نویسندگان: علی احمد پناهی، داوود حسینی
مقدمه
مسئله پیشرفت تحصیلی یکی از مهم ترین دغدغه ها و چالش های دوران نوجوانی است. دوره نوجوانی از طرفی فعالیت های علمی و تحصیلی دانش و تقویت پایه های علمی است و از طرف دیگر با توجه به تحولات روان شناختی نوجوان، دوره کاهش مطالعه و گاهی افت تحصیلی و حتی در مواردی افزایش ترک تحصیل یا دوره فرار از مدرسه است. برخی این دوره را دوران دیرآموزی یا دوران انجام ندادن تکالیف تعبیر کرده اند؛ خلاصه آنکه، این دوره، دوره بروز اختلال در حفظ و یادگیری است.با وجود همه توجهی که نوجوانان نسبت به سرنوشت تحصیلی خود نشان می دهند، باز هم مسئله مردودی و افت تحصیلی برای آنان مسئله مهمی است و تأثیرات بسیار نگران کننده ای برجای می گذارد؛ از این رو لازم است والدین و نوجوانان عوامل مؤثر در موفقیت و افت تحصیلی را بشناسند و با برنامه ریزی مناسب و همکاری یکدیگر، موانع پیشرفت تحصیلی را از پیش راه بردارند.
علم آموزی و پیشرفت تحصیلی
در اهمیت کسب دانش و تحصیل اعم از دیدگاه اسلام، همین بس که اولین آیاتی که از سوی پروردگار بر پیامبر (ص) فرو فرستاده شد، با خواندن آغاز شد و با قلم و نوشتن که علم را به تسخیر بشر در می آورد، ادامه یافت: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ* خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ* اقْرَأْ وَرَبُّکَ الْأَکْرَمُ* الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ؛ (1) « بخوان به نام پروردگارت که خلق کرد همه آفریدگان را؛ آدمی را از خون بسته آفرید. بخوان و پروردگارت بزرگوارترین بخشندگان است؛ او که نوشتن با قلم را آموخت؛ آدمی را آنچه نمی دانست، بیاموخت».پیامبر گرامی اسلام (ص) این رسول هدایت، کسب علم و دانش را برای پیروان خود لازم ذکر کرد، (2) و به امت خود سفارش نمود برای کسب دانش به دورترین نقاط جهان سفر کنند و با نوشتن، علم را به قید و بند بکشند.
در دوران ما که از آن، به عصر اطلاعات یاد می کنند، از علم و دانش با عنوان معیار قدرت یاد می شود؛ یعنی ملتی که از دانش پیشرفته تری برخوردار باشد، از قدرت بیشتری برخوردار است؛ ملتی که از سطح تحصیلی بالاتری برخوردار باشد، از جایگاه والاتری بهره مند خواهد بود.
در روایات اسلامی، برای جویندگان علم و دانش، جایگاه رفیع و والایی بیان شده است. در حدیثی، پیامبر اکرم (ص) طالبان دانش را برتر از مجاهدات در راه خدا بیان فرمودند: طالب العلم الله افضل عند الله من المجاهد فی سبیل الله. (3)
در حدیثی دیگر، پیامبر اعظم (ص) طالب دانش را طالب رحمت و رکن دین بر می شمارند و می فرمایند: طالب العلم، طالب الرحمه، طالب العلم رکن الاسلام. (4)
با توجه به اهمیت علم و دانش در عرصه جهانی و آینده سازی دانش آموزان در سرنوشت ملت ها و ماندگاری آنچه انسان در دوران کودکی و نوجوانی می آموزد، بر نوجوانان است که با برنامه ریزی دقیق و تلاش دو چندان، برای تحصیل و کسب دانش و مهارت های علمی بکوشند و آینده خود و کشورشان را درخشان نمایند. اگر نوجوانان دریابند که پیشرفت های تحصیلی و تلاش های علمی آنان تضمیمی بر آینده برتر خود آنان و کشورشان است، می کوشند از موقعیت نوجوانی و جوانی خود بهترین بهره را ببرند. والدین نیز با فراهم آوردن زمینه های مادی و معنوی و ارائه مشاوره های فکری می تواند در رفع موانع موفقیت تحصیلی فرزندان خود بهترین نقش را داشته باشند: از این رو ما نیز برای کمک به آنان، به برخی از عواملی که می توانند پیشرفت تحصیلی نوجوانان را هموار کنند، اشاره می کنیم:
عوامل موفقیت در تحصیل
1. تعیین هدف
تحصیل و مطالعه، مانند هر فعالیت دیگری باید با هدف گذاری صورت گیرد. قبل از هر چیز باید هدف خود را از تحصیل و مطالعه مشخص کرد و به این سؤال پاسخ داد که چرا به تحصیل ادامه می دهید؟ چرا مطالعه می کنید؟ آیه به فراهم آوردن شرایطی بهتر در زندگی و کار خویش نظر دارید؟ آیا می خواهید وارد دانشگاه شوید و به سطوح عالی علمی برسید؟ آیا مطالعه این کتاب خاص برای آمادگی امتحان است یا برای تفریح و سرگرمی است؟داشت هدف، از این جهت اهمیت دارد که در فرد علاقه و انگیزه می آفریند. کسی که از تحصیل و مطالعه خود هدفی را دنبال می کند، موتور محرکی دارد که می تواند به فرایند کار خود تداوم ببخشد و مدت طولانی تری به مطالعه ادامه دهد.
توجه به هدف، فرد را در رفع موانع و ایمان به حرکتی که آغاز کرده است، یاری می دهد و مانع ناامیدی از شکست های احتمالی می شود.
هر هدف ارزشمند و مهم، باید دارای سه جزء اصلی «مالکیت»، « واقع بینی» و « انعطاف پذیری» باشد که به شرح مختصری از آنها می پردازیم:
الف) مالکیت: نخستین ویژگی هر هدف مهم این است که فرد از صمیم قلب بخواهد به آن برسد. اگر شما به فرزندتان بگویید: « این کاری است که فکر می کنم اگر انجامش دهی، مفید خواهد بود»، نمی توان آن را هدف شخصی در نظر گرفت، بلکه این کار برای خشنود کردن شماست! اما اگر خود او از دل و جان بخواهد کاری را انجام دهد، آن وقت می توان آن را هدف فردی و شخصی او تلقی کرد و مطمئناً به آن هدف خواهد رسید. (5) به عبارت دیگر باید مالک هدف خودش باشد و شخصاً آن را برگزیده باشد و برای آن ارزش قایل شود.
ب) واقع بینی: وقتی نوجوان شما هدفی را برای خود تعیین می کند، نه تنها آنچه را می خواهد، بلکه آنچه را واقعاً می تواند بدان نایل شود، در نظر می گیرد. باید توجه کند هدف نهایی تا چه حد دست یافتنی و تحقق پذیر است؛ یعنی بهتر است از خود بپرسد: «آیا توانایی ذهنی و جسمی و نیز استعداد کافی برای دستیابی به هدف خود را دارم؟ آیا منابع کافی، مانند زمان و سایر امکانات را در اختیار خواهم داشت؟ آیا عوامل دیگری هم هستند که مانع رسیدن من به هدف مورد نظرم بشوند؟ اگر این گونه است، برای غلبه بر این موانع چه کاری می توانم انجام دهم؟» (6) البته باید توجه داشته باشید واقع بینی به این معنا نیست که نوجوان در مقابل مشکلات خود، تسلیم شود و هدف نهایی را رها کند.
ج) انعطاف پذیری: سومین موردی که برای تعیین یک هدف مهم اهمیت دارد، این است که نوجوان انعطاف پذیر باشد؛ یعنی باید بخواهد و بتواند هدف مورد نظر را دایماً ارزیابی، اصلاح یا تعدیل کند. از آنجا که اوضاع و شرایط مرتب در حال تغییر است و موانع پیش بینی نشده ای بر سر راه ظاهر می شوند، نوجوان باید برای نیل به هدف، باید به طور واقع گرایانه، آمادگی رویارویی با تغییرات و موانع را داشته باشد و هرگونه تغییری را که در راه رسیدن به هدف ضروری می بیند، بپذیرد؛ (7) مثلاً اگر هدف فرزند شما شرکت در رشته ریاضی و فیزیکی و تحصیل در دانشگاه در یکی از رشته های مربوط به آن بود و بر اثر موانع پیش بینی نشده ای از شرکت در این رشته محروم شد، نباید کاملاً از تحصیل منصرف شود، بلکه باید به دنبال هدفی که از اولویت دوم برخوردار بوده، برود. شما والدین گرامی می توانید با ارائه کمک های فکری در هدف گذاری تحصیل دختر نوجوانتان، او را از سردرگمی نجات دهید.
2. برنامه ریزی
یکی از ابزارهای اساسی نیل به اهداف، برنامه ریزی است. همه انسان ها در زندگی خود هدف های مختفی را دنبال می کنند؛ اما در میان این افراد، گروه کمی به همه اهداف خود می رسند و بسیاری از آنها یا اصلاً به مقصد خود نمی رسند و یا به بعضی از آنها دست می یابند. آنچه این تفاوت را ایجاد می کند، برنامه ریزی است.بی شک وقتی اهداف به گونه ای واقع بینانه و متناسب با شرایط و امکانات تعیین گردد، با برنامه ریزی مناسب، تحقق آن اهداف امری قطعی است؛ به همان نسبت، عدم برنامه ریزی به معنای عدم امکان دستیابی به اهداف است.
در مطالعه هم، برنامه ریزی و تلاش برای اجرای برنامه، جهت رسیدن به هدف تعیین شده در تحصیل، مسئله ای روشن و بدیهی است. برنامه ریزی در تحصیل و مطالعه، در قالب برنامه های کوتاه مدت و دراز مدت، امری لازم و ضروری است. رسیدن به مدارج عالی علمی و تحصیلی به برنامه بلند مدت نیاز دارد تا فرد در گذر زمان با گذراندن سطوح مختلف تحصیلی، خود را به آن هدف مطلوب برساند؛ اما تحقق اهداف بلند مدت در گروه تنظیم برنامه های کوتاه مدت و میان مدت است؛ یعنی هر دانش آموز باید برای یک سال تحصیلی خود برنامه ریزی کند و در ضمن یک سال برای هر ترم تحصیلی برنامه منظمی داشته باشد و اهداف هر ترم را با برنامه های هفتگی و روزانه محقق نماید.
ویژگی های برنامه ریزی خوب
یک برنامه ریزی صحیح و موفق، باید قابل اجرا باشد و انگیزه فرد را برای تحصیل و مطالعه بیشتر تحریک کند و نشاط و شادابی دانش آموز را حفظ نماید. بنابراین، باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد:الف) برنامه ریزی توسط خود فرد صورت گیرد: از آنجا که هر فرد، شناخت دقیق تری از نقاط قوت و ضعف خود دارد، بهتر می تواند برنامه مفیدی برای خود تنظیم کند. ارائه برنامه ای کلی توسط مؤسسات برای خواندن درس ها نمی تواند دربردارنده نتایجی سودمند در مقایسه با نتایج حاصله از برنامه ریزی توسط خود باشد؛ البته هر فرد می تواند با مشاوره والدین و افراد آگاه، از اطلاعات به دست آمده برای برنامه ریزی خود استفاده کند؛ اما برنامه را باید خود فرد با توجه به حجم درس ها و ضعف خود در یک درس و قوتش در درس های دیگر تنظیم کند.
ب) واقع گرایانه باشد: هر فردی باید با توجه به هوش و استعداد، امکانات و زمان مورد نیاز برای مطالعه یک موضوع، برنامه ریزی کند. برنامه های بلند پروازانه هرگز به نتیجه نمی رسند. اگر نوجوان شما در گذشته برنامه ثابت و مشخصی نداشته است، باید به او کمک کنید زمان های کوتاهی برای مطالعه در نظر بگیرد و بعد از این مدت کوتاه، یک استراحت چند لحظه ای داشته باشد و دوباره مشغول مطالعه شود. بنابراین، باید میزان مطالعه را به گونه ای تعیین کند که خود را ملزم و مقید به انجام آن بداند.
ج) همراه بودن با تشویق و تنبیه: در یک برنامه خوب، باید ضمانت اجرا در نظر گرفته شود و از پیشرفت خوب و به موقع آن، باز خورد و تشویقی نصیب مجری شود و از عدم اجرای صحیح و به موقع آن، فرد از مزایایی محروم گردد. از جمله ساده ترین تشویق ها و تنبیه هایی که می توانند در این زمینه کارساز باشند، می توان به تشویق نوجوان با ایجاد فرصت برای تماشای یک برنامه تلویزیونی و یا گفت و گو با یک دوست و یا خوردن چای و میوه و شیرینی پس از اجرای موفقیت آمیز برنامه روزانه و مطالعه درس ها مطابق با برنامه تعیین شده، همچنین تنبیه با محرومیت از تماشای برنامه مورد نظر خویش و یا سیار مسائل مادی برای زمانی که طبق برنامه عمل نشده است، اشاره کرد. (8)
د) پیش بینی کارهای غیر منتظره: بعضی اوقات کارهای غیر منتظره و مسائلی پیش می آیند که اگر برای آنها زمانی در نظر گرفته نشده باشد، تمام برنامه نوجوان را به هم می ریزد و او را با مشکل مواجه می سازد. باید برای این کارها وقت لازم را پیش بینی کرد.
پیامدهای برنامه ریزی موفق
اگر فرزند شما برای خود هدفی ترسیم کرده باشد و رسیدن به آن هدف برای او مهم و با ارزش باشد، تصمیم می گیرد به هر صورتی شده به اهداف خود دست یابد، و موانع موجود را از سر راه خود بردارد. نزدیک ترین راه برای رسیدن به مقصود این است که طبق یک جدول زمان بندی شده، زمان شروع به سوی هدف، پیش بینی موانع احتمالی و مدت زمانی که طول می کشد تا به هدف برسد را برنامه ریزی کند. اگر فرزندتان چنین برنامه ای برای خود تنظیم کرده باشد، موفقیت های مختلفی نصیب او خواهد شد که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:الف) استفاده بهینه از وقت و امکانات: افرادی که دارای برنامه هستند، از وقت، توانایی و امکانات استفاده هوشمندانه می کنند و از به هدر رفتن اوقات، امکانات و فرصت ها جلوگیری می کنند.
ب) رفع اضطراب و نگرانی: برنامه ریزی به نوجوان کمک می کند تکالیف خود را با توجه به حجم برنامه یا درس ها و زمانی که در اختیار دارد، تقسیم بندی مناسب کند و با آرامش خیال به مطالعه آنها بپردازد. شاید این مطلب را بسیاری از نوجوانان تجربه کرده اند که اعلام زمان امتحانات، دچار اضطراب و نگرانی می شوند و نمی دانند چگونه حجم زیاد درس ها را با این فرصت کم، مطالعه و مرور کنند؛ اما کسانی که از قبل برنامه ریزی کرده اند، به راحتی خود را برای چنین روزهایی آماده کرده اند و هیچ گاه با حجم عظیم درس ها مواجه نمی شوند.
ج) ایجاد انگیزه و علاقه: نوجوانانی که برنامه دارند و هر درس را در زمان خودش مطالعه می کنند و آن را به خوبی یاد می گیرند، زمینه خوبی برای یادگیری درس های جدید پیدا می کنند و با میل و رغبت بر سر کلاس حاضر می شوند؛ برخلاف کسانی که بدون برنامه هستند و درس هایشان روی هم انباشته می شود و این، یادگیری آنها را دچار مشکل می کند و در نتیجه، احساس می کنند عقب مانده اند و در درس ها ضعیف هستند. بنابراین، از درس و مدرسه متنفر می شوند.
د) ایجاد نظم در کارها: برنامه ریزی، باعث نظم در انجام کارهای روزانه فرد می شود؛ زیرا بسیاری از دانش آموزان وقتی تصمیم می گیرند درس بخوانند، نمی دانند چه درسی بخواند و یا چه مقدار از کتاب را تا چه مدت مطالعه کنند؛ از این مدتی را صرف فکر کردن در مورد موضوع مطالعه می کنند و گاهی آن قدر خود را سرگرم مطالعه یک درس می کنند و به اصطلاح وقت کشی می کنند که از موضوعات دیگر باز می مانند؛ اما کسانی که برنامه دارند، می دانند چه درسی را مطالعه کنند و تا چه مدت زمانی آن را بخوانند؛ این امر در برقراری نظم تحصیلی آنان بسیار مؤثر است.
3. حضور فعالانه در کلاس درس
بخش عظیمی از موفقیت تحصیلی، به حضور فعالی دانش آموز در کلاس درس بستگی دارد. برای آنکه فرزند شما در کلاس فرد فعالی باشد، باید دو مهارت مهم مربوط به یادگیری، یعنی خوب گوش کردن و یادداشت برداری را بلند باشد؛ البته این دو وابسته به یکدیگرند: اگر او خوب گوش نکند، نمی تواند به خوبی یادداشت برداری کند.خوب گوش دادن باعث تقویت حافظه کوتاه مدت و شفاهی (آنچه فرد از راه شنیدن در حافظه خود ثبت می کند) می شود؛ علاوه بر این درک معنی و محتوای مطلب را آسان می کند. کسانی که خوب گوش نمی دهند، فقط الفاظ را می شنوند و درک درستی از محتوای لفظ ندارند.
بعد از دقت لازم در گفته های معلم، یادداشت برداری از نکات مهم و اساسی درس، از راه های مبارزه با فراموشی مطالب است. اعتماد بر حافظه و یادداشت نکردن مطالب، شیوه مطلوبی برای یادیگری نیست؛ زیرا طبق مطالعاتی که هرمن ابینگ هاوس (9) در مورد حافظه انسان انجام داده است، انسان ها بعد از بیست دقیقه، تقریباً چهل درصد آنچه را شنیده یا خوانده اند، فراموش می کنند و بعد از 24 ساعت، تقریباً هفتاد درصد مطالب را از یاد می برند؛ اما با استفاده از مهارت های مفید تحصیل و مطالعه، می توانند حافظه خود را طوری تقویت کنند که در موقع لزوم تا هشتاد درصد یا بیشتر آنچه را شنیده یا خوانده اند، به یاد آورند. برای تقویت حافظه باید در کلاس درس با دقت به مطالب گوش بدهید و سعی کنید از نکات مهم و برجسته، یادداشت برداری نمایید. (10)
4. تمرکز حواس
از جمله عواملی که برای افزایش بهره وری در مطالعه و درک درس ها بسیار مؤثر است، داشتن تمرکز حواس به هنگام مطالعه است؛ یعنی دانش آموز در خود این توانایی را ایجاد کند که با اختیار و توجه، دقت خود را بر روی موضوع یا کاری که انتخاب کرده است، با میل و اراده متمرکز کند و مانع توجه به سایر موضوعات و کارهای دیگر شود.برای ایجاد تمرکز حواس، باید عواملی را که مانع تمرکز می شوند، شناخت و برای رفع آنها اقدام کرد. در اینجا به بعضی از این عوامل اشاره می کنیم:
الف) بی علاقگی به موضوع مطالعه: بی علاقگی به موضوع، کتاب و یا معلم یک درس، از مهم ترین عوامل عدم تمرکز است. اگر نوجوان به ریاضیات علاقه نداشته باشد و یا خاطره خوشی از معلم آن نداشته باشد، سبب می شود ذهن او کمتر بر روی ریاضی متمرکز شود و هر لحظه به یک موضوع و نقطه، فرار کند.
بهترین شیوه مقابله با این حالت ، توجه به فواید و آثاری است که مطالعه و درس ریاضی در خود دارد؛ مثلاً اگر فردی که به ریاضی علاقه ندارد و می خواهد در کنکور دانشگاه شرکت کند، به این نکته توجه کند که ریاضی از جمله درس هایی است که از ضریب سه برخوردار است و در بالا رفتن رتبه اش تقش بسیاری دارد، انگیزه بیشتری می یابد تا به مطالعه ریاضیات بپردازد.
ب) ناهماهنگی اراده و تخیل: اگر تخیل نوجوان با اراده اش همسو نباشد، نمی تواند تمرکز حواس لازم را در خود ایجاد کند. از آنجا که قدرت تخیل قوی تر است، ممکن است نوجوان عنان ذهن خود را به دست تخیل بسپارد و ناخودآگاه به جای تمرکز بر درسی که معلم می دهد، یا کتابی که مطالعه می کند، رشته تخیلات خود را ادامه دهد و از حال و هوای درس و مطالعه خارج شود.
برای غلبه بر این مشکل، وقتی دانش آموز مایل است به مطالعه موضوعی خاص بپردازد، بهتر است خود را در حال و هوای مخصوص آن موضوع قرار دهد؛ مثلاً اگر ادبیات و شعر می خواند، خود را در حال و هوای شاعران در هنگام سروردن یا خواندن آن شعر قرار دهد تا از این طریق، خیال و اراده خود را با هم هماهنگ کند و تمرکز حواس پیدا نماید. (11)
ج) اشتغالات ذهنی: اگر نوجوان با مشکلی مواجه باشد و ذهنش را به خود مشغول کرده باشد، نمی تواند ذهن خود را بر مطالعه و درس متمرکز کند؛ مثلاً اگر در یک درس نمره مناسب نگرفته باشد و این موضوع برای او از اهمیت بالایی برخوردار باشد، باعث می شود ذهنش سخت با این موضوع درگیر شود و از توانایی او برای تمرکز بر سایر مسائل بکاهد.
برای مقابله با این حالت، باید تمرین کند تا بتواند ذهن خود را از آنچه اتفاق افتاده، جدا کند و بر گذشته حسرت نخورد، بلکه برای آینده برنامه ریزی کند تا چنین مشکلی پیش نیاید.
کسانی که به چنین تمرینی دست می زنند، می توانند ذهن خود را برای آینده آماده کنند و از تمرکز آن بر مسائل آینده، بهره بهتری ببرند.
5. علاقه و انگیزه
بارها دیده شده است دانش آموزانی که از لحاظ توانایی و استعداد یادگیری، بسیار شبیه به هم هستند، در پیشرفت تحصیلی، تفاوت های بسیاری با یکدیگر دارند. این تفاوت نه تنها در تحصیل، بلکه در سایر فعالیت های غیر تحصیلی نیز به چشم می خورد. شاید از خود سؤال کرده باشید: چرا چنین تفاوتی وجود دارد و چه چیزی عامل ایجاد این تفاوت است؟پژوهش های انجام شده نشان می دهند: رابطه استعداد تحصیلی و پیشرفت تحصیلی، ضریبی نسبتاً پایین است و دانش آموزان می توانند حتی با داشتن استعداد کم، پیشرفت چشمگیری داشته باشند. یکی از عوامل توجیه کننده این مطلب، علاقه و انگیزه است. (12)
بلوم (13) در مدل یادگیری تحصیلی خود، شواهدی به دست آورد که علاقه و انگیزه دانش آموزان، هم نقش علت را بازی می کند و هم معلول. معنی این سخن آن است که یادگیرندگان علاقه مند به یک موضوع، نسبت به یادگیرندگان کم علاقه، موفقیت بیشتری کسب می کنند، و این موفقیت بیشتر، سطح علاقه و انگیزه آنها را نسبت به آن موضوع و موضوع های مشابه آن، افزایش می دهد. (14)
پی‌نوشت‌ها:
1. علق (96)، 1-6 .
2. قال رسول الله (ص): طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه.
3. ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ج20، ص 401 .
4. همان، ص 402 .
5. رجینا هلیو، کارل رابینسون و فیلپس شروود، مهارت های یادگیری، ترجمه فاطمه فاضلی و احمد رضا اشرف العقلایی، ص 125 .
6. همان، ص 126.
7. همان، ص 127 .
8. فتح الله شجری، یادگیری خلاق، ص 134 .
9. Hermann Ebbinghaus، روان شناس معروف اواخر دهه 1800 م.
10. رجینا هلیو و همکاران، مهارت های یادگیری، ترجمه فاطمه فاضلی و احمدرضا اشرف العقلایی، ص 2.
11. عین الله خادمی، مطالعه روشمند، ص 71 .
12. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 352 .
13. Bloom.
14. علی اکبر سیف، روان شناسی پرورشی، ص 354 .
/ج
