نویسنده: آیت مظفری

جریان انقلابی حزب الله

حزب الله جریانی متشکل از نیروهای مردمی و جوانان مؤمن و انقلابی بود که به صورت خودجوش بر اساس هدایت های قرآنی و رهنمودهای امام خمینی شکل گرفت. این جریان هرچند تشکلات و مرامنامه نداشت امّا در صحنه های مورد نیاز انقلاب اسلامی قبل و بعد از پیروزی انقلاب حضوری فداکارانه داشت.
امام خمینی در سال 1357 جهت مقابله با فعالیت های ضداسلامی حزب رستاخیز پیشنهاد تشکیل حزب الله را مطرح نمود (1) و پس از پیروزی انقلاب نیز بر آنان تأکید کرد. ایشان حزب الله را موافق با اراده الهی در تقویت دین و نظام اسلامی معرفی کرد. (2)
نیروهای حزب اللهی با ولایتمداری و اطاعت از رهبری همواره در صحنه های مختلف دفاع از انقلاب اسلامی و خنثی کردن توطئه های ضد انقلاب اعم از مارکسیست ها، لیبرال ها، ‌ملی گرایان، التقاطی ها و دشمنان خارجی چون آمریکا و صهیونیزم فعّال بوده اند.
امام خمینی دفاع از حزب الله را اصل خدشه ناپذیر نظام جمهوری اسلامی معرفی می کند و خواهان قدردانی از جوانان حزب الله، گسترش آن و تشکیل هسته های مقاومت حزب الله در سراسر جهان بود. (3)
به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای؛ هرجا پیشرفت برجسته ای داشته ایم به برکت نیروهای مؤمن حزب اللهی و معتقد به این راه است. (4)

خط امام

با پیروزی انقلاب اسلامی، پیروان واقعی امام خمینی با عنوان «خط امام» مشخص شدند که با جریان ها، ‌اندیشه ها و عملکرد مخالف سیره ی امام خمینی مرزبندی داشتند. این نیروها از مسئولان عالی رتبه نظام تا سایر افراد پایبند و مطیع فرامین امام را شامل می شد که در مقابل جریان های مخالف تحقق آرمان های رهبر انقلاب اسلامی ایستاده بودند. جریان خط امام را در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر ارگان ها و نهادهای انقلابی مانند سپاه و جهاد، کمیته های انقلاب اسلامی و شخصیت های مستقل، تشکل هایی چون حزب حمهوری اسلامی، جامعه مدرسین حوزه ی علمیه قم و افرادی همچون شهید مطهری، ‌بهشتی، ‌باهنر، ‌حضرت آیت الله خامنه ای، هاشمی رفسنجانی، ‌موسوی اردبیلی و جامعه روحانیت مبارز، ‌هیئت های مؤتلفه، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، ‌دفتر تحکیم وحدت و سایر نیروهای مطیع امام خمینی تشکیل می دادند که در مقابل جریان مخالف خط امام مانند نهضت آزادی، ‌مهندس بازرگان و اعضای دولت موقت او، جبهه ملی، گروههای مارکسیستی مانند حزب توده و چریک های فدایی خلق، ‌گروههای التقاطی مانند مجاهدین خلق (منافقین) و فرقان، ‌حزب خلق مسلمان همچنین ابوالحسن بنی صدر اولین رئیس جمهور و دفتر هماهنگی بنی صدر قرار داشتند.
در دوره حاکمیت دولت موقت مهندس بازرگان، که جریان ضد و غیر خط امامی مرکب از نهضت آزادی و جبهه ملی حاکم بود، ‌مهم ترین چالش بر سر «رفتار انقلابی و یا حرکت گام به گام» بود. در حالیکه نیروهای خط امام بر «انقلابی عمل کردن» تأکید داشتند، ‌دولت بازرگان و همفکران او مشی مسالمت آمیز را پی گرفته، ‌سیاست گام به گام آنان نیروهای انقلابی را آزار می داد.
از جمله اختلافات در این دوره بحث بر سر نوع رژیم آینده ایران بود، ‌امام خمینی و نیروهای خط امامی به همراه مردم بر «جمهوری اسلامی» نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد پای می فشردند، امّا بازرگان و همفکران او معتقد بودند که واژه «دموکراتیک» را باید به آن افزود. این اصرار رئیس دولت موقت با مخالفت شدید امام و مردم روبرو شد.
ویژگی دیگر جریان خط امام علاوه بر انقلابی بودن، «تأکید بر اجرای احکام و ارزشهای اسلامی» در جامعه بود. امام و پیروانش خواستار تحقق اسلام در نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی کشور بودند، ‌آنان انتظار داشتد دولت موقت اسلام را در نظام اداری، بانکی، ‌سیستم قضایی و سایر امور اصل قرار داده، ‌برای اجرای احکام الهی زمینه سازی کند، ‌امّا جریان مقابل خط امام در این راستا تعلل و تسامح ورزیده و کارشکنی می کرد. برخی از آنان علناً با اسلام مخالفت می کردند و بعضی احکام اسلام را قابل اجرا نمی دانستند. مخالفت با لایحه قصاص و طرح این مطلب که احکام اسلام را بر مبنای اندیشه غربی باید سنجید، ‌از جمله این مباحث بود. این گونه امور به شدت از سوی امام خمینی، ‌نیروهای خط امامی و مردم مورد مخالفت قرار گرفت.
مرز دیگر نیروهای خط امام با سایر جریان ها و تشکل ها، بحث «ولایت فقیه» بود. بزرگانی چون شهید بهشتی و دیگر نیروهای خط امام بر این اصل بنیادین که تداوم نبوت و امامت است، اصرار داشتند، امّا مخالفان اعم از نهضت آزادی و جریان های دیگر با آن مخالفت کرده، با شبهه افکنی درصدد بودند تا در قانون اساسی این اصل گنجانده نشود. آنان حتی توطئه انحلال مجلس خبرگان قانون اساسی را در پیش گرفتند که امام خمینی به شدت با این حرکت ضد مردمی آنان مخالفت کرد.
از دیگر ویژگی های خط امام، «سازش ناپذیری و ضدیت با استکبار» بود، اعم از استکبار غربی یا شرقی. در این میان سازش ناپذیری و ضدیت با شیطان بزرگ آمریکا از برجسته ترین ویژگی های نیروهای خط امام بود امّا در مقابل، ‌دولت بازرگان برخلاف خواست امام و مردم با مشی سازشکارانه درصدد هموار کردن حضور دوباره آمریکا در ایران برآمد. رئیس دولت موقت برخلاف خواست امام خمینی حتی به ملاقات برژینسکی مشاور امنیت ملی جیمی کارتر (رئیس جمهور وقت ایالات متحده آمریکا) در الجزایر پرداخت.
تداوم توطئه و اقدامات کاخ سفید علیه انقلاب اسلامی نوپای ایران از یک سو و خط سازش دولت موقت بازرگان از سوی دیگر برخی از دانشجویان پیرو امام را بر آن داشت تا مقر توطئه های سازمان سیا (C.I.A) در ایران یعنی سفارت آمریکا را تسخیر کنند. این گروه با توجه به تلاش برای تحقق منویات امام خمینی، عنوان «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» را بر خود برگزیدند.
اقدام دانشجویان از سوی امام خمینی تأیید شد و آن را «انقلاب دوم» نامیدند، آیت الله بهشتی نایب رئیس مجلس خبرگان نیز آن را تأیید و تحسین کرد و همینطور حزب جمهوری اسلامی.
اختلاف بر سر قانون کار، تجارت خارجی، ‌زمین های کشاورزی و شهری و مالیات از جمله مسائل بود. این اختلاف در دولت مهندس میرحسین موسوی و حزب جمهوری اسلامی تجلی داشت و به دنبال آن برخی از اعضای کابینه مهندس موسوی کنار رفتند و اختلافات درون حزب جمهوری اسلامی نیز در نهایت منجر به تعطیلی آن شد.
با وجود این اختلافات و پی آمدها، به دلیل جایگاه والای امام خمینی، جناح ها، تشکل ها و احزاب و گروههای اسلامی، بر خط امام و ولایی بودن خود تأکید داشتند. با ویژگی هایی چون اعتقاد به جامعیت اسلام، پیوند دین و سیاست، ‌ولایت مطلقه فقیه، اسلام ناب محمدی و مبارزه با اسلام آمریکایی، ‌حمایت از محرومان و مستضعفان، ‌ضدیت با استکبار و استبداد، ‌مردم سالاری دینی، حفظ نظام جمهوری اسلامی، ‌وحدت امت اسلامی، ‌نامشروع بودن رژیم صهیونیستی و اعتقاد به محو آن، مبارزه با شیطان بزرگ آمریکا، اقتصاد اسلامی و مانند آن.
رهبر معظم انقلاب اسلامی معتقد است که: امروز همه آرمان ها به حقی که این ملت داد، به وسیله خط امام و راه امام تأمین می شود. (5) در همین راستا ایشان در مراسم سالگرد امام در 14 خرداد 1387 بر وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی پای فشرد و ابعاد مختلف آن را تبیین کرد. بر این مبنا و با توجه به عملکرد رهبر معظم انقلاب اسلامی در حال حاضر استمرار خط امام خمینی در اطاعت از خط آیت الله خامنه ای است. لذا هرگونه ادعایی از سوی هر گروهی با عنوان خط امام در شرایطی پذیرفته است که با ویژگی ها یا شاخص های بیان شده بویژه اعتقاد و التزام به ولایت مطلقه فقیه مطابق باشد.

سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی

این گروه ها عبارت بودند از: گروه منصورون، امت واحده، موحّدین، فلاح، بدر، ‌توحیدی صف و توحیدی فلق. این گروه ها به صورت نیمه مخفی در فرودین 1358 ش. سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی را تأسیس کردند. هدف آنها در آن مقطع دفاع مسلحانه از انقلاب اسلامی بود. پس از تشکیل سازمان، ‌آیت الله حسین راستی کاشانی به نمایندگی امام خمینی مأموریت هدایت اعضای آن را بر عهده گرفت؛ امّا سرانجام سازمان به سه جناح تقسیم شد:
1- جناح آیت الله راستی کاشانی که بر حاکمیت رأی نماینده ی امام تأکید می کرد؛
2- جناح مخالف که حکم سازمان را بر حکم نماینده ولایت ترجیح می داد؛
3- جناح میانه که به دلیل شدت اختلافات خواستار انحلال سازمان شد.
اختلاف داخلی سازمان بیشتر بر سر دیدگاه های اقتصادی بود و چون برای حل آن به نتیجه ای نرسیدند، سازمان در مهر 1365 منحل گردید. مهم ترین اشکال وارد بر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی فقدان اطاعت پذیری بخشی از اعضای آن از نماینده ولی فقیه بود.
در سال 1370 چند نفر از اعضای گذشته سازمان به رهبری محمد سلامتی و بهزاد نبوی بار دیگر با مشی آشکار و غیر نظامی و با افزودن کلمه ایران بر عنوان آن، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران را تأسیس کردند. (6) سازمان جدید، که هم اکنون نیز فعال است، از هویتی متفاوت نسبت به سازمان گذشته برخوردار است. سازمان امروزی متشکل از همان جناحی است که با دیدگاه های نماینده امام در سازمان مخالف بودند. همچنین سازمان با وجود حمایت از رئیس جمهوری سابق سید محمد خاتمی و ایفای نقش مهم در جبهه دوم خرداد، به توصیه های او نیز توجهی نکرد. (7) شایان ذکر است که در پی سخنان اهانت آمیز هاشم آغاجری در سال 1381 درباره روحانیت و مرجعیت و دفاع سازمان از سخنان او، ‌جامعه مدرسین حوزه علمیه قم طی اطلاعیه ای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران را نامشروع اعلام کرد. (8)

حزب جمهوری اسلامی

حزب جمهوری اسلامی، یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 به وسیله شهید بهشتی، شهید باهنر، حضرت آیت الله خامنه ای، آیت الله موسوی اردبیلی و هاشمی رفسنجانی تأسیس شد. این حزب به دبیر کلی شهید بهشتی و سپس شهید باهنر و آیت الله خامنه ای در تثبیت نظام در سال های بحران و خنثی کردن توطئه های دشمنان انقلاب، افشای ماهیت لیبرال ها و گروه های برانداز بسیار مؤثر بود. (9) رهبران این حزب مسئولیت های کلیدی را در نظام جمهوری اسلامی بر عهده داشتند. ارگان رسمی حزب روزنامه جمهوری اسلامی و ارگان دانش آموزی آن مجله ی عروة الوثقی بود. از مهم ترین میانی فکری این حزب اطاعت از ولایت فقیه، تلاش برای استقرار حکومت اسلامی و دفاع از نظام جمهوری اسلامی بود. حزب جمهوری اسلامی، سرانجام پس از بروز یک سری اختلافات داخلی از جمله درباره ی بند ج قانون زمین شهری، قانون کار، قانون تعاونی های تولیدی، حدود مالکیت، نخست وزیری مهندس میرحسین موسوی (10) و فرصت نکردن رهبران حزب برای رسیدگی به امور آن به دلیل مشاغل مهم سیاسی و اجرایی، پس از درخواست آیت الله خامنه ای و هاشمی رفسنجانی در سال 1366 با موافقت امام خمینی (ره) فعالیت های خود را تعطیل کرد. (11)

حزب جمهوری خلق مسلمان

این حزب در اسفند 1357 به عنوان رقیبی در مقابل حزب جمهوری اسلامی ایجاد شد. همچنانکه حزب جمهوری اسلامی را روحانیون انقلابی طرفدار امام خمینی تأسیس کردند، حزب جمهوری خلق مسلمان را نیز روحانیون هوادار آیت الله سید محمد کاظم شریعتمداری به وجود آوردند. غالب آنان از دست اندرکاران دارالتبلیغ اسلامی و نشریه مکتب اسلام بودند. (12)
مؤسسان حزب خلق مسلمان عبارت بودند از: سید هادی خسرو شاهی، ‌سید صدرالدین بلاغی، رضا گلسرخی کاشانی، رحمت الله مقدم مراغه ای، علیزاده، جوابچی و انصاری.
با آشکارتر شدن مواضع ضد انقلابی حزب و بهره گیری دشمنان انقلاب اسلامی از آن، در مرداد 1358 تعدادی از مؤسسان و فعالان حزب از جمله خسرو شاهی، صدر بلاغی، سید غلامرضا سعیدی، امیر تیمور کلالی، شهاب فردوس، هاشم شبستری زاده، کریم انصارین و اشرف مهاجر از حزب استعفا دادند و به نوعی توقف فعالیت حزب را اعلام کردند امّا جمعی از جمله دکتر علیزاده، حسین منتظر حقیقی و حسین بشارت بر ادامه حیات حزب تأکید کردند. (13)
مخالفت با شرکت در انتخابات خبرگان قانون اساسی که علی رغم آن شاخه تبریز شرکت کرد، مخالفت با تصویب اصل ولایت فقیه توسط نمایندگان حزب در مجلس خبرگان، ‌مخالفت با همه پرسی قانون اساسی، مخالفت با امام خمینی و رهبران حزب جمهوری سالمی، اختلاف افکنی و ایجاد آشوب در تبریز، ‌قم، ‌ارومیه و اردبیل به بهانه دفاع از شریعتمداری و در پی قتل مشکوک یک نگهبان منزل شریعتمداری از جمله عملکرد حزب خلق مسلمان است.
در پی اقدامات ضد انقلابی هواداران حزب، بویژه اغتشاش در شهر تبریز و به دست گیری رادیو، تلویزیون و ادارات دولتی تعدادی از عوامل آشوب توسط دادگاه انقلاب تبریز اعدام شدند و با آشکار شدن ماهیت ضد انقلابی حزب برای مردم، مسلمانان غیور آذربایجان و مردم انقلابی مناطق دیگر به مخالفت با حزب خلق مسلمان برخاسته و در نهایت، این حزب منحل شد. (14) پایگاه عمده فعالیت حزب خلق مسلمان، آذربایجان و ارگان حزب، ‌روزنامه «خلق مسلمان» نام داشت. (15)

دفتر هماهنگی بنی صدر

اعضای این دفتر را طرفداران ابوالحسن بنی صدر اولین رئیس جمهور ایران در سال 1358 تشکیل می دادند که به حمایت از او در کشور فعالیت می کردند.
در کارنامه ی این گروه تخریب شخصیت یاران امام خمینی (ره)، بدنام کردن نیروهای حزب اللهی، ‌آشوب در 14 اسفند 1359 در دانشگاه تهران، تخریب چهره ی ارگان های انقلابی همچون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بویژه همکاری با سازمان مجاهدین خلق (منافقین) ثبت شده است. درنهایت ‌امام خمینی بنی صدر را از سمت فرماندهی کل قوا عزل کرد و سپس مجلس شورای اسلامی رأی به عدم کفایت سیاسی او داد. سرانجام بنی صدر به همراه مسعود رجوی رئیس سازمان منافقین پس از فاجعه هفتم تیرماه 1360 از ایران فرار کرد و کارنامه این جریان و گروه سیاسی نیز در کشور بسته شد. (16)

دفتر تحکیم وحدت (اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان سراسر کشور)

این تشکیلات که ماهیت دانشجویی دارد و از آن به عنوان نماد جنبش دانشجویی در ایران یاد می شود، در سال 1358 تأسیس شد.
سابقه تشکیل انجمن های اسلامی به حرکت های اعتراضی و مبارزات دانشجویی علیه رژیم پهلوی برمی گردد. گفته می شود اولین انجمن اسلامی دانشجویان ایران در دانشکده فنی دانشگاه تهران توسط مهندس مهدی بازرگان و آیت الله سید محمود طالقانی تأسیس شد و در برخی دانشگاهها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، کم و بیش انجمن های اسلامی به صورت مخفی یا آشکار فعّال بودند. (17)
دانشجویان مبارزی که از سال 1342 با امام خمینی ارتباط داشتند، بخشی از آنها با عنوان انجمن های اسلامی دانشجویان خارج از کشور با ارسال و دریافت نامه و پیام در ارتباط مستمر با امام خمینی قرار داشتند و از رهنمودهای رهبر انقلاب بهره می گرفتند. (18)
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دانشجویان مسلمان به منظور تجمیع نیروهای دانشجویی و انجام مسئولیت های انقلابی در قالب انجمن های اسلامی، سازمان های دانشجویی و جهاد دانشگاهی در مراکز آموزش عالی کشور شکل گرفتند. آنان در اوایل سال 1358 به حضور امام خمینی رسیدند و بنیانگذار انقلاب و نظام اسلامی طی رهنمود خود ضرورت اتحاد و انسجام میان دانشجویان مسلمان دانشگاهها را یادآور شده و توصیه به وحدت کردند. (19) در پی رهنمودهای وحدت بخش امام خمینی، اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان سراسر کشور (دفتر تحکیم وحدت) تأسیس شد و سپس اعضای برجسته این تشکیلات به منظور اطمینان از سلامت کار، اساسنامه و مرامنامه خود را خدمت امام خمینی ارائه کردند. آنان از رهبر انقلاب تقاضای نماینده ای کردند که امام خمینی آیت الله خامنه ای را معرفی کردند.
پس از آن قرار شد شورایی بر دفتر تحکیم وحدت نظارت کند. اعضای این شورا را این افراد تشکیل می دادند: سید محمد موسوی خوئینی ها، ابوالحسن بنی صدر، حسن حبیبی، محمد مجتهد شبستری. (20)
در این دوران اتحادیه ی انجمن های اسلامی به همراه سایر دانشجویان ضمن دفاع از انقلاب اسلامی در برابر گروهکهای ضد انقلاب و دانشجویان وابسته به جریان های مارکسیستی، ‌ملی گرا و التقاطی، نسبت به سیاست های گام به گام و سازشکارانه دولت موقت مهندس بازرگان معترض بودند. در این میان بخشی از دانشجویان با نام «دانشجویان پیرو خط امام» در راستای رهنمودهای استکبار ستیزی امام خمینی و پاسداری از استقلال کشور، حرکت انقلابی فتح لانه ی جاسوسی آمریکا را در تاریخ 13 آبان 1358 رقم زدند. (21) بخشی از این دانشجویان عضو دفتر تحکیم وحدت بودند.
پس از جنگ تحمیلی بسیاری از اعضای دفتر تحکیم وحدت نسبت به سیاست تعدیل اقتصادی دولت هاشمی رفسنجانی معترض بودند. آنان در انتخابات مختلف حضور داشته و نامزد معرفی می کردند. همزمان با طرح نامزدی سید محمد خاتمی دفتر تحکیم وحدت به حمایت و تبلیغ ایشان همت گماشت.
ضعف درک و تحلیل درست سیاسی از اوضاع کشور و بهانه دادن به دست دشمنان داخلی و خارجی انقلاب برای انتقام گیری از آن و ناشی گری دفتر تحکیم وحدت در این حادثه ضربه بزرگی به این تشکیلات دانشجویی وارد کرد.
از مهم ترین اشکالاتی که بر دفتر تحکیم وحدت اکنون می توان گرفت عبارتند از:
یک. دور شدن از آرمان ها، ‌اصول و اهداف ذکرشده در مرامنامه دفتر بویژه ولایت فقیه؛
دو. نداشتن رهبر فکری و اجرایی برجسته و تأثیر گذار؛
سه. بهره برداری و سوء استفاده جریان ها و گروه های سیاسی غیر دانشجویی داخلی و خارجی از آن؛ نظیر آنچه در آشوب 18 تیر 1378 دیده شد؛
چهار: تأثیر پذیری بسیاری از اعضای شورای مرکزی از مکاتب سیاسی غرب؛
پنج: کم توجهی به مسئله تولید علم، ‌جنبش نرم افزاری، ‌خلاقیت و ابتکار علمی در دانشگاهها.

گروه مهدی هاشمی

مهدی هاشمی پیش از پیروزی انقلاب به جرم قتل مرحوم شمس آبادی امام جماعت مسجد سیّد اصفهان دستگیر و زندانی شد، ‌امّا پس از پیروزی انقلاب آزاد گشت و با عنوان چهره ای انقلابی وارد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شد و در واحد نهضت های آزادیبخش مشغول فعالیت شد. او با سوء استفاده از این جایگاه و دست یابی به سلاح و مهمات و اسناد محرمانه درصدد پیشبرد اهداف نادرست خود برآمد. این باند با نفوذ در بیت آیت الله منتظری- از مبارزان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی- و سوء استفاده از موقعیت او دست به اعمال خلاف شرع و قانون می زد. با دستور امام خمینی (ره) به وزیر اطلاعات وقت، ‌مهدی هاشمی و گروهش دستگیر شدند (22) و سرانجام در سال 1366 مهدی هاشمی پس از اعتراف به قتل چند چهره مذهبی، سازماندهی و رهبری گروه های ترور و آدم ربایی، رابطه با ساواک، خارج کردن غیرقانونی سلاح و مهمات از سپاه، ایجاد شبکه نفوذ در ارگان ها و سرقت اسناد، افشاگری علیه کشور و اقدام علیه سیاست های خارجی جمهوری اسلامی، شایعه پراکنی و ایجاد اختلاف در بین مسئولان به اعدام محکوم شد. (23)
با توجه به نفود بالایی که مهدی هاشمی از طریق برادرش سید هادی هاشمی (داماد آیت الله منتظری) در دفتر و بیت ایشان داشت، ‌دستگیری و بازداشت مهدی هاشمی از همان ابتدا با مخالفت آقای منتظری روبرو شد و سرانجام بزرگترین ضربه را به او زد. امام خمینی (ره) آقای منتظری را نصیحت کرد و به او درباره عوامل نفوذی تذکر داد و خواستار محاکمه عادلانه مجرم در هر مقامی بود؛ امّا آقای منتظری نپذیرفت و رهبر انقلاب نیز به دلیل یاد شده و نفوذ منافقان و لیبرال در بیت او و برای حفظ انقلاب در تاریخ 1368/1/6 طی نامه ای وی را از قائم مقامی رهبری عزل کرد. (24) پس از آن آقای منتظری در 68/1/7 استعفای خود را از قائم مقامی اعلام و امام خمینی در نامه 68/1/8 با استعفای ایشان موافقت کردند. (25)
بقایای هواداران این گروه درسال 1377 تحرکاتی را در نجف آباد آغاز کردند که با پیام قاطعانه و هوشیارانه مقام معظم رهبری، حضرت آیت لله خامنه ای و حرکت هوشمندانه و انقلابی مردم اصفهان و نجف آباد خنثی شد. (26)

مجمع روحانیون مبارز

در آستانه انتخابات سوم مجلس شورای اسلامی، مجمع روحانیون مبارز، ‌در سال 1367 ش. به دنبال اختلاف نظر اعضای جامعه روحانیت مبارز بر سر لیست نامزدهای انتخاباتی توسط حجج اسلام مهدی کروبی، ‌سید محمود دعایی و حیدرعلی جلالی خمینی و انشعاب آن پدید آمد. این انشعاب مورد تأیید امام خمینی (ره) نیز قرار گرفت. بنیانگذار انقلاب اسلامی بر اشتراک هدف این دو تشکل مهم روحانی پای فشرد و اختلاف این دو شعبه را در سلیقه، راهکارها و چگونگی وصول به اهداف دانست.
پس از تشکیل مجمع روحانیون مبارز به دبیر کلی مهدی کروبی دو جناح اساسی در کشور شکل گرفت که هر یک تشکل های همفکر و همسو را با خود همراه کردند. (27)

جمعیت زنان جمهوری اسلامی

این جمعیت بنا به پیشنهاد زهرا مصطفوی (دختر امام خمینی ره) به همراه برخی از بانوان فعّال سیاسی در قبل و بعد از انقلاب اسلامی در سال 1365 تشکیل گردید و در تاریخ 1368/4/12 از وزارت کشور اجازه فعالیت گرفت.
زهرا مصطفوی، مرضیه حدیدچی (دباغ)، ربابه رفیعی طاری (فیاض بخش)، ‌فاطمه ایران منش، ‌صدیقه مقدسی، ‌قدسیه فیروزان، سهیلا جلودارزاده و فاطمه طباطبایی (همسر مرحوم سید احمد خمینی) از اعضای مؤسس این جمعیت هستند.
هدف این گروه بر اساس مرامنامه آن فعالیت های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی است. معرفی اسلام، ‌مقابله با استکبار، تقویت کیان خانواده و عدالت اجتماعی از جمله اهداف آنها ذکر شده است. علاوه بر این دفاع از حقوق زنان و جایگاه آنان در نظام جمهوری اسلامی و رفع هر گونه تبعیض در مورد آنان به همراه حمایت از حرکت های سلام زنان در سطح جهانی از اهداف ویژه جمعیت برشمرده شده است.
از نقطه نظر سیاسی هر چند این جمعیت تلاش دارد تا فارغ از جناح های سیاسی به صورت مستقل فعالیت نماید امّا در عمل گرایش و تمایل به جریان دوم خرداد دارد. به عنوان نمونه در انتخابات مجلس ششم از 30 نفر لیست این جمعیت برای تهران 24 نفر دوم خردادی و 6 نفر مستقل و از جناح مقابل بودند. (28)
نشریه «ندا» ارگان این جمعیت دیدگاهها و مواضع اعضای آن را منتشر می کند.

جمعیت فدائیان اسلام

این گروه را آقایان محمدمهدی عبدخدایی، ‌محمدعلی لواسانی، ‌سید محمد میرداماد اصفهانی، ‌محمدرضا نیک نام امینی، سید جواد واحدی، سید حسین مرتضوی، اصغر عمری، ‌علی بهار همدانی و محمدمهدی فرجو بنیان گذاشتند. این جمعیت در تاریخ 1368/4/12 از وزارت کشور مجوز فعالیت دریافت کرد و به لحاظ گرایش سیاسی از اصول گرایان محسوب می شود.

انصار حزب الله (مؤسسه فرهنگی انصار حزب الله)

این گروه متشکل از افرادی است که مدتی در جبهه دفاع مقدس علیه رژیم متجاوز بعث حضور داشتند و با جذب عده ای از نوجوانان و جوانان نسبت به برخی مسائل ضد ارزش های اسلامی در جامعه حساسیت نشان دادند. این گروه از سال 1370 تا 1372 به تدریج شکل گرفت.
افراد فعّال آن عبارتند از: از عبدالحمید محتشم، ‌مجتبی کشانی، ‌کمیل کاوه، ‌حسین الله کرم و مسعود ده نمکی. ا‌لله کرم پس از مدتی اتحادیه دانشجویان حزب الله و هیئت سیاسی- معنوی حزب الله را به همراه منصور ارضی تشکیل داد. ده نمکی نیز حزب الله تهران را تشکیل داد و نشریه «شلمچه» و سپس «جبهه» را منتشر کرد که توقیف شدند.
انصار حزب الله هدف خود را حفظ و استمرار انقلاب اسلامی و ارزش های آن تحت امر ولایت فقیه، ‌اجرای امر به معروف و نهی از منکر و فرامین مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای مدظله العالی اعلام کرد. آنان به نحوه عملکرد وزیر ارشاد (سید محمد خاتمی)، ‌وزیر کشور (عبد الله نوری) و رئیس صدا و سیمای وقت (محمد هاشمی)، ‌همچنین افکار برخی از روشنفکران (عبد الکریم سروش) اعتراض داشتند. این تشکل در سال 1373 با نام مؤسسه فرهنگی انصار حزب الله به ثبت رسید و در انتخابات هفتم ریاست جمهوری 1376 به شدت علیه کاندیدای مجمع روحانیون مبارز و گروههای همفکر آن یعنی سید محمد خاتمی موضع گرفت. انصار حزب الله خود را وابسته به هیچ حزب و جناحی نمی داند و نشریه ی «یا لثارات الحسین (ع)»، افکار این گروه را منعکس می کند. (29)

جمعیت دفاع از ارزشها

این جمعیت با هدف از ارزش های اسلامی- انقلابی و ایجاد یک تشکیلات سیاسی فراگیر به دبیر کلی حجت الاسلام و المسلمین محمد محمدی نیک (ری شهری) در تاریخ 1374/11/28 پا به عرصه فعالیت نهاد و در تاریخ 1376/7/27 از وزارت کشور مجوز دریافت کرد.
روح الله حسینیان به عنوان قائم مقام دبیر کل، احمد پورنجاتی، دبیر سیاسی و محمد شریعتمداری با عنوان دبیر اقتصادی آن فعّال بودند. بعضی از اعضای دیگر آن به قرار زیر معرفی شده اند:
مرحوم علی اکبر ابوترابی فرد، سید علی غیوری نجف آبادی، ‌علی رازینی، محمد صادق عرب نیا، محسن سلطانی شیرازی.
این جمعیت در جریان انتخابات پنجمین دوره مجلس شورای اسلامی و هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری فعال بوده است. در انتخابات هفتم در سال 1376 دبیر کل آن کاندیدای ریاست جمهوری بود که رأی چندانی کسب نکرد.
جمعیت دفاع از ارزش ها ابتدا علاوه بر تهران در برخی شهرها از جمله اصفهان و اهواز نیز دفتر داشت، امّا بعد فعالیت خود را در تهران متمرکز کرد، سرانجام به دلیل تفاوت دیدگاههای اعضای آن، ضعف بنیه مالی و اشتغال اعضای آن در مشاغل دولتی و با توجه به عدم موفقیت در انتخابات فعالیت خود را در آبان ماه 1377 متوقف کرد. هفته نامه «ارزش ها» ارگان این جمعیت بود که تا آبان سال 1377 در 95 شماره، ‌دیدگاههای جمعیت را منتشر کرد. (30)

جامعه اسلامی مهندسین

آقایان حسن غفوری فرد، محمدرضا باهنر، ‌سید محسن بهفر، ‌سید مرتضی نبوی، سید مجتبی ثمره هاشمی و غلامحسین امیری این گروه را تأسیس کرده اند. جامعه اسلامی مهندسین در تاریخ 1370/3/8 از وزارت کشور مجوز فعالیت گرفت. اعضای این جامعه به لحاظ گرایش سیاسی از اصول گرایان محسوب می شوند.

خانه ی گارگر

این تشکل به عنوان مدافع حقوق کارگران در جمهوری اسلامی ایران را علیرضا محجوب، حسین کمال، علی ربیعی، رضا محمد ولی، محمد دانشور، ‌اسرافیل عبادتی و محمود اسدی تأسیس کردند. سابقه این گروه به شاخه کارگری حزب جمهوری اسلامی برمی گردد. آنان در تاریخ 1370/10/15 از وزارت کشور اجازه فعالیت گرفتند.

حزب اسلامی کار

این حزب پس از انتخابات ششم ریاست جمهوری توسط تعدادی از اعضای مرکزی تشکیلات خانه کارگر جمهوری اسلامی تشکیل شد. توضیح اینکه پس از توقف فعالیت های حزب جمهوری اسلامی در سال 1360، شاخه کارگری این حزب با نام خانه کارگر جمهوری اسلامی به فعالیت خود ادامه داد و از تشکیلات نسبتاً منسجمی در سطح کشور برخوردار شد. پس از طرح شعار توسعه سیاسی در ریاست جمهوری سید محمد خاتمی، ‌برخی از اعضای مرکزی خانه کارگر تصمیم به ایجاد این حزب گرفتند و نام آن را حزب اسلامی کار نهادند.
این حزب در تاریخ 1377/11/5 از وزارت کشور مجوز فعالیت گرفت و در تاریخ 1377/11/29 رسماً فعالیت خود را آغاز کرد. با توجه به قرابت فکری اعضای حزب اسلامی کار با جبهه دوم خرداد، جزو ائتلاف جبهه دوم خرداد شد.
این افراد از جمله نیروهای فعال این حزب به شمار می روند: ابوالقاسم سرحدی زاده، ‌سهیلا جلودارزاده، علیرضا محجوب، ‌عبدالرحمن تاج الدین، ‌حسین کمالی و بهمن یعقوبی.
این حزب با توجه به خاستگاه کارگری اش، ‌بیشتر مدافع حقوق صنفی کارگران مسلمان است و تلاش می کند تا حوزه فعالیت خود را برای سایر نیروهای کارآفرین و مولّد جامعه گسترش دهد. (31)

حزب همبستگی ایران اسلامی

این حزب را جمعی از نمایندگان مجمع حزب الله مجلس پنجم شورای اسلامی که در اقلیت بودند، ‌تشکیل دادند.
با توجه به اینکه در مجلس پنجم جریان رقیب رئیس جمهور خاتمی اکثریت داشت (مشهور به جناح راست) آنان به حمایت از دستاوردهای دوم خرداد و برنامه های رئیس جمهور پرداخته، ‌اقدام به تأسیس حزب همبستگی ایران اسلامی کردند.
این حزب در تاریخ 1377/4/30 از وزارت کشور اجازه فعالیت گرفت.
محمدرضا راه چمنی به عنوان دبیر کل و قربانعلی قندهاری، محمدرضا خبّاز، منوچهر بهنیا، محمود قنبری و حسین عسکری به ترتیب ریاست کمیته های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی، هماهنگی استان ها و مالی و پشتیبانی آن را بر عهده داشتند.
همان گونه که از فرآیند شکل گیری این حزب پیداست، خاستگاه آن مجلس شورای اسلامی و نمایندگان شهرستان های مختلف بویژه استان خراسان بوده است.
به لحاظ گرایش سیاسی این حزب جزو جناح دوم خرداد و یا اصلاح طلبان بوده، ‌از نیروهای معتدل آن به شمار می رود. ارگان حزب «همبستگی» نام دارد و حزب به لحاظ قلمرو فعالیت بیشتر در تهران و مراکز چند استان فعالیت هایی دارد.

مجمع نیروهای خط امام

این گروه توسط سید هادی خامنه ای، رحمت الله خسروی و احمد حکیمی پور تأسیس شده و در تاریخ 1377/8/20 پروانه فعالیت دریافت کرده است.

حزب تمدن اسلامی

این حزب در تاریخ 1377/8/23 تأسیس شده و در تاریخ 1377/10/14 از کمسیون ماده ده احزاب پروانه فعالیت گرفت.
محمد هنردوست، مجتبی هراتی نیک، علیرضا منظری، مرتضی محمودی، میر مهدی نجفی، ‌حمیدرضا علم الهدی و محمدعلی آقایی از مؤسسان این حزبند.
نقش تشکیلاتی این حزب طبق اساسنامه ی آن، کشف، ارزیابی، جذب و آموزش هدایت، و سازماندهی نیروهایی است که آماده خدمت به انقلاب و نظام جمهوری اسلامی ایران هستند.
هدف حزب نیز بر اساس مرامنامه آن، تداوم بخشیدن به انقلاب اسلامی در راه استقرار اسلام ناب محمدی (ص)، پیروی از آرمان امام خمینی و ولایت مطلقه فقیه در هر عصر و پاسداری از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بیان شده است.

جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی

این تشکل از سوی برخی افراد مبارز قبل از انقلاب اسلامی و فعّال بویژه در دوران دفاع مقدس 8 ساله علیه عراق بعثی تأسیس شد. آنان بنا به ضرورت و تشخیص ابتدا در سال های 71-1370 به فعالیت فرهنگی و سپس از سال 1374 به فعالیت سیاسی روی آوردند.
این گروه در تاریخ 1376/1/20 با عنوان «جمعی از ایثارگران انقلاب اسلامی» اعلام موجودیت کرد و در تاریخ 1378/5/5 از وزارت کشور با عنوان «جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی» مجوز فعالیت گرفت.
داود دانش جعفری، حسین فدایی، علی یوسف پور، ‌عبدالحسین روح الامینی، ‌علی دارایی، اصغر صبوری، مجتبی شاکری، ‌احمدعلی مقیمی از اعضای مؤسس آن هستند.
از جمله اعضای فعال این جمعیت را می توان مرحوم سید علی اکبر ابوترابی، ‌احمد نجابت و محمود احمدی نژاد (رئیس جمهور) نام برد.
دبیر کلی این جمعیت را حسین فدایی (از اعضای سابق سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی) بر عهده دارد.
به لحاظ گرایش سیاسی هر چند جمعیت خود را مستقل از جناح های موجود می داند امّا به لحاظ عملی جزو جناح اصول گرا محسوب می شود.
خاستگاه این گروه سیاسی نیز ایثارگران انقلاب اسلامی اعم از رزمندگان، ‌جانبازان و آزادگان دوران دفاع مقدس است. (32)

حزب کارگزاران سازندگی

از 1367 تا 1376 مهم ترین گروهی که پا به میدان سیاست نهاده است، ‌حزب کارگزاران سازندگی است. انگیزه تشکیل حزب تداوم سیاست های آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت در رابطه با دوران سازندگی پس از جنگ و ماندن بر سر قدرت بود. هنگامی که در آستانه انتخابات مجلس پنجم شورای اسلامی، ‌جامعه روحانیت مبارز حاضر نشد پنج نفر از طرفداران آقای هاشمی را در فهرست مشترک قرار دهد، ‌شانزده نفر مرکب از ده وزیر، چهار معاون رئیس جمهور، ‌رئیس کل بانک مرکزی و شهردار تهران، با نام «جمعی از کارگزاران سازندگی» با شعار عزت اسلامی، تداوم سازندگی و آبادانی ایران، اعلام موجودیت کردند. با مخالفت مقام معظم رهبری و افکار عمومی به دلیل احتمال نفوذ در انتخابات، ‌ده وزیر ناچار به کناره گیری شدند و افراد باقی مانده، حزب کارگزاران سازندگی را تشکیل دادند و حزب در سال 1378 با مجوز رسمی وزارت کشور رسمیت یافت. (33)
مهم ترین مبنای فکری این گروه، تکنوکراسی یا فن سالاری است و بر توسعه اقتصادی پای می فشارد. اعضای حزب هر چند بر اصل نظام جمهوری اسلامی، جمهوریت و اسلامیت و ولایت فقیه نیز تأکید دارند، امّا در عمل نشان داده اند که بیشتر به توسعه اقتصادی می اندیشند. مهم ترین اشکال وارد بر این گروه رویکرد شبه سرمایه داری در توسعه اقتصادی و کم توجهی به توسعه همه جانبه است. همچنین اختیارات ولی فقیه را محدود به قانون اساسی می دانند.
عدم اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه در بین برخی از افراد حزب، در پیش گیری سیاست تساهل و تسامح فرهنگی و نداشتن موضع ثابت در انتخابات مختلف از جمله موارد اشکال دیگر بر حزب کارگزاران است. (34)

جبهه دوم خرداد (اصلاح طلبان)

از مقطع زمانی خرداد 1376 به بعد- یعنی از پیروزی آقای خاتمی در هفتمین دوره انتخابات ریاست جمهوری- مهم ترین تشکل ایجاد شده جبهه دوم خرداد است. این جبهه، ‌که حول محور رئیس جمهور خاتمی تشکیل شده بود و از سیاست های توسعه سیاسی و جامعه مدنی ایشان حمایت می کرد، مرکب از هجده گروه بود که مجمع روحانیون مبارز، ‌سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران، خانه کارگر، ‌حزب اسلامی کار، ‌حزب همبستگی ایران اسلامی، دفتر تحکیم وحدت، جمعیت زنان جمهوری اسلامی و حزب مشارکت ایران اسلامی از گروه های معروف آن بودند.
جبهه دوم خرداد یک تشکیلات نامتجانس و دارای تشتت ایدئولوژیک بود. در میان گروه های آن از نیروهای ارزشی و اصول گرا تا نیروهای ملی- مذهبی و ضد نظام جمهوری اسلامی یافت می شد. بر همین اساس برخی اعضای این جبهه به ولایت فقیه اعتقادی نداشتند. (35)
از جبهه دوم خرداد با عناوین جریان و جبهه اصلاحات و یا اصلاح طلبان نیز یاد می شود. آنان خود عنوان اصلاح طلبان را می پسندند و در جامعه ی فعلی نیز به همین نام مشهور است. این جبهه موفق شد اکثریت کرسی های مجلس ششم شورای اسلامی را بدست آورد و از آن با عنوان «مجلس اصلاحات» یاد می کند. بدین سان آنها علاوه بر قوه مجریه، ‌قوه مقننه را نیز در اختیار گرفتند.
تلاش برای تغییر قانون مطبوعات، طرح حاکمیت دوگانه انتصابی و انتخابی، تلاش برای محدود کردن اختیارات ولی فقیه، طرح انسداد سیاسی در کشور و خروج از حاکمیت و در نهایت تحصن در مجلس شورای اسلامی در کنار مسئله قبل های زنجیره ای و حادثه اغتشاشات و ناآرامی های کوی دانشگاه تهران در تیرماه 1378 و مشارکت در کنفرانس ضد انقلابی برلین، بویژه اختلافات و عمکرد منفی اعضای شورای اوّل شهر تهران که از دوم خردادی ها بودند، بزرگترین ضربه را به جبهه دوم خرداد یا اصلاح طلبان زد. این عملکرد آنان حاکی از تلاش برای تغییر ساختار نظام جمهوری اسلامی ایران بود که خوشایند گروههای ضد انقلاب اسلامی و قدرت های خارجی مخالف انقلاب اسلامی بود.
دور شدن از آرمان های انقلاب اسلامی، نظام جمهوری اسلامی ایران، امام و رهبری، اختلافات فکری و عملی بین طیف های آن (طیف طرفدار خاتمی، کروبی و هاشمی رفسنجانی)، از دست دادن پایگاه اجتماعی و ضعف پایگاه در بین نیروهای ارزشی و اصول گرا، تلاش برای ساختارشکنی نظام جمهوری اسلامی و گرایش به غرب از مهم ترین اشکالات و ضعف های اصلاح طلبان یا دوم خردادی ها محسوب می شود.

حزب جبهه مشارکت ایران اسلامی

مهم ترین نقش را در جبهه ی دوم خرداد، حزب جبهه مشارکت ایران اسلامی بر عهده داشت. این حزب، که فراهم آمده از اعضای فعال ستادهای انتخاباتی رئیس جمهور خاتمی بود، با هدف تشکلی سیاسی که گرایش ها و سلیقه های مختلف هوادار آقای خاتمی را حفظ نماید و برای حمایت از دولت وی، در 1377/9/14 اعلام مو جودیت کرد. (36) دبیر کلی این حزب ابتدا بر عهده ی محمدرضا خاتمی برادر رئیس جمهور سابق و سپس محسن میردامادی قرار گرفت.
اساسی ترین اشکالات جبهه مشارکت عبارتند از:
- عبور از خط قرمزهای نظام جمهوری اسلامی؛
- حضور برخی نیروهای مخالف نظام جمهوری اسلامی در آن؛
- تأثیر پذیری از فلسفه سیاسی لیبرال غرب؛
- پای فشاری بر مشروعیت مردمی ولی فقیه به جای مشروعیت الهی و مقبولیت مردمی؛
- عدم تجانس ایدئولوژیک و اختلاف آرای اعضا؛
- راه دادن تساهل و تسامح به قلمرو ارزش های اسلامی؛
- گذر از مبانی فکری امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران.

اصول گرایان

پس از تشکیل جبهه ی دوم خرداد، ‌با توجه به راهبردهای مطرح از سوی آنان همچون جامعه ی مدنی، ‌توسعه سیاسی و اصلاحات و همچنین اقدامات ساختار شکنانه و متفاوت با آرمان های انقلاب و نظام، مخالفان آنان با انتقاد به افکار و اعمال دوم خردادی ها، ابتدا جبهه منتقدین دوم خرداد را شکل دادند، این گروه که از نیروهای ارزشی و وفادار به اصول انقلاب و نظام بودند بر این باور قرار گرفتند که دوم خردادی ها از اصول انقلاب اسلامی یعنی 1. اسلام 2. قانون اساسی 3. ولایت فقیه 4. رهبری امام خمینی 5. رهبری آیت الله خامنه ای فاصله گرفته و در حال دور شدن از آن هستند. بر این اساس در مقابل پیروان خاتمی رئیس جمهور، آنها خود را وفادار به مبانی و اصول انقلاب اسلامی معرفی نموده، عنوان «اصول گرایان» را بر خود نهادند.
اصول گرایان هرچند در ابتدا تعریف روشنی از اصول گرایی ارائه نکردند، امّا به تدریج با بهره گیری از رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله خامنه ای تعریف و شاخص های آن را در منشور اصول گرایی خود مشخص و ارائه کردند.
مهم ترین تشکل های جبهه ی متحد اصول گرایان عبارتند از:
1. جامعه ی روحانیت مبارز با دبیر کلی آیت الله مهدوی کنی 2. حزب مؤتلفه اسلامی با دبیر کلی محمد نبی حبیبی 3. جامعه ی اسلامی مهندسین با دبیر کلی محمدرضا باهنر
علاوه بر این، ‌جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی، جامعه ی زینب (س)، انجمن اسلامی پزشکان، جامعه اسلامی اصناف بازار تهران، جمعیت زنان انقلاب اسلامی، جمعیت فدائیان اسلام، آبادگران ایران اسلامی و برخی گروه های دیگر در این جبهه گرد آمدند.
گفتنی است که اصول گرایان برخلاف عنوان خود که جبهه ی متحد نام دارد، همچون اصلاح طلبان از اختلاف درونی برخوردارند. با این تفاوت که گروههای اصول گرا از نظر فکری بیشتر به هم نزدیکند تا اصلاح طلبان. همچنین اصول گرایان نیز از رهبری واحد و تأثیر گذاری در بین خود برخوردار نیستند. بر این اساس آنان را به چهار دسته می توان تقسیم کرد: (37)
1. اصول گرایان سنتی: شامل جامعه روحانیت مبارز و تشکل های همسو، ‌جبهه ی پیروان خط امام و رهبری، شورای هماهنگی انقلاب اسلامی. در این طیف جامعه روحانیت مبارز، ‌حزب مؤتلفه ی اسلامی، جامعه اسلامی مهندسین و انجمن اسلامی بازار تهران فعال هستند و افرادی چون علی اکبر ناطق نوری، محمدرضا باهنر و حبیب الله عسکر اولادی از چهره های شاخص آن محسوب می شوند.
2. اصول گرایان تحول خواه: شامل گروههایی چون آبادگران ایران اسلامی، جمعیت ایثارگران انقلاب اسلامی و اصول گرایان اصلاح طلب با چهره هایی چون حسین فدایی، احمد توکلی، الیاس نادران و محمد باقر قالیباف.
3. اصول گرایان حامی دولت دکتر محمود احمدی نژاد: با گروههایی چون ائتلاف آبادگران، ‌رایحه خوش خدمت و دیگر حامیان رئیس جمهور دکتر احمدی نژاد با چهره هایی چون مهندس مهدی چمران، صادق محصولی، ‌حیدر مصلحی و مهرداد بذرپاش و… .
4. اصول گرایان مستقل: شامل بخشی از نمایندگان مجلس هفتم شورای اسلامی، با چهره هایی چون محمد خوش چهره، عماد افروغ، ‌حسن سبحانی، سعید ابوطالب و… .
اعتقاد و التزام به اصول و ارزشهای انقلاب اسلامی، امام و رهبری، طرح گفتمان عدالتخواهی، مقاومت و ایستادگی در دست یابی به منافع ملی بویژه در انرژی هسته ای، تلاش برای تقویت ارزش های اسلامی در مدیریت اجرایی کشور از نقاط قوت اصول گرایان به شمار است. (38) اختلافات درونی و چند دستگی، نداشتن رهبری فکری و اجرایی برجسته و محوری، فقدان راهبرد اقتصادی مورد قبول اعضای جبهه، ضعف پایگاه اجتماعی در بین نیروهای جوان و روشنفکر جامعه و اقشار دانشگاهی و ضعف ارتباطی و رسانه ای با این اقشار از جمله مشکلات و ضعف های اصول گرایان است.
نباید فروگذاشت که عنوان اصول گرایی تنها مختص به گروهها و تشکل های یاد شده نیست، در درون جامعه تشکل های دیگری نیز وجود دارند که هرچند به لحاظ جناح بندی های رسمی جزو این جبهه محسوب نمی شوند، امّا به لحاظ قرابت فکری و عملی از اصول گرایان به شمارند، همین نکته درباره اصلاح طلبان نیز صادق است.

حزب اعتماد ملی

این حزب از سوی مهدی کروبی از یاران امام خمینی و جمعی از دوستان او پس از نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری تشکیل شد. مهدی کروبی که قبلاً دبیر مجمع روحانیون مبارز بود و در انتخابات نهم ریاست جمهوری آرای لازم را کسب نکرد، عدم همراهی برخی از اصلاح طلبان و فقدان تشکیلاتی سراسری را از جمله عوامل عدم موفقیت خود می دانست، لذا پس از انتخابات از مجمع روحانیون مبارز جدا شد و با اعضای فعّال ستاد انتخابات خود درصدد برآمد تا حزبی فراگیر تشکیل دهد.
بر این اساس شورای مرکزی حزب تازه تأسیس با معیار وفاداری به اندیشه امام خمینی (ره)، و آرمان های اصلاح طلبانه ملت ایران، او را به دبیر کلی حزب اعتماد ملی برگزیدند.
هیئت مؤسس این حزب را چهارده نفر تشکیل می دهند که از جمله آنها علاوه بر کروبی، از جواد اطاعت، الیاس حضرتی، محمدجواد حق شناس، رسول منتجب نیا و... می توان نام برد.
مبانی فکری این حزب را با توجه به مرامنامه آن در موارد زیر می توان برشمرد:
1. اندیشه اسلامی، مبتنی بر اسلام امام خمینی (ره)؛
2. وحدت دین و سیاست و نفی سکولاریزم؛
3. اسلامیت نظام جمهوری اسلامی؛
4. تقویت و دفاع از جمهوریت نظام به عنوان تنها نماد و مظهر عینی مردم سالاری در کنار اسلامیت؛
5. قانون اساسی جمهوری اسلامی به عنوان میثاق و سند هویت ملی.
تبلیغ باورها و ارزش های دینی و اشاعه فرهنگ اسلامی و ایرانی، توجه به گسترش نظام تأمین اجتماعی و تسری آن به همه ملت و حمایت از نهاد خانواده و تأکید بر تعادل در بخش های سه گانه اقتصادی (دولتی، تعاونی و خصوصی) و توسعه همه جانبه و پایدار از جمله اهداف و سیاست های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی حزب در نظر گرفته شده است.
اعضای حزب اعتماد ملی که خود را «اصلاح طلب واقع گرا» می دانند به انتقاد شدید از اصول گرایان از یک سو و اصلاح طلبان افراطی (ساختار شکنان و تجدید نظر طلبان) از سوی دیگر پرداخته اند.
حزب اعتماد ملی به مهم ترین رکن اندیشه امام خمینی یعنی اطاعت از ولی فقیه زمان چندان تأکید و پافشاری ندارد. (39) اشکال دیگر آن است که نسبت به جمهوریت نظام بیش از اسلامیت آن حساس است.
همچنین روزنامه اعتماد ملی به عنوان ارگان این حزب در دوره حاکمیت دولت اصول گرای احمدی نژاد علاوه بر نقد و اعتراض به اصلاح طلبان افراطی، ‌نسبت به شورای نگهبان، مجلس هفتم، هیئت اجرایی انتخابات و عملکرد دولت مواضع انتقادی و اعتراضی داشته، ‌بیشتر نکات منفی و یأس آور را برجسته می سازد. (40)
نباید فروگذاشت که احزاب و تشکل های سیاسی جریان اسلامی منحصر در موارد یاد شده نیست. تعداد تشکل های سیاسی ثبت شده در وزارت کشور بالغ بر 240 تشکل است که عنوان انجمن، جامعه، جمعیت، حزب، خانه، سازمان، ‌کانون، مجمع و مانند آن دارند. بعضی از این تشکل ها فعال تر و برخی کمتر نقش آفرینند.

پی نوشت ها :

1. امام خمینی، صحیفه امام، ج 3، ص 395.
2. نک: صحیفه امام، ج 3، ‌ص 395، ‌ج 9، ص 282 و 331، ج 16، ص 111، ج 17، ص 194.
3. همان، ج 16، ص 314 و 362، ‌ج 20، ص 320، ج 21، ص 326.
4. نک: بیانات آیت الله خامنه ای در جمع اعضای ستاد سالگرد امام 84/3/10 و 11 و 68/4/23 و 71/11/1 و 75/1/28.
5. بیانات در دیدار با اعضای ستاد سالگرد امام خمینی، ‌1384/3/10.
6. برای اطلاع بیشتر نک: لطف علی لطیفی، جامعه شناسی سیاسی احزاب شماره 4، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی.
7. به عنوان نمونه پایان دادن به تحصن در اواخر مجلس ششم.
8. نک: به سایت جامعه مدرسین در اینترنت .www.jameeh.com
9. نک: مهدی نظر پور، جریان شناسی سیاسی، ص 50.
10. نک: عباس شادلو، احزاب و جناح های سیاسی، ص 70-71.
11. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج 20، ص 92-93.
12. محسن مدیر شانه چی، ‌فرهنگ احزاب و جریان های سیاسی (تهران: نگاه معاصر، 1384) ص 75.
13. همان، ص 75-76.
14. نک: سید ابوالحسن توفیقیان، ‌حزب خلق مسلمان، ‌سایت اینترنتی پژوهشکده باقرالعلوم (ع) .
15. پیشین، شانه چی، ص 76.
16. نک: همان، شیدائیان: فصلنامه حصون، ش 14، ص 85.
17. نک: عباس شادلو، اطلاعاتی درباره احزاب و جناح های سیاسی ایران امروز، ص 338.
18. نک: امام خمینی، صحیفه امام، ج 1، ص 191 و ج 2، ص 255 و 278.
19. امام خمینی، ‌صحیفه امام، ج 12، ص 334 و 340-341 و تاریخ 3/خرداد /1359.
20. نک: پیشین، ‌شادلو، ص 339.
21. امام خمینی.
22. امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج 20، ص 145؛ نک: محمد محمدی ری شهری، ‌خاطرات سیاسی، ص 52-59.
23. نک: محمد محمدی ری شهری، خاطرات سیاسی، ص 135-141.
24. همان، ص 283-290.
25. صحیفه امام، ج 21، ص 330-335.
26. نک: پیام مقام معظم رهبری به مردم اصفهان 77/2/24 و حسین شیدائیان، «جریان های سیاسی از نگاه امام خمینی و مقام معظم رهبری» فصلنامه حصون، شماره 14، زمستان 1386، ‌ص 73.
27. نک: حجت مرتجی، جناح های سیاسی در ایران امروز؛ ص 11-23.
28. نک: همان، ‌شادلو، ‌ص 427.
29. نک: عباس شادلو، ‌اطلاعاتی درباره احزاب و جناح های سیاسی ایران امروز (تهران: گستره 1379)، ‌ص 179-202.
30. نک: همان عباس شادلو، ص 499-521 و حسن وقوفی، تشکل های سیاسی در آینه مطبوعات (تهران: زهد، 1381) چاپ سوم، ‌ص 24-25.
31. نک: عباس شادلو، ‌پیشین، ص 259-286.
32. نک: همان، ص 35 و 309-329.
33. نک: عبدالله شمسی، ‌جامعه شناسی سیاسی احزاب 5، حزب کراگزاران سازندگی، ص 18-32.
34. همان، ص 45-48 و 63-71.
35. نک: مهدی نظر پور، جریان شناسی سیاسی، ص 80-81.
36. همان، ص 77.
37. نک: مهدی نظر پور، اصول گرایان و انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی، ‌فصلنامه حصون، ش 14، ‌زمستان 1386، ص 101-102.
38. همان.
39. به عنوان نمونه به تیترها و عناوین روزنامه اعتماد ملی در بهمن و اسفند 1386 نگاه کنید.
40. به عنوان مثال: نک: اعتماد ملی 14 اسفند 86 با تیتر کروبی: نگرانم و رشد 20 درصدی تورم در بهمن ماه و 13 اسفند 86 در گفتگو با یک نماینده: مجلس هفتم کار کارشناسی نکرد و نماینده دیگر:
رقابت جناح ها در انتخابات مجلس یکسان نیست و 14 بهمن 86: احساس خطر می کنیم و 10 بهمن 86: حمله به نشست بزرگ (هاشمی، ‌کروبی، خاتمی) و… .