها را به سوی تأمین نیازهای طبیعی سوق می دهد و از سوی دیگر به دلیل پیچیدگی زندگی صنعتی، شهرنشینی و نیاز جوامع به تخصص های در حال گسترش، امکان اینکه بلوغ اقتصادی در زمان مناسبی فراهم شود، به تدریح محدودتر می شود؛ این مسئله، خود باعث ایجاد تعارضات روانی در نوجوانان می شود. (54)
آگاهی دختران از بلوغ
تحقیقاتی که در کشورهای دیگر صورت گرفته است( برای مثال پژوهش های بروکزگان (55) و رایتر (56) در سال 1990) حاکی از آن است که اساساً به دلیل رابطه نزدیک تر دختران با مادران، در مقایسه با رابطه پسران با پدرانشان، اطلاعات و آمادگی دختران درباره مسائل مربوط به بلوغ، بیشتر از پسران است؛ به علاوه چون ارتباط گیری کلامی و توانایی ایجاد رابطه صمیمانه و نزدیک بین دختران بیشتر از پسران است، آنان اطلاعات و آمادگی های بیشتری در مسائل مربوط به بلوغ جنسی به دست می آورند. (57)پی‌نوشت‌ها:
1. Puberty
2. ابن منظور، لسان العرب، ج8، ص 420 .
3. Teenager.
4. محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 43 .
5. همان، ص 74 .
6. پاول هنری ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 170.
7. محمد رضا شرفی، دنیا نوجوان، ص 144 (نقل به مضمون).
8. هنری پاول ماسن و دیگران، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 548 .
9. Stanli Hull.
10. محمد مهدی احمدی، سن بلوغ، به نقل از: رالف موس، نظریه های بنیادی، ص 35 .
11. Arnold Gesell.
12. بهروز حسن بیگلو، روان شناسی نوجوانی، ص 11 .
13. Dors Odlom.
14. بهروز حسن بیگلو، روان شناسی نوجوانی، ص 12 (نقل با تصرف).
15. نهج البلاغه، ترجمه فیص الاسلام، ص 903 .
16. محمد بن یعقوب کلینی، روضه کافی، ص 93 .
17. محمد رضا شرفی، دنیای نوجوان،21 .
18. همان.
19. Alfred Adler.
20. محمود محمدیان، بلوغ ... دنیای دیگر، ص 24 .
21. همان.
22. نور (24)، 59 .
23. قال الباقر (ع): الجاریه اذا بلغت تسع سنین ذهب عنها الیتم و زوجت واقیمت علیها الحدود التامه لها و دفع الیها مالها و جاز امرها فی الشراء و البیع (محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج1، ابواب مقدمات عبادات، باب 4، ص 21، ح 3).
24. قال رسول الله (ص): الصغیر ممنوع من التصرف الا مع البلوغ و الرشد و یعلم الاول البلوغ بانبات الشعر الخشن علی العانه أو الاحتلام أو الحیض أو اکمال تسع سنه فی الانثی (مرتضی فرید، الحدیث، ج1، ص 288).
25. پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 532 .
26. حسین لطف آبادی، روان شناسی رشد 2، ص 61 .
27. همان.
28. پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 535 .
29. محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعه، ج1، باب 4، ص 32، ح 12 .
30. همان، باب 4، ص 31 .
31. همان، ح 10 .
32. همان.
33. همان، ص 472 .
34. همان.
35. ابی منصور محمد بن ادریس، السرائر، ج1، ص 367.
36. نجم الدین جعفر بن حسن (محقق حلی)، شرایع الاسلام، ص 360 .
37. جمال الدین ابی منصور حلی، تذکر الفقها، ج 2، ص 74 .
38. محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج 26، ص 15 .
39. حمید احمدی جلفایی، احکام حجاب و عفت در گلستان مرجعیت، ص 31-32 .
40. محمد رضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 98 .
41. همان، ص 44 .
42. حسین لطف آبادی، روان شناسی رشد، ج 2، ص 89 .
43. پاول هنری ماسن، رشد و شخصیت کودک، ترجمه مهشید یاسایی، ص 531 .
44. همان، ص 546 .
45. علی قائمی، دنیای نوجوان، ص 34 .
46. محمدرضا شرفی، دنیای نوجوان، ص 30 .
47. علی قائمی، دنیای نوجوان، ص 34 .
48. جیمز دبلیو ندرزندن، روان شناسی رشد، ترجمه حمزه گنجی، ص 238 .
49. همان، ص 30 .
50. علی قائمی، دنیای نوجوان، ص 33 .
51. وَابْتَلُوا الْیتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّکَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَیهِمْ أَمْوَالَهُمْ (نساء، 6).
52. هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، ص 499 .
53. حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج2، ص 496 .
54. فرزانه صمدی، بلوغ و دگرگونی ها آن، ص 27 .
55. Brooks- Gunn.
56. Reiter.
57. حسین لطف آبادی، روان شناسی رشد، ج2، ص 95 .
/ج
