رؤیت ماه با چشم غیرمسلح

هزاران سال است که مردم، ماه را دیده اند و افسانه هایی از آن ساخته اند. شاید زمانی شاعران و عاشقان بیشترین وامداران ماه بودند اما حالا بیش از همه، اخترشناسان آماتور به سراغ تنها قمر زمین می روند و آن را با هر ابزاری که دارند می بینند. البته ماه آن قدر بزرگ و درخشان است که دیدن آن ابزار چندانی لازم ندارد. اگر تلسکوپ یا دوربین دوچشمی داشته باشیم می توانیم بسیاری از گودال ها و کوه های ماه را ببینیم و لذت ببریم. اما بدون این ابزارها چه کنیم؟
ماه چنان سخاوتمند است که می توانیم چندین شب را به رصد آن با چشم غیرمسلح بگذرانیم. مأموریت هایی که در این مقاله شرح می دهیم، همه با چشم غیرمسلح اجراشدنی اند و نیازی به ابزار ندارند. شاید برخی از آن ها در ابتدای کار بسیار دشوار به نظر بیایند و گمان کنید که از عهده انجام دادن آن برنمی آیید، اما صبور باشید و به تمرین کردن ادامه بدهید. در واقع این مأموریت ها تمرین هایی اند که اگر آن ها را با پشتکار انجام دهید، توان رصدی تان افزایش خواهد یافت. اگر در یک ماه بدر موفق به انجام دادن برخی از این مأموریت ها نشدید، ماه بدر بعدی را از دست ندهید و تمرین را از سر بگیرید.

مأموریت 1: طراحی از هفت دریا

دریاهای ماه، نواحی تیره ی روی سطح ماه اند که نخستین رصدگران گمان می کردند این ها آب های ماه اند و نام دریا روی آن ها گذاشتند. اکنون می دانیم که روی ماه یک قطره هم آب وجود ندارد( درواقع آب مایع وجود ندارد اما یخ در اعماق برخی از گوال های ژرف آن انباشته شده است). با این حال این نواحی را هنوز با نام دریا می نامند.
هدف از نخستین مأموریت، کشیدن طرحی ابتدایی از شکل ظاهری این دریاها است. پس در هنگام ماه بدر، آن را با دقت ببینید و سعی کنید طرحی از روی این دریاها رسم کنید. برای این کار بهتر است ابتدا دایره ی قرص ماه را بکشید سپس روی آن با مداد یک علامت بعلاوه ی بزرگ( دو قطر عمودی و افقی) رسم کنید. این دو خط به شما کمک می کنند که مکان دریاها را نسبت به خطوط مرکزی ماه بهتر تخمین بزنید و رسم کنید. پس از نهایی کردن طرح تان با خودکار، می توانید این خطوط مدادی را پاک کنید.
پس از این که طرح تان کامل شد، آن را با عکس واقعی ماه مقایسه کنید و ببینید که تا چه حد توانسته اید به جزئیات توجه کنید و شکل دریاها را تا چه اندازه ای درست رسم کرده اید. در ماه های بدر بعدی، باز هم طرح کشیدن از روی دریاها را ادامه بدهید اما هر بار سعی کنید دقت تان را بالاتر ببرید تا این که به مرحله ای برسید که دقیق ترین طرح از نظر خودتان به دست بیاید.
طرح هایی را که در ماه های متفاوت کشیده اید با هم مقایسه کنید. آیا همه شبیه به هم هستند؟ آیا ما همیشه همین چهره را از ماه می بینیم؟

مأموریت 2: رخگرد بحرانی

همیشه می گویند که ما فقط یک روی ماه را می بینیم اما این دروغ است! دیدن یک روی ماه، یعنی دیدن 50 درصد از سطح ماه در حالی که از روی زمین می توانیم حدود 59 درصد از سطح ماه را ببینیم. پس حدود 9 درصد از سطح پشت ماه را به طور «قاچاقی» می بینیم. علت این موضوع، پدیده ای است که به آن رخگرد می گویند. به علت های گوناگون، از جمله تمایل صفحه ی مدار گردش ماه به دور زمین، بیضی بودن این مدار و ثابت نبودن سرعت گردش ماه در نقاط متفاوت این مدار، گاهی می توانیم بخش هایی از پشت ماه را در لبه های آن ببینیم.
برای تشخیص دادن رخگرد ماه با چشم غیرمسلح ابتدا باید عارضه ای را به عنوان ملاک یا شاخص در نظر بگیریم. این شاخص باید نزدیک لبه ی ماه باشد. پیشنهاد من، دریای بحران ها است؛ دریایی به اندازه ی کافی تیره، به اندازه ی کافی بزرگ، و به اندازه ی کافی نزدیک لبه. این دریا با قطر 555 کیلومتر و با شکل دایره ای خود به آسانی نزدیک لبه ی شرقی ماه(‌که در آسمان روی به غرب دیده می شود) تشخیص داده می شود. آن را در زمان های گوناگون نگاه کنید و فاصله اش را از لبه ی ماه به خاطر بسپارید. برای اینکه بتوانید تخمین بهتری از این فاصله به دست بیاورید از قطر دریای بحران ها مانند خط کش استفاده کنید و فاصله ی لبه را با آن بسنجید. آیا می توانید پس از مدتی رصد پیوسته در شب های متوالی، نظمی در تغییر فاصله ی این دریا از لبه ی ماه به دست بیاورید؟ در زمان بدر، ماه را در هنگام طلوع و غروب آن( که به ترتیب مصادف است با غروب و طلوع خورشید) ببینید. آیا در فاصله ی این دو زمان در طول یک شب، تغییری در فاصله ی دریای بحران ها از لبه ی ماه رخ داده است؟

مأموریت 3: نور زمین در ماه

دفعه ی بعد که هلال باریک ماه را دیدید، به بخش تیره ی ماه هم توجه کنید. خواهید دید که بقیه ی قرص ماه کاملاً سیاه نیست بلکه نور اندکی دارد که از زمین به ماه تابیده است. این نور را زمین تاب می گویند. نور زمین تاب از زیباترین مناظری است که با چشم غیرمسلح در آسمان دیده می شود. بهترین زمان ها برای دیدن زمین تاب، اندکی پس از غروب خورشید در اوایل ماه قمری و صبح خیلی زود در اواخر ماه قمری است. منظره ی زیبای زمین تاب توجه نقاش و دانشمند بزرگ ایتالیایی، لئوناردو داوینچی، را هم به خود جلب کرده بود. او به درستی تشخیص داد که این پدیده به علت بازتاب نور خورشید از زمین بر ماه رخ می دهد. او همچنین طرح هایی از این پدیده کشید که برخی از آن ها تا امروز باقی مانده اند.
دریافتن علت این پدیده آسان است. فرض کنید زمین را از دور، از بیرون از جوّ، می بینید. آیا به نظرتان میزان درخشندگی سطح زمین در شب های مهتابی و غیرمهتابی را یکسان خواهید دید؟ حالا در نظر بگیرید که نور زمین در آسمان ماه 50 بار پرنورتر از مهتابی است که در شب های زمینی دیده می شود.
به مرور که هلال ماه بزرگ تر می شود تا به بدر برسد، دیدن زمین تاب هم دشوارتر خواهد شد زیرا نور بخش روشن ماه،‌ آن را تحت الشعاع قرار می دهد.
منبع: نشریه نجوم،‌ شماره 214.