نویسنده: دکتر امامعلی شعبانی
درآمد
مطالعه و بررسی در تاریخ حکومت های ایرانی و در دوره ی میانه ی اسلامی ما را به این واقعیت آشکار رهنمون می شود که هر کدام از این حکومت ها در عرصه های مختلف و در ابعاد و زمینه های سیاسی- نظامی، علمی- فرهنگی، اقتصادی- اجتماعی و... منشأ اثر و تحولات بسیاری بوده اند. لیکن باید اعتراف کرد که ایران مقطع سلجوقی، یکی از طلایی ترین، برجسته ترین و در عین حال سرنوشت سازترین ادوار تاریخی آن به شمار می رود. اسناد و شواهد تاریخی حکایت از آن دارد که سلسله ی ترک سلجوقی، از معدود حکومت های ایرانی پس از اسلام است که به لحاظ تأثیرگذاری بر تاریخ ایران- و حتی تاریخ جهان- تحولات شگرفی را با نتایج و پیامدهای کوتاه مدت و دراز مدت و در زمینه های مختلف، موجب شده است. نقش و سهم این دوره ی طلایی اسلامی در عرصه های علمی- فرهنگی و با تأسیس نظامیه ها به عنوان نخستین دانشگاه ایرانی پس از اسلام در مفهوم امروزی، خلق آثار و تألیفات بی شمار و در عین حال متنوع علمی، ظهور دانشمندان شاخص، سرآغار عصر طلایی هنر و معماری ایرانی- اسلامی، ایجاد تشکیلات و نظام اداری بی نظیر و در نتیجه، ارائه ی الگویی برای تاریخ اداری ایران و تا عصر مشروطه، رشد و شکوفایی ممتاز اقتصادی، تغییر و تحولات کیفی و کمی در زبان، جمعیت و شیوه ی معیشت و .... غیرقابل انکار است. (1)ایران عصر سلجوقی در کنار ویژگی های ممتاز علمی- فرهنگی و یا اداری- اقتصادی، از جنبه ی سیاسی- نظامی نیز تحولات بسیار مهم و سرنوشت سازی را شاهد بود که خود از جایگاه و اهمیت این دوره از تاریخ ایران و اسلام حکایت دارد. در این دوره، شاهد شکل گیری نگرش ها و وقوع حوادثی در عرصه های سیاسی- نظامی هستیم که نه تنها در همان عصر، بلکه در قرون بعدی تاریخ ایران نیز بر سیر و نوع تحولات- حتی مذهبی، اقتصادی و اجتماعی- آن تأثیر حیاتی داشته و خود بسترساز تحولات دیگر بوده است. (2)
نوشتار پیش رو، این نقاط عطف و در عین حال وجوه متمایزه ی سیاسی- نظامی این دوره را به بحث و بررسی گذاشته است.
ایجاد وحدت و تمرکز سیاسی
تاریخ ایران پس از اسلام، بیان گر این واقعیت است که تا ظهور سلجوقیان (429ق.) این مرز و بوم فاقد یک حکومت متمرکز و یک پارچه بوده و در هر گوشه و کنار آن، حکومت هایی به طور مستقل- و البته با شدت و ضعفی تابع دستگاه خلافت عباسی- حکم می راندند. اساسا اطلاق اصطلاح «حکومت های متقارن» برای سلسله های این مقطع از تاریخ ایران نیز از این منظر قابل تفسیر است. به طور مثال، در قرون چهارم و پنجم هجری قمری، هم زمان با سلسله هایی چون سامانیان و غزنویان در شرق، آل بویه و آل زیار در غرب، شمال و مرکز ایران روبه رو هستیم. لیکن با تأسیس حکومت سلجوقی و برخلاف تصور اولیه، شاهدیم که برای برای اولین بار، یک نظام سیاسی قدرتمند و یک پارچه در ایران شکل گرفت که خود از افتخارات تاریخ ایران این دوره به شمار می رود. البته نباید از درایت و کیاست اندیشمندان عملگرایی چون خواجه نظام الملک و کاربست سیاست هایی در زمینه های اندیشه ای، سیاسی، نظامی و نیز اداری در تحقق این امر و اعاده ی وحدت ارضی و یک پارچگی این سرزمین غفلت کرد. تاریخ ایران- پس از حدود بیش از چهار قرن- بار دیگر شاهد یک پایتخت، یک حکومت، یک سلطان، یک پرچم، یک ساختار نظامی با تشکیلات اداری واحد و متمرکز شد. (اقبال آشتیانی، 1384: 17؛ اشپولر، 1384: 131- 132)طلیعه ی نقش آفرینی بافت «قبیله» در تاریخ تحولات ایران
تاریخ تحولات سیاسی ایران پس از اسلام و تا عصر سلجوقی حکایت از آن دارد که «شهر» و «روستا» و در رقابتی دائمی، به عنوان دو بافت اصلی قدرت عمل می کرده اند. و حکومت های ما تا این زمان غالباً یا برخاسته ی از شهر هستند و یا دهقان و برخاسته ی از روستا. لیکن با ورود و قدرت گیری ایلیات ترک سلجوقی، با بازی گر دیگری روبه رو می شویم که از بافت ایلیاتی یا قبیله ای برخوردار است و البته این مساله تا تاریخ معاصر و سیاست سرکوب و حذف این ساختار از صفحه ی سیاسی ایران و توسط پهلوی ها، تداوم می یابد. به طور مثال، بسیاری از سلسله های مستقر بر ایران و از قرن پنجم هجری قمری- هم چون تیموریان، آق قویونلوها، قراقویونلها، افشاریه، زندیه و قاجاریه- دارای خاستگاه ایلیاتی هستند، همان طور که حکومت هایی چون صفویان نیز با کمک ایلیات و قبایل، به قدرت می رسند، (باسورث، 1371: 9-10)از عصر سلجوقی که خود برخاسته ی از قبیله ای ترک هستند، «قبیله» و برخورداری از پشتوانه و حمایت قبیله، به یک شرط اساسی در کسب قدرت تبدیل می شود. تعصبات قبیله ای، نیروی جنگ و جوی همیشگی آن در اختیار نیات و آرزوهای بنیان گذاران و مؤسسین قرار می گیرد و در تأسیس و تداوم حکومت نقشی اساسی ایفا می کند. البته لازم به یادآوری است که با پررنگ شدن نقش قبیله در تحولات سیاسی ایران، تضعیف موقعیت دو بافت دیگر قدرت، یک امر محتوم است و شهر و روستا نقش و جایگاه خود را به این رقیب قدرتمند وا می گذارند. (3) حاصل سخن آن که حکومت ترک سلجوقی را می بایست سرآغاز نقش آفرینی ایل و ایلیات در تاریخ تحولات سیاسی ایران پس از اسلام به شمار آورد.
گستردگی قلمرو
بی تردید سلجوقیان را باید نخستین حکومت ایرانی پس از اسلام به شمار آورد که مرزهای ایران را- پس از گذشت حدود بیش از چهار قرن- به مرزهای عصر ساسانی رساندند و حتی در برهه ای از تاریخ،گسترده تر ساختند. با نگاهی گذرا به نقشه ی جغرافیایی این دوره و در اوج این سلسله- هم زمان با حکومت آلپ ارسلان و فرزند او، ملکشاه
(455- 485 ق.) در می یابیم که حدود قلمرو ایران و در پی اهتمام کارگزارن و کار به دستان ایرانی دربار سلجوقی- و البته با هم راهی و هم سویی سلاطین این حکومت- از سمت غرب تا دریای مدیترانه امتداد یافت، از سمت شمال تا ارمنستان و گرجستان ضمیمه ی جغرافیای ایران شد و سیطره ی سیاسی- نظامی این حکومت در قسمت جنوب نیز تا شبه جزیره ی عربستان و تا شهرهای مکه و مدینه امتداد یافت. (4) مرزهای شرقی این حکومت نیز به ترکستان منتهی می شد. (سومر، 1380: 159- 161) شاید بی مسما نبوده است که واژه ی «امپراتوری» توسط برخی از پژوهشگران این دوره از تاریخ ایران، بدان اطلاق شده است. (5)
عصر بازتولید امپراتوری ساسانی
تاریخ ایران دوره سلجوقی را می بایست عصر احیاء یا بازتولید ایران باستان- به خصوص امپراتوری ساسانی- دانست. دیوان سالاران با فرهنگ ایرانی این دوره با توجه به علقه ها و خاستگاه ها [هم چون خواجه نظام الملک که خود از دهقانان و در نتیجه از حافظان فرهنگ و تمدن کهن ایران به شمار می رفت] و نیز نیازهای حیاتی ایران و جامعه ایرانی [از جمله تحقیق اندیشه ی ایرانشهری] تمام سعی خویش را به کار بستند تا عظمت ایران باستان و افتخارات آن را در ابعاد و زمینه های مختلف احیاء کنند و البته مدل ساسانی، یکی از موفق ترین این مدل ها محسوب می شد. حاصل سخن آن که سلجوقیان الگو نمونه ای از حکومت ساسانی را بازتولید کردند که در آن، مرزهای ایران به عظمت و گستردگی عصر ساسانی رسید، سلطان هم چون شاهنشاهان ساسانی فرمانده کل قوا شد و ارتشی به سان ارتش ساسانی احیاء شد، تاجی هم چون تاج خسرو انوشیروان و بر سر او جای گرفت و القابی چون «شاه» و «شاهنشاه» به وی داده شد، سلطان ترک سلجوقی صاحب فرهّ ایزدی (شاهی، کیانی) شد و «ظل الله» خوانده شد، نظام اداری ایران و ساختار دیوان سالاری، وزن و اعتبار خیره کننده ای یافت و از حد ساسانی و البته با گرته برداری هایی از آن، فراتر رفت. حتی هنر و معماری از این بازتولید بی نصیب نماند و در عرصه های مختلف، شاهد احیای جلوه های هنری عصر ساسانی هستیم. (6)(طباطبایی، 1375: 71- 117)
عصر جنگ ها و فتوحات درخشان
حوادث و تحولات نظامی رخ داده در این دوره از تاریخ ایران، بیان گر این واقعیت انکار ناپذیر است که سلجوقیان تأثیر بسیار زیادی در عرصه ی نظامی و در منطقه بر جای نهادند و این امر، خود مقدمه ای بر تحولات بعدی ایران و حتی تاریخ جهان شد. در درجه ی نخست باید به برانداختن حکومت های مهمی چون بویهیان، آل زیار و غزنویان در تاریخ ایران اشاره کرد که خود به عنوان حوادث تاریخی قلمداد می شود. لیکن لازم است اقدام نظامی بسیار سرنوشت ساز سلجوقیان را در نبرد ملازگرد و فتح آسیای صغیر دانست که خود از وقایع مهم در تاریخ جهانی و شروع دوره ی جدید قلمداد شده است. تأسیس سلسله ی ترک سلجوقی و به مدت 250 سال و در نهایت تشکیل امپراتوری عظیم ترکان عثمانی که به مدت هفتصد سال به طول انجامید، از نتایج آن بوده است. نبرد سرنوشت ساز و مهم ملازگرد که بین سلطان آلپ ارسلان (455- 465 ه.ق) و امپراتور روم شرقی، رومانوس دیوجانوس و در سال 463 ق. در منطقه ای به همین نام به وقوع پیوست، علی رغم نابرابری دو سپاه، به پیروزی سلجوقیان انجامید و امپراتور روم شرقی دستگیر شد. بدین ترتیب، سلجوقیان به جنگ های صدها ساله ی ایرانیان- بر سر ارض و مرز و ایدئولوژی با رومیان، نبرد و با تفوق مسلمانان خاتمه دادند. نبرد مذکور به لحاظ نتایج دراز مدت و کوتاه مدت، نه فقط در تاریخ شرق نزدیک، بلکه در تاریخ جهان نیز یکی از پردامنه ترین و پرحاصل ترین پیروزی ها بود. به طور مثال، سرزمینی که صدها سال از آن رومی بود، به دست ترکان مسلمان تسخیر شد و تا امروز به عنوان سرزمین ترکی شهرت یافت. مذهب اسلام، فرهنگ و آداب ترکی- اسلامی- ایرانی و حتی زبان و ادب فارسی در این منطقه نبلیغ و ترویج شد. مزید بر این، از زاویه ی تمدن غرب، تمدن ایرانی که بعد از تهاجم اسکندر عقب نشینی اختیار کرده بود، بعد از چند قرن دوباره با کمال استحکام و در عرصه های مختلف ریشه دواند. سپاه مسلمین نیز تا دریای اژه پیش تاخت.(نیشابوری، 1332: 2-3؛ شکر، 1385: 61- 71)
علاوه بر افتخارات نظامی پیش گفته در عصر سلجوقی، نباید از جنگ ها و اقدامات دیگر نظامی آنان غفلت کرد. لشکرکشی های مکرر و توأم با پیروزی های خیره کننده ی سلاطینی چون طغرل بیگ (429- 455ق.) آلپ ارسلان، ملکشاه و سنجر سلجوقی (511- 552 ق.) و در چهار سوی قلمرو ایران این دوره، به تاریخ نظامی ایران وزن و اعتبارخاصی بخشیده است. (ر. ک. به: باسورت، 1371: 48- 105)
عصر اندیشمندان شاخص سیاسی
تاریخ ایران این دوره- به خصوص قرن طلایی، پنجم هجری قمری- عصر ظهور اندیشمندان و متفکران شاخص در عرصه ی اندیشه ی سیاسی است که از امتیازات آنان، عمل گرایی و حضور در عرصه ی سیاسی جامعه بوده است. (7) نخست باید از وزیر عالی قدر ایرانی، خواجه نظام الملک یاد کرد که نه تنها به عنوان بزرگترین وزیری که تاریخ شرق به خود دیده از او یاد می شود، بلکه افکار و اندیشه های او که غالباً در شاهکارش یعنی سیاست نامه تبلور یافته، شهرت جهانی دارد. سیرالملوک بی تردید از آن نوع وام داده هایی است که جهان شرق و در رأس آن، تاریخ ایران عصر سلجوقی و در زمینه ی حکومت و حکومت داری به تاریخ بشری و در همه ی اعصار و قرون ارزانی داشته است. (طباطبایی، 1375: 130)اندیشمندان سیاسی دیگر این دوره، امام محمد غزالی (450- 505 ق.)
متفکری بلند آوازه و عالمی برجسته است که از او به آخرین متفکر بزرگ در الهیات اسلامی یاد می شود (قادری، 1383: 84) آثار و نوشته های متعدد غزالی و در رأس آن، کتاب جنجالی و بحث انگیز نصیحه الملوک، از مراجع و منابع اصلی اندیشه ی سیاسی تاریخ ایران و به ویژه در قرون بعدی- حتی در تاریخ معاصر ایران و اسلام- به شمار رفته و خود منشأ نگرش ها و تحلیل های بعدی واقع گردیده اند. (همان: 88)
عصر سلاطین مشهور
تاریخ ایران در طول گذشته پرفراز و نشیب کهن خود، چهره های معدودی از سلاطین شاخص را ثبت کرده است. از افتخارات عصر سلجوقی، ظهور تعدادی از سلاطین مشهور ایرانی هم چون: ملکشاه، سنجر (سلطان السلاطین سلجوقی)، آلپ ارسلان و طغرل بیگ است. ایشان با توجه به اقدامات شان و در عرصه های مختلف سیاسی، نظامی، اداری، اقتصادی و اجتماعی، شهرت خاصی داشته اند و از این نظر، به دیگر شاهنشاهان و سلاطین برجسته ی ایرانی، مانند داریوش، خسرو انوشیروان، شاه عباس صفوی، نادرشاه. آغامحمدخان و ... پهلو می زنند.سازمان سپاه قدرتمند
منابع تاریخی حکایت از آن دارند که این دوره از تاریخ ایران، بنا به دلایل متعدد اداری و سیاسی و اقصادی، یکی از کامل ترین ادوار خود را به لحاظ سازمان سپاه و تشکیلات نظامی سپری کرده و بعدها به عنوان الگویی در دیگر دوره های تاریخ ایران مورد استفاده قرار گرفته است. تشکیلات کارآمد برآمده از ذهن فعال دیوان سالاری ایرانی و با استفاده از نظام اقطاع، توانست ارتش چند صد هزار نفری سلجوقی را با تجهیزات و امکانات در خور توجه، به یکی از عوامل اصلی فتوحات، تمرکز سیاسی- اداری و رونق اقتصاد مبدل سازد. (یوسفی فر، 1383: 654- 655؛ ستارزاده، 1384: 78)تکوین نهاد اتابکی
نهاد اتابکی در ایران که بعدها با نام «لله بیگی» شهرت یافت و از قرن پنجم هجری تا عصر قاجاریه، به عنوان یک بازی گر مهم در عرصه سیاسی ایران ظاهر گشت، محصول عصر سلجوقی و از مرسومات رایج ترکی بود. اتابک ها امرایی بودند که کار تربیت و آماده سازی شاهزادگان را برای ایفای نقش سلطنت در آینده فراهم می ساختند و در عین حال، نقش کنترل کننده ی آنان را نیز ایفا می کردند. حاصل سخن آن تکوین این منصب و از دوره ی سلجوقی باید به عنوان یک رخداد مهم در عرصه ی سیاسی ایران و با توجه به اثرگذاری بسیار اتابکان در عرصه ی سیاسی و حتی تشکیل حکومت هایی با نام اتابکان- مثل لرستان، موصل، فارس- تلقی شود (حلمی، 1383: 87؛ لبتون، 1372: 252- 254)نتیجه
تحولات سیاسی ایران در عصر سلجوقی و در قیاس با دیگر تحولات این دوره، از تمایز و اهمیت بسزایی برخوردار است. به ویژه آن که تحولات مذهبی، اجتماعی و حتی اقتصادی به طور مستقیم تأثیرات بسزایی از تحولات سیاسی می پذیرند و در حقیقت این سیاست و نوع نگرش های سیاسی است که نوع نگرش و اقدام در عرصه های دیگر را ترسیم می کند. مزید بر این، شاهد پایه گذاری وقوع حوادثی در این دوره و در ابعاد سیاسی هستیم که به شدت بر دوره های بعدی تاریخ ایران- و حتی تا عصر مشروطیت- تأثیرگذار است و فهم تحولات در این مقاطع منوط به کالبدشکافی این بحث در عصر سلجوقی است. شاهد مثال و مطابق مطالب گفته شده، نقش آفرینی «ایل» در عرصه ی سیاسی ایران، تکوین اندیشه های مربوط به حکومت و حکومت داری در ایران، ارائه ی الگویی از سازمان سپاه و.... است.منابع:
- اشپولر، برتولد (1384). جهان اسلام دوران خلافت. ترجمه ی قمر آریان، تهران: امیرکبیر.
- اقبال آشتیانی، عباس (1384). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.
- باسورث، ادموند کلیفورد (1371). تاریخ ایران کمبریج: تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (614- 390 هجری/ 1217- 1000 میلادی). ترجمه ی حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
- بیگدلی، علی (1384). نقش تمدن ایرانی- اسلامی در شکل گیری تمدن جدید غرب (گزارش تفصیلی طرح پژوهشی). تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه شهید بهشتی.
- حلمی، احمد کمال الدین (1383). دولت سلجوقیان، ترجمه و اضافات عبدالله ناصری طاهری. قم: پژوهشکده ی حوزه و دانشگاه.
- ستارزاده، ملیحه (1384). سلجوقیان (431- 590). تهران: سمت.
- سومر، فاروق (1380) اوغوزها (ترکمن ها). ترجمه ی آنادردی عنصری. گنبد قابوس: حاج طلایی.
- شکر، محمد (1385)، سلجوقیان: شکست بیزانس در ملازگرد و گسترش اسلام در آناتولی، ترجمه ی نصرالله صالحی و علی ارطغرل. قم: ادیان.
- طباطبایی، جواد (1375). خواجه نظام الملک. تهران: طرح نو.
- قادری، حاتم (1383). اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران. تهران: سمت، چاپ پنجم.
-کسایی، نورالله (1374)، مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
- لمبتون، آن. ک. س. (1372). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران.
ترجمه ی یعقوب آژند. تهران: نی.
- نیشابوری، ظهیرالدین (1332). سلجوقنامه. تهران: کلاله خاور.
- یوسفی فر، شهرام (1383). «سازمان سپاه در دوره سلجوقیان بزرگ». مقالات تاریخی و جغرافیایی تاریخی نخستین همایش ملی ایران شناسی، تهران: بنیاد ایران شناسی.
پی نوشت ها :
1- البته نباید از نگاه انتقادی به بعضی از حوادث اثرگذار رخ داده در این دوره غفلت شود. به طور مثال، به باور جمعی از پژوهشگران این حوزه، سرآغاز زوال، ضعف و انحطاط تاریخ ایران را می بایست در این دوره ریشه یابی کرد. فقدان مشروعیت ملی ترکان موجب شد در راستای کسب مشروعیت مذهبی، به دامن تعصبات کور مذهبی بیفتند که حاصل نتیجه ی آن، فلسفه ستیزی، عقل گریزی و در نتیجه، بسترسازی برای رکود اندیشه و زوال و انحطاط بوده است. صاحب نظران این عرصه معتقدند تهاجم مغول در این پروسه صرفاً نقش تمام کننده را بازی کرده و دلایل اصلی انحطاط را می بایست معطوف به سیاست های حکومت سلجوقی و کارگزاران آن در عرصه های سیاسی، فکری و مذهبی دانست. ر.ک: بیگدلی، 1384: کسایی، 1374: 19-21.
2- این تأثیرگذاری های کوتاه مدت و بلند مدت در گستره ی تاریخ اسلام و حتی تاریخ جهان نیز قابل دریافت است.
3- در اهمیت و جایگاه این ضلع قدرت در ساختار اجتماعی جامعه ی ایران دوره ی اسلامی همین بس که بخش اعظمی از توان و نیروی پهلوی ها و حامیان غربی شان، صرف تضعیف، این بافت از قدرت شد.
4- چنان چه به نام سلطان آلپ ارسلان در حرمین شریفین و به سلطنت خطبه خوانده می شد.
5- البته در این نام گذاری علاوه بر گستردگی قلمرو، برجستگی های این سلسله در ابعاد و زمینه های سیاسی و اداری نیز بی تأثیر نبوده است.
6- لازم به ذکر است که اتخاذ چنین سیاستی بی واکنش نبوده و در آن، شرایط سیاسی- مذهبی جهان اسلام و در رأس آن، دستگاه متعصب خلافت عباسی، واکنش های چندی را در پی داشته است.
7. شاید به همین علت عده ای در ارادت و صداقت تجربی این متفکران شک و شبهه ی بسیاری روا داشته اند. (قادری، 1383: 84)
