نویسنده: دکتر محمود نجم آبادی
پس از رحلت پیغمبر اسلام (ص) و اختلاف بین جانشینان آن حضرت و نتیجهً بین قبائل عرب که منجر به جنگ های چندی گردید، با توجه به آن که پادشاهان ساسانی دعوت پیغمبر اسلام (ص) را نپذیرفته و نتیجه این امر حمایت بعضی قبایل از خسرو پرویز و برخی از امپراطوری روم شرقی شد، دامنه اختلافات داخلی در ایران بروز کرد.
پیغمبر اسلام (ص) به سال دوازدهم هجری قمری (مطابق با 4-633 میلادی) رحلت فرمود. ابوبکر و پس از وی به ترتیب عمر بن خطاب و عثمان بن عفان و سپس علی بن ابی طالب (ع) به خلافت رسیدند.
در دوران خلفای راشدین لشکرکشیها برای اسلام آوردن کشورهای مجاور و ملل و اقوام شروع شد. در زمان خلافت خلیفه دوم این لشکرکشیها به صورت کشورگشائی جلوه گر و سرزمین های مصر و شام و ایران به وسیله اعراب مفتوح گردید و سرداران بزرگ اسلامی آن دوران به مانند عمروبن عاص فاتح مصر و سعد بن ابی وقاص فاتح ایران تا آن جا که توانستند در مسلمان نمودن ساکنین کشورهای مفتوحه کوشا و جاهد بودند. عده معتنابهی از ساکنان سرزمین ایران به دین اسلام متدین گردیدند، جز مردم حیره که در حال مسیحیت ماندند.
نتیجه پیشرفت سریع لشگریان عرب سقوط شهرها و ایالات ایران یکی پس از دیگری شد و نتیجه از صحائف تاریخ مستفاد می گردد، جنوب ایران و بین النهرین و پس از آن شهرها و ایالات ایران همه به تصرف اعراب در آمد و قسمت های مهمی از آن ها ویران گردیدند. فقط جندی شاپور (چنان که در قسمت های قبل) از خرابی مصون ماند.
درباره علل شکست سپاهیان ایران در برابر اعراب در دوران خلافت خلیفه ثانی گذشته از اعتقاد و ایمان کم نظیر تازیان و آن که اگر سپاهی به شهادت برسد جایش در بهشت و اگر توفیق یابد دین اسلام گسترده خواهد شد، وضع ناهنجار و اختلاف در ایران و متنعم بودن و خوشگذرانی شاهان آخر ساسانی (و شاید دورنگی بعضی از سران و مطلعین ایرانی) و سایر علل و اسبابی که اگر بخواهیم به ذکر همه این عوامل بپردازیم مطلب به درازا کشد، منجر به شکست ایران شد. فقط می گوئیم که همه این عوامل دست به دست هم داده تا آن که شاهنشاهی ساسانی منقرض گردید، مضافاً بدان که آل نعمان نیز بر حسب امر خلیفه در جنگ دخالت کرده و کار را تقریباً یکسره کردند.
توضیح آن که عدم کفایت یزد گرد و جهالت هرمزان از یک طرف و نیروی کم نظیر اعراب از طرفی سبب شد که هرمزان دست گیر و او را زنجیر کردند و به مدینه نزد عمر بردند و چنان که در تواریخ مسطور است هرمزان با همان لباس فاخر به خدمت خلیفه رسید. خلیفه دستور داد البسه فاخر را از تن وی بیرون آوردند و لباس زندانیان به وی پوشانیدند. خلیفه از او سؤالاتی کرد. هرمزان چون می دانست مرگ در انتظار اوست از ترس برخود لرزید و به ندرت سخن گفت. سپس جرعه آبی خواست ولی از نوشیدن آب امتناع کرد. خلیفه از او سؤال کرد که چرا آب نمی نوشی؟ هرمزان در پاسخ گفت: «می ترسم که آب زهر آلود باشد و یا این که در موقع نوشیدن آب از قفا سرم را با خنجر جدا کنند». خلیفه گفت تا آب را بنوشی در امان هستی. هرمزان آب را روی زمین ریخت. عمر ابتدا خواست او را بکشد، اما حاضران درخواست کردند که وی را (هرمزان) به دین اسلام دعوت کند. وی (هرمزان) قبول کرد و مسلمان شد و در مدینه ماند و بعدها یکی از مشاوران خلیفه شد.
از آن پس ایالات ایرانی یکی پس از دیگری به تصرف سپاهیان تازی در آمد و نتیجه تمام ایران مسخر عرب گردید و یزدگرد سوم در مرو به دست آسیابانی کشته و بدین طریق طومار شاهنشاهی ساسانی پیچیده شد.
پس از آن بر اثر لشگرکشیها، فتح های پی در پی نصیب مسلمین شد که از سند تا حبال پیرنه ادامه داشت، بدین معنی که شاهنشاهی ساسانی و جمع متصرفات آسیائی روم شرقی و از سمت غرب تمام شمال افریقا و از طرف شرق تا سند و از شمال تا جبال قفقاز به تصرف مسلمین در آمد که در حقیقت امپراطوری بزرگ اسلام بدین نحو تشکیل گردید. بنابراین جمیع اقوام و ملل مغلوبه ساکن این امپراطوری خواه ناخواه یا مجبور بودند، به زبان عربی تکلم کنند و یا آن که حداقل به این زبان آشنا گردند. مطلب بر سر همین نکته اساسی است که پس از غلبه عرب بر ملل و اقوام زبان قوم غالب در سرزمین های مفتوح رایج گردید و طبیعی است که کتب و نوشته ها هم به زبان عربی بود.
در میان اقوام و ملل مغلوبه اغلب علاوه بر آن که مذهب اسلام را قبول کردند، زبان رسمی آنان نیز عربی شد، بنحوی که زبان اصلی خود را فراموش کردند. در میان اقوام و ملل مغلوبه که اسلام آورده بودند و آشنایی به زبان عربی داشتند، ملل و اقوامی زبان اصلی و مادری خود را نگاه داشتند که یکی از این کشورها و اقوام ایران و ایرانی بود. اما قوم ایرانی علاوه بر این که زبان و ادب خود را محفوظ داشت، سهل است تغییراتی نیز در زبان عرب پدید آورد. این نکته و بسیاری از مسائل و عوامل مهمه دیگر که در تاریخ تمدن ایران و اسلام به چشم می خورد، سر بقاء قوم ایرانی و زبان پارسی و سنن و آداب ایرانی می باشد، مضافاً بدان که عده زیادی از ایرانیان بر اثر حمله عرب راه مهاجرت پیش گرفته به طرف هندوستان رفته و در آن جا با آداب و سنن و زبان ایرانی باقی ماندند، که عده معتنابهی از پارسیان کنونی هند می باشند.
منبع :نجم آبادی، محمود؛ تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ سوم 1375.
