نگاهی به آسمان

قرن ها پیش، هر آن چه انسان از آسمان می دانست با چشمان غیرمسلح خود کسب کرده بود. از پهنه ی راه شیری گرفته تا خوشه های ستاره ای و سحابی ها، همه را با چشم های غیرمسلح خود رصد می کرد. نه کِکی بود و نه هابل،‌ فقط یک جفت چشم تیزبین بود و بس. البته در آن زمان ها فقط نور ماه و شعله ی فانوسی روشن گر مسیرها بود و خبری هم از آلودگی نوری دهشتناک امروز کلان شهرها نبود. به هر صورت اگر توانستید خود را از این گنبدهای نوری رهایی بخشید و به آسمانی تاریک پناه بیاورید ما چند پیشنهاد خوب برای رصد اجرام غیرستاره ای، به روش پیشینیان، برای تان داریم.

خوشه های ستاره ای

نخستین خوشه ی ستاره ای که شب هیجان انگیزی را برای تان رقم خواهد زد بدون تردید خوشه ی باز M45 یا پروین در ثور است. شاید پیش از این هم این خوشه را دیده باشید اما این بار کمی بیشتر به آن دقت کنید. سعی کنید تعداد ستاره هایی را که می بینید بشمارید یا از آن طرحی بکشید. به راستی چند ستاره می بینید؟ چهار تا؟ پنج تا؟ یا شش تا؟ سعی کنید رنگ آبی پیرامون ستاره های جوان و داغ این خوشه را ببینید. اسناد تاریخی بسیار کهنی وجود دارند که مردم در هزاران سال پیش در این خوشه هفت ستاره می دیدند اما در اسنادی دیگر که تعدادشان کم هم نیست به شش ستاره اشاره شده است. در این میان به نظر می رسد که ستاره ای کم نورتر شده است که دیگر با چشم غیرمسلح نمی توان آن را دید بنابراین ستاره ی هفتم را « خواهر گمشده» نام نهادند. به نظر می آید ستاره ی « سلنو» از قدر 5/5 همان خواهر گمشده ی این خوشه باشد. البته این موضوع قطعی نیست و جایگزین های بسیاری به جای خواهر گمشده ارایه شده است. امروزه بیشتر مردم می توانند چهار ستاره از این خوشه را تشخیص دهند اما افراد تیزبین تا شش ستاره را به آسانی می بینند.
کمی آن طرف تر از پروین، در صورت فلکی ثور، خوشه ی قلائص آرمیده است. این خوشه V- شکل است و نزدیک ترین خوشه ی باز به منظومه ی شمسی است. سعی کنید مانند خوشه ی پروین، ستاره های قلائص را تشخیص بدهید. باید بتوانید چهار ستاره از آن را تشخیص بدهید. این چهار ستاره همگی غول های سرخ اند و چند سال نوری از هم واقع قرار دارند. شاید بگویید که چشمانتان بسیار تیز است و می توانید پنج ستاره ببینید اما باید بگویم که ستاره ی دَبَران یا چشم گاو جزو این خوشه ی ستاره ای نیست، بلکه به ما بسیار نزدیک تر است و فقط در راستای دید ما از خوشه ی قلائص قرار گرفته است به همین علت ما همه ی آن ها را با هم در یک بخش از آسمان می بینیم.
خوشه ی بعدی خوشه ی باز M44 یا کندوی عسل در صورت فلکی خرچنگ است. این خوشه حقیقتاً یکی از زیباترین خوشه های باز آسمان است. برای پیداکردنش کافی است ستاره ی دلتای خرچنگ را پیدا کنید. این خوشه در شمال این ستاره قرار دارد و به صورت هاله ای محو دیده می شود.
خوشه ی باز M35 خوشه ی دیگری است که می توان با چشم غیرمسلح آن را دید. این خوشه در صورت فلکی دوپیکر، اندکی بالاتر از ستاره ی اتای آن قرار گرفته است. این خوشه از قدر 5/3 است و گستردگی ظاهری آن به اندازه ی قرص ماه کامل است.
هدف بعدی خوشه ی دوقلو یا خوشه های NGC869 و NGC 884 است که هدف مناسبی برای آزمایش چشمانتان است. برای پیدا کردن این خوشه ی دوقلو کافی است خطی فرضی از ستاره ی گامای ذات الکرسی را به دلتای آن بکشید و به سوی ستاره ی اتای برساوش ادامه دهید کمی بیش از نیمه ی راه این دو خوشه را خواهید یافت. زمستان زمان مناسبی برای رصد این دو خوشه است.

کهکشان ها

از پهنه ی کهکشان خودمان که چشم بپوشانیم کهکشان آندرومدا یا زن به زنجیر کشیده گزینه ی بعدی خواهد بود. همان گونه که نامش فریاد می زند در صورت فلکی آندرومدا واقع شده است و 2/9 میلیون سال نوری از کهکشان ما فاصله دارد. اندازه ی ظاهری آندرومدا بیش از 3 برابر قرص ماه کامل است همین سبب می شود تا بتوان آندرومدا را در آسمان به آسانی پیدا کرد. فقط کافی است ستاره ی مو را پیدا کنید آن گاه هاله ای نورانی را در 3 درجه ی غربی آن به وضوح خواهید دید.
کهکشان مثلث یا M33 هدف دشواری برای رصد با چشم غیرمسلح خواهد بود. برای رصد این کهکشان بدون تردید باید به مکانی بروید که میزبان آسمانی بسیار تاریک است. اگر رصدگر باتجربه و تیزبینی باشید شاید بتوانید با چشم غیرمسلح این کهکشان را ببینید. برای پیداکردنش خطی فرضی از ستاره ی بتای آندرومدا به سوی آلفای مثلث بکشید در نیمه ی راه باید آن را بیابید. کهکشان بُد یا M81 نیز از دشوارترین هدف های رصد با چشم غیرمسلح است و نیاز به آسمانی تاریک و دید نجومی عالی دارد. برای پیدا کردنش خطی فرضی از ستاره ی گاما دب اکبر به سوی ستاره ی دُبه بکشید و به همان اندازه ادامه دهید تا به کهکشان برسید. در نگاه نخست شاید اصلاً به نظرتان نیاید اما بیشتر جست و جو کنید و زود دست از کار نکشید. خوب است بدانید تعداد افرادی که موفق به رصد کهکشان های مثلث و بُد با چشم غیرمسلح شده اند از تعداد انگشتان دو دست کم تر است زیرا رصد این گونه اجرام نیاز به آسمانی حقیقتاً تاریک با دید نجومی ایده آل دارد.

سحابی ها

سحابی جبار یا M42 یکی از آسان ترین و در عین حال زیباترین جرم غیرستاره ای است که می توان با چشم غیرمسلح رصد کرد. در این فصل از سال حتی در کلان شهرهای آلوده به نور، می توان این سحابی را با چشم غیرمسلح دید. فقط کمربند جبار را پیدا کنید و جنوب آن را بنگرید. سحابی برای تان دست تکان خواهد. سحابی تاریک پیپ از سحابی هایی است که در آسمان تاریک به آسانی می توان مشاهده کرد. این سحابی گسترده، شکلی شبیه به پیپ دارد و در صورت فلکی مارافسای در پهنه ی راه شیری قرار گرفته است. اندکی بالاتر از صورت فلکی قوس، سعی کنید شکل پیپ را تشخیص دهید.
بیشتر اجرام نام برده شده نیاز به آسمانی واقعاً تاریک با دید نجومی عالی دارند. حداقل برای این که بتوانید بهتر این اجرام را ببینید بهتر است از گنبدهای نوری شهرها و کلان شهرها به اندازه ی کافی فاصله بگیرید. البته ایمنی را هرگز فراموش نکنید زیرا برخی از مناطق شاید از لحاظ رصدی شرایط مناسبی داشته باشند اما شرایط امنیتی مناسبی ندارند. به همین علت سعی کنید به صورت گروهی به تماشای آسمان شب بروید.
منبع: نشریه نجوم،‌ شماره 214.