نویسنده: دکترمحمد علی رضایی اصفهانی
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
دانشیار جامعه ی المصطفی العالمیه
4. گرایش اجتماعی
این گرایش به رویکرد تفاسیر اطلاق می شود که مفسر به سبب علاقه به امور اجتماعی، به تفسیر آیات اجتماعی قرآن بیشتر می پردازد و یا نگاهی اجتماعی در تفسیر قرآن دارد.قرآن کریم همان طور که به عقاید و احکام تکلیفی انسان می پردازد، بسیاری از مطالب مربوط به زندگی اجتماعی و فردی را بیان می کند. این بعد از قرآن، از دیرباز مورد توجه مفسران بوده است و به تفسیر آیات مربوط به آن می پرداختند؛ اما در قرون اخیر؛ با حرکت اجتماعی دانشمند شیعی، سیدجمال الدین اسدآبادی (م1315ق) در مصر، نگاهی نو به تعالیم قرآن و اسلام شکل گرفت و شاگرد او محمد عبده (م 1323ق) این نهضت را در گرایش تفسیر اجتماعی متبلور ساخت (آیت الله معرفت، شیخ محمد عبده را رهبر این مدرسه ی تفسیری می داند. ر.ک به: معرفت، 1418ق، ج2، ص 453) و تفسیرهایی همچون المنار شکل گرفت که اکثر مطالب آن، تقریر دروس محمد عبده است. هرچند رشید رضا در المنار، در برخی موارد از اهداف سیدجمال و عبده فاصله گرفته است (ایشان در باب انطباق قرآن با علوم جدید و تأویل معجزات، گاهی افراط کرده است و تحت تأثیر سلفی ها قرار گرفته است. ر. ک به: معرفت، 1418ق، ج2، ص 456-465)، اما گرایش اجتماعی تفسیر، راه خود را در مصر، ایران و پاکستان ادامه داد و مفسران شیعه در ایران، همچون علامه طباطبایی(رحمه الله)در المیزان)، و آیت الله مکارم شیرازی (در تفسیر نمونه) و آیت الله طالقانی (در پرتوی از قرآن) و در لبنان محمد جواد مغنیه (در الکاشف)و علامه سید محمد حسین فضل الله (در من وحی القرآن) به شیوه ی تفسیر اجتماعی توجه کردند و در این راه قلم زدند.
گرایش اجتماعی تفسیر، گاهی با جهت گیری های عصری، همچون جهادی - تربیتی و ارشادی - تقریبی همراه شده، حرکت های انقلابی و اصلاحات اجتماعی را پیگیری کرده است. نمونه ی عالی این مطلب، در تفسیرهای امام خمینی(رحمه الله)از آیات قرآن یافت می شود، که در سخنرانی ها و نوشته های ایشان تبلور یافت (امام خمینی، 1371) و جامعه ی ایران، بلکه جهان اسلام را به خروش آورد و بزرگ ترین انقلاب را درعصر حاضر رقم زد.
این گرایش تفسیری - همراه با جهت گیری های عصری - در عصر حاضر از پر رونق ترین گرایش های تفسیری است که هر سال، تفسیر جدیدی با این شیوه نگاشته می شود.
برخی از مهم ترین تفاسیر اجتماعی شیعه، عبارتند از:
- المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمد حسین طباطبایی (م 1402ق). این اثر، تفسیر جامعی است که علامه آن را به روش تفسیر قرآن به قرآن نگاشته است و به مسائل اجتماعی، به ویژه ذیل آیه ی 200 سوره ی آل عمران توجه خاص کرده است. این تفسیر، به عربی است، اما به فارسی ترجمه شده است.
- تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و همکاران (معاصر، ایران)، این تفسیر 27جلدی، تفسیر جامع است؛ اما گرایش غالب آن اجتماعی است و به گرایش علمی نیز توجه خاص داشته است؛ ضمن آنکه اولین تفسیر جمعی به شمار می آید. اصل این تفسیر به فارسی است، اما به عربی، زیر عنوان «الامثل» - و زبان های دیگر - ترجمه شده است.
- پیام قرآن، آیت الله مکارم شیرازی و همکاران، این کتاب، تفسیر موضوعی قرآن کریم به زبان فارسی است که تاکنون حدود ده جلد آن منتشر شده است.
- من وحی القرآن، علامه سید محمد حسین فضل الله(عالم معاصر لبنانی). این تفسیر، مشابه تفسیر فی ظلال سید قطب است.
- الکاشف، علامه شیخ محمد جواد مغنیه (1322- 1400ق). وی از علمای لبنان است که تفسیری تک جلدی به نام مبین نیز دارد. روحیه ضد صهیونیستی او قوی است.
- الفرقان فی تفسیر القرآن، دکتر محمد صادقی تهرانی (معاصر، ایران).
- من هدی القرآن، سید محمد تقی مدرسی (تألیف 1405ق) در هجده جلد.
- مخزن العرفان، سیده نصرت بنت محمد علی امین، مشهور به بانوی اصفهانی (م1403ق). این اثر گرایش اجتماعی نیز دارد.
- منشور جاوید، آیت الله جعفر سبحانی (معاصر). تفسیری موضوعی به زبان فارسی است که تاکنون حدود ده جلد آن منتشر شده است و به عربی نیز زیر عنوان «مفاهیم القرآن» منتشر گشته است.
- تفسیر نور، استاد محسن قرائتی (معاصر).
- تفسیر کاشف، دکتر بی آزار شیرازی و دکتر سید محمد باقر حجتی (معاصر).
- تفسیر قرآن مهر، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی و جمعی از پژوهشگران قرآنی، این تفسیر در 22 جلد در سال 1387 ش منتشر شد. این تفسیر آموزه ها و پیام های قرآنی را با توجه به کاربرد اجتماعی و تربیتی آن در عصر حاضر بیان کرده است؛ علاوه بر آنکه به آیات اجتماعی قرآن توجه ویژه کرده است. مخاطب این تفسیر جوانان هستند و با اشراف مرحوم آیت الله معرفت نگاشته شده است.
- صحیفه نور (مجموعه گفتارها و نوشته های امام خمینی(قدس سره) را می توان یکی از منابع تفسیر اجتماعی و سیاسی به شمار آورد؛ هرچند نام اصطلاحی «تفسیر قرآن» بر آن نهاده نشده است؛ ولی تفاسیر اجتماعی و سیاسی بسیاری از آیات در آن وجود دارد. هرچند از امام خمینی(قدس سره)برخی کتاب های مستقل در زمینه ی تفسیر، از جمله تفسیر سوره حمد منتشر شده است.
- تفسیر قرآن، شهید مرتضی مطهری، مطالب تفسیری شهید مطهری در ضمن کتاب ها و سخنرانی های ایشان استخراج شده و در مجموعه ای ده جلدی منتشر گشته است. این مجموعه به آیات اجتماعی قرآن و رویکرد اجتماعی در تفسیر، توجه ویژه ای دارد.
ویژگی ها: مفسرانی که به این گرایش تفسیری روی آورده اند، به عناصر زیر توجه بیشتری کرده اند:
الف) به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می کنند، بیشتر پرداخته اند.
ب) به مشکلات مسلمانان در عصر خویش توجه کرده، آیات قرآن را بر زندگی عصر خود تطبیق داده، درمان مشکلات اجتماعی را در قرآن جستجو کرده اند.
ج) به گرایش های فلسفی، مذهبی و سبک های ادبی و فقهی کمتر توجه کرده اند و تلاش کرده اند عقاید را از قران بگیرند؛ نه اینکه قرآن را تابع عقاید سازند.
د) به جهت گیری های عصری در باب جهاد با دشمنان اسلام - به ویژه اسرائیل - و استعمارگران غریی و حرکت تقریبی (وحدت بین مسلمانان) توجه کرده اند.
هـ) به آموزه های تربیتی و ارشادی قرآن، توجه خاص داشته اند.
و) به عقل و علوم تجربی قطعی در تفسیر قرآن اهمیت داده اند و از روش تفسیر عقلی و علمی استفاده کرده اند.
ز) از روایات اسرائیلیات و روایات جعلی خرافی و ضعیف، دوری گزیده اند.
دکتر ذهبی، اشکال گرایش اجتماعی تفسیر را آزادی زیاد عقل در تفسیر می داند که برخی حقایق شرعی را به صورت مجاز یا تمثیل بیان می کند (ذهبی، همان، ج2، ص 547-550)؛ ولی آیت الله معرفت، گسترش عقل گرایی در این گرایش را از امتیازات آن می داند که جلوی روایات ضعیف و جعلی را در تفسیر می گیرد (معرفت، همان، ص 453).
ح) معمولاً از بیانی شیوا و ساده استفاده کرده اند تا تفسیر برای عموم مردم (سطح متوسط جامعه) قابل استفاده باشد.
ط) به شبهات و اشکالات مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده، در پاسخگویی به آنها در تفسیر برآمده اند.
ی ) معمولاً هر کجا ظواهر آیات و روایات با حقایق ثابت شرعی با عقلی یا علمی منافات دارد، آنها را تأویل کرده، یا مجاز دانسته اند.
ک) مفسر در گرایش اجتماعی، روحیه ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن و احکام اسلامی را از زاویه ی فردی نمی بیند.
ل) مفسر گرایش اجتماعی، تقلید گونه با تفسیر برخورد نمی کند و می کوشد با اسلوبی زیبا، سنن اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و آنها را با بیانی در خور فهم همگان، ارائه نماید (رضایی اصفهانی، 1385، ص349).
موضوعات : در گرایش اجتماعی تفسیر، به موضوعات و آیات زیر توجه بیشتری شده است:
الف) روابط اجتماعی مسلمانان با همدیگر(آل عمران: 200و ...)؛
ب) مسئله وحدت امت اسلامی (آل عمران: 103 و...)؛
ج) ارتباط مسلمانان با ملل دیگر؛ و اصل نفی سبیل در سیاست خارجی اسلام (نساء : 101)؛
د) مسئله حکومت اسلامی و مسائل سیاسی جامعه ی اسلامی؛
هـ)امر به معروف و نهی از منکر؛
و) مسائل بهداشت فردی و اجتماعی (اسراف - غذای پاک و ...)؛
ز) همکاری و تعاون اجتماعی (در امور خیریه و رسیدگی به فقرا و...)؛
ح) جهاد اسلامی و لزوم مبارزه با دشمنان اسلام، همچون استعمار و صهیونیسم؛
ط) مسئله ی آزادی انسان و لزوم مبارزه با ظلم و استبداد؛
ی) توجه به تعلیم و تربیت و اهمیت علم در اسلام؛
ک) توجه به علوم طبیعی و انسانی در تفسیر قرآن.
برای مثال علامه طباطبایی(رحمه الله)در ذیل آیه ی 200 سوره آل عمران، مباحثی را زیر عنوان «کلام فی المرابطه فی المجتمع الاسلامی» مطرح می کند که حدود پنجاه صفحه را در برمی گیرد و عناوینی همچون انسان و اجتماع، رابطه ی فرد و اجتماع، آزادی در اسلام، تکامل در جامعه ی اسلامی، دین و سعادت دنیا، ولایت و سرپرستی جامعه اسلامی، مرزهای کشور اسلام و مانند آنها را در بر می گیرد(طباطبایی، همان، ج4، ص 97-147).
منبع: نشریه شیعه شناسی، شماره30.
