فرهنگ، اولین حوزه محتاج به پیوست است!

متن مصاحبه با دکتر مهدی فضائلی

باتشکر از وقتی که در اختیار ما گذاشتید مختصری در مورد پیوست فرهنگی و ربط آن با مهندسی فرهنگی که شما در آن زمینه صاحب نظر هستید، بیان بفرمائید؟

دکتر فضایلی: موضوع فرهنگ ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد. و برای سامان بخشی آن باید از راهکارهای مختلف استفاده کرد. هرجای کشور که نگاه می‌کنید می‌توانیم از بخش فرهنگ استفاده کنیم. موضوع بسیار وسیع است و عوامل تأثیرگذار بر آن فراوان هستند. بنابراین چه ما بخواهیم، چه ما نخواهیم فرهنگ در حال مهندسی شدن ودر حال تغییراست. جمع فرآیند این اجزاء مختلف که به هم وصل بشوند می‌توانند هم جهت مثبت وهم منفی داشته باشند.
وقتی کار با مدیریت باشد و با حساب و کتاب نسبت به یک سری از هدف‌های معین شده پیش برود ما اسم این حرکت را مهندسی می‌گذاریم.
این مهندسی فرهنگی یک وقت در قالب نقشه مهندسی شکل می‌گیرد که در چند سال اخیر هم اهتمام زیادی بر آن گذاشته است، تا مثل نقشه جامع علمی کشور شود. البته این نقشه آنقدر وسیع است که نقشه جامع علمی کشور هم بخشی از آن محسوب می‌شود.
از جانب دیگر حضرت آقا فرمودند: در محیط مجازی زیاد نباید متوقف شد باید روی زمین کار کرد تا موضوعات، شمارش و استقرا شود. کار پیوست فرهنگی هم این است که دید جامع و مانعی در این حوزه‌ها برای شما فراهم کند.

یعنی به شما می‌گوید چه کارهایی باید کرد که بتوان فرهنگ را اصلاح کرد و در آن حوزه پیشرفت کرد و چه کارهایی نباید کرد. هم جامعیت و هم مانعیت آن باید در پیوست ترسیم شود. مثلا ما به‌عنوان مسلمان باید روی مقوله مسجد حساسیت داشته باشیم و بدانیم مثلا در چه تعداد از مساجد ما نماز صبح انجام می‌شود؟ چقدر از مساجد ما شبانه‌روز فعال هستند؟ و...

نکته مهم دیگری که ذهن ما را مشغول می‌کند فعالیت‌‌های کلان اقتصادی، معماری و ساخت‌وسازهای شهری هستند که در آنها نقش بسیار زیادی برای پیوست فرهنگی می‌بینیم وکلا دید ما این است کارهای اقتصادی کلانی که یک مرتبه تغییر و تحول ایجاد می‌کنند، حتماً پیوست فرهنگی جامع و منطقی می‌خواهند تا نقطه‌های مثبت و منفی فرهنگی آنها، کامل دیده شود.
قرآن کریم می‌فرماید: هیچ کلمه‌ای را نمی‌گویید مگر آن کلمه توسط رقیب و عتید (دو ملک مقرب) نوشته می‌شود این آیه مبارکه بن و ریشه بحث پیوست فرهنگی است. اگر می‌خواهید یک کلمه حرفی که بزنید قبلاً در ذهنتان آماده کرده باشید. اینطور نیست که حرفی بزنی و تمام شود این کلمه تأثیرگذار است؟ بدیهی است که ما نمی‌توانیم به پیوست فرهنگی با این گستردگی نگاه کنیم و بنا بر این رهبر معظم انقلاب فرمودند: ابتدا پیوست فرهنگی طرح‌های مهم اقتصادی تهیه شود.
به عنوان نمونه الان طرح کلان پارس جنوبی (عسلویه)را ملاحظه کنید: امکانات زیادی فراهم شده ولی پیوست فرهنگی ندارد در صورتی که این طرح در محیط خود و اقتصاد تاثیرات کلانی دارد.
وقتی حساس می‌شویم و واقعیتها را در نظر میگیریم، می بینیم مجموعه‌ای راکه فراهم می‌کنیم و نقاطی را که گسترش می‌دهیم باید حتما دارای ملاحظات فرهنگی باشند تا ازاین حوزه خسارت متوجه ما نشود. همین ضرورت را در حوزه ‌ مسکن می‌بینید. الان طرح مسکن مهر با سرعت بالایی در حال ساخت و ساز مسکن برای کشور است و همه می‌دانیم که این دردها باید برطرف شودیعنی نیاز ساختمان برای مسکن و زندگی مردم به جای دردناکی رسیده است و باید حل شود.با این احساس دولت خدمت‌گزار وارد صحنه شده و سرمایه کلانی گذاشته است.. ما فوری سؤال می‌کنیم که این طرح در کوتاه مدت و دراز مدت چه مسائل فرهنگی را میتواند ایجاد کند که در صورت تغافل از آن میتواند خسارت وارد ‌کند؟
مثلا شما یک مجتمع ساختمانی می‌سازید و این فضا که به فرض مثال 600، 700 خانوار می‌خواهند زندگی بکنند، محیط فرهنگی ندارد.آیا لازم نبود از قبل یک ساختمان کامل برای مسجد و کارهای فرهنگی در این مجتمع ساختمانی لحاظ می‌شد؟ ما می‌خواهیم یک پیوست فرهنگی محکم وقاطع، تعیین کند به ازای (آ) متر مربع فضای مسکونی، (ب)متر مربع فضای مذهبی، ورزشی، تفریحی و... نیاز داریم.
این یک مرجعی می‌خواهد که استانداردهای لازم مربوط به اینها را تعیین بکند. همه اینها شاخه‌های مختلف پیوست فرهنگی است. و در حوزه‌های مختلف هر کدام معنی دارد.
بنده از دیدگاه خودم پیوست فرهنگی را عاملی برای مهندسی فرهنگی کشور از یک کانال اجرا یی می‌دانم و چون فرهنگ خیلی وسیع است شما باید از چند جهت وارد کار شوید.

سوال : شما در چه زمینه‌هایی خلاء پیوست فرهنگی حس می‌کنید یعنی اگر الان شما بخواهید اولویت بگذارید در کدام زمینه ها خلاء زیادی احساس می شود؟

دکتر فضایلی: ببینید ما در کشور منابع و امکانات محدودی داریم پس باید اولویت بندی کنیم و با توجه به نیاز و خطری که از یک حوزه حس می‌شود باید اولویت بندی کنیم.
حوزه‌ اول حوزه کلان فرهنگ ملی است. با همین قیاس حوزه سیاست، حوزه اقتصاد و حوزه اجتماع هم باید به سرعت دارای پیوست فرهنگی شوند.
البته با زهم تکرار میکنم خود حوزه فرهنگ اولین حوزه محتاج پیوست فرهنگی است. به عنوان مثال صدا وسیما به عنوان یکی از عمده ترین دستگاههای فرهنگی، در فیلم‌سازی، باید بداند این فیلم یا سریال که نمایش میدهد دارای چه تبعات فرهنگی است ؟
حرکت مهندسی فرهنگی از یک روزنه و یک مسیر ثابت امکان‌پذیر است، موضوعی با این گستردگی نیازمند حرکت همه جانبه و بسیج امکانات و الزامات است که مهندسی فرهنگی دارای یک بخش فکری میباشد که طبیعتاً خودش یک کار کاملاً فرهنگی است و اگر چنانچه الزامات و تضمین‌های قانونی را نداشته باشد به ‌عنوان زینت‌المجالس و زینت کتابخانه‌ها خواهد شد.در مرحله تولید نیاز به تفکر و اندیشه زیادی هست و چون سابقه این کار را نداریم باید بادقت زیادی این کار انجام بشود. طبیعتاً اگر چنانچه یک مدیریت یا ستاد هدایت‌کننده و کنترل‌کننده و باز خورد دهنده‌ای نباشد این‌ها راه به جایی پیدا نمی‌کند، وقتی صحبت از مهندسی فرهنگی می‌شود در واقع ما یک سیستم را طراحی می‌کنیم که باید در آن فرایندهای تغییرات فرهنگ در آن کاملا ًمطرح شود، مخصوصاً فرایندهای داخلی آن واینکه چه کسی ‌مسئول چه بخشی از آن هست. چون آغاز کار است نیاز به متخصصین زیادی هست، افرادی که بیایند برای طراحی حوزه‌های مختلف که متناسب با آن تخصص‌ها، هرچند که آن هم جای کار بیش از این‌ها دارد. اگر شما یک خورده دقت بکنید می‌بینید که صنایع و معادن صورت ظاهرش سنگ و آب و بیابان است ولی تمامش اتصالات فرهنگی است که تحت موضوع پیوست فرهنگی معنی‌دار می‌شود. چرا که هر جا شما یک مجموعه انسانی را می‌بینید یا کارهایی برای انسان‌ها انجام می شود باید اهدافش معین باشد به فرض مثال بحث اخلاق حرفه‌ای در صنعت و معدن احکام بسیار زیادی که اسلام در فقه خودش برای صنعت و معدن دارد، در مورد مالکیت و... یعنی همانطور که در فعالیتهای صنعت ومعدن الزامات زیست محیطی لازم الرعایه است الزامات فرهنگی هم باید رعایت شود و ما در حال نظارت هستیم که آیا این مهم انجام میشود یا نه. از جانب دیگر اصلاً چنین انتظاری نداشته باشید که صنعت و معدن و کلا هر قسمت دیگری که شامل پیوست فرهنگی میشود بتواند به سرعت خود را با این الزامات هماهنگ کند ولی باید حرکت آغاز شود وروز به روز شتاب بگیرد.همین بحث را در حوزه بازرگانی ، رسانه داریم و... اخلاق حرفه‌ای و مسائل فقهی که شامل حال تجار واصحاب رسانه اعم از خبرنگاران و... میشود وتحت عنوان پیوست فرهنگی میگنجد و باید با نگاه فرهنگی در ابعاد مختلف آن و لحاظ مسائل بنیادین انجام گردد. برای همین وقتی که بحث مهندسی فرهنگی را میکنیم باید دقت بکنید که این‌ها همه باید اصلاح بشود که طبیعتاً فرآیندی طولانی خواهد داشت. منتها بخش فرهنگی اولویت اول را دارد و مواردی که به حوزه فرهنگ برمی‌گردد. شاخه‌های مستقیم متصل به فرهنگ مثل هنر، رسانه، ، مسجد، حوزه و.... اقتصاد ما مخصوصاً به علت این‌که تقریباً صبح تا شب همه ما درگیر این موضوع هستیم نیازمند ملاحظات فرهنگی فوری و دقیق در تک‌تک حوزه‌ها است ودر واقع همان‌طور که عرض کردم باید به پیوست فرهنگی دقیق و عمیق توجه بشود و برنامه های کوتاه مدت را به برنامه‌های بلند‌مدت مهندسی معطوف بکنیم و ببینیم حرکت امروز ما چیست؟ الان یک مسئله، موضوع پیوست فرهنگی هست و آیین‌نامه آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی مصوب و بعد از آن در اختیار مجریان قرار میگیرد تا آن‌ها بتوانند برمبنای آن گام بردارند. قدم بعدی تشکیل ستاد مرکزی هدایت پیوست فرهنگی است تا پشتیبان این سند لازم الاجرا باشد در غیر این‌صورت پیوست فرهنگی اثر بخشی خودش را نخواهد داشت.

سوال: چه مرحله‌ای از کارتا کنون پیشرفته و در مرکز مطالعات در زمینه پیوست فرهنگی تا به‌حال چه اقداماتی انجام شده است؟

دکتر فضائلی: در مرکز مطالعات در مورد کلیه اقدامات صورت گرفته، گزارش خدمت دبیر محترم شورا ی عالی ارسال شده وآیین‌نامه‌ای تنظیم‌ و تصویب شده است. گام‌ بعدی تأکید مقام معظم رهبری روی این مسئله است ‌که برنامه‌ریزی دولت در برنامه پنجم و همین‌طور در موضوعاتی که سالانه می‌بینیم الان مدنظر است، که دولت خوشبختانه با اراده خیلی قوی در سفرهای اخیر مدنظر قرار می‌دهد. جلسات کارگروه های فرهنگی در استان‌ها شکل می‌گیرد که بسیار حرکت مبارکی است که چنانچه با جهت گیریهای‌ صحیح همراه بشود یک انقلاب و تحول جدی را می‌تواند به‌دنبال داشته باشد. بودجه قابل ملاحظه یکی دیگر از الزامات کار فرهنگی است دارد روی این کار اختصاص داده می‌شود که برای اولین باری است که حجم بودجه واعتبارات به بخش فرهنگ تزریق میشود. منتها خطر پراکنده کاریهای تجمیع نشده هم تاحدودی هست که امیدواریم با درایت و دلسوزی هدایت‌گران استانی بودجه به سمت و سویی هدایت بشود که میزان برآیند کلی آن مثبت باشد.

سؤال: در کارگروههایی که در سفرهای استانی دولت تشکیل میشود بحث پیوست فرهنگی چقدر مورد توجه قرار گرفته است ؟

دکتر فضائلی: طبق اطلاعات غیر مستقیمی که از دست‌اندرکاران جلسات داریم، تقریباً هر جلسه‌ای که برگزار شده یکی از محورهای آن توجه به پیوست فرهنگی بوده منتها فهم اینکه پیوست فرهنگی چیست؟ گام‌ نخست است.

سؤال: در چه حوزه هایی شما لزوم پیوست فرهنگی را احساس میکنید؟

دکتر فضائلی: اولویت اول خود حوزه فرهنگ است، اولویت دوم همه حوزه‌هایی که به نوعی مسائل اقتصادی را دربرمی‌گیرد، چرا که آن قسمت فعال‌ترین قسمتی است که دارد کار انجام می‌دهد، می‌سازد و جلو می‌رود اگر چنان‌چه پیوست فرهنگی نباشد کارهایی می‌شود که ممکن است ضرر آن بیشتر از سودش باشد.مثلا شما میخواهید یک سد بزنید در نظر اول خیلی ساده است، آب می‌خواهد جمع شود برای کشاورزی، برق و... ممکن است متوجه مسائل فرهنگی نشوید ولی تا وارد صحنه می‌شوید می‌بینید که یکی‌یکی شروع می‌شود به فرض مثال خیلی از مواقع میراث فرهنگی ما مورد تهدید قرار می‌گیرد. در حوزه آبگیر سد یا حاشیه آن آب‌های زیرزمینی بسیار زیاد است که ما الان کشف نکرده‌ایم. یا امامزاده ای در آنجا قرار دارد که با زدن سد ممکن است آسیب ببیند یا حتی از بین برود. نیروی کاری که به عنوان کارگر در کارگاه سد مشغول به کاراست وبعضا چند سال به همراه خانواده خود در آن محل ساکن خواهد بود چه تغییراتی در بافت جمعیتی و آداب ورسوم آن منطقه می‌دهد و...احتیاج به کار فرهنگی مستقیم و غیرمستقیم فرهنگی دارد .همین را شما به نوعی دیگر در طرح مسکن مهر می‌بیند نیاز ما به مسکن‌سازی هست، خیلی حرکت مناسب و عظیمی هم هست اما هزار و یک سؤال بلافاصله وقتی این طرح‌ها شروع بشود از لحاظ فرهنگی ایجاد میشود وپاسخ به آن به سادگی ممکن نیست .
شما با این نگاه می‌توانید بروید در حوزه‌های مختلف. باز هم مثال بزنم مساله روز یعنی انرژی اتمی که صدسال آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهد طبیعی است همان‌طور که مقام معظم رهبری و عقل هم آن را تأکید می‌کنند موضوعات مهم و محوری را در اولویت قرار بدهیم .در این زمینه حوزه‌ علم و تعلیم وتربیت به‌هرحال جای خودش را دارد بسیج به معنای کامل کلمه یعنی استفاده از کلیه توانمندی‌های کشور هم از دانشگاه و هم از حوزه انجام بگیرد. در حوزه‌ معماری کسانی که بدانند و آشنا باشند با مسائل معماری داخلی و شهری و ساخت و ساز و مسائل اسلامی بعضی از مواقع بحث می‌شود که نقشه ساختمانی ما مثلا آشپزخانه اوپن (باز) از غرب گرفته شده وبا عفاف داخل خانه ما و حریم خصوصی ما منافات دارد یعنی زن خانه دار هنگامی که مهمان نامحرم مثلا برادر شوهرش به خانه آمده یا باید قید حجاب را بزند یا قید پخت وپز را، یا به سختی هم حجاب خود را داشته باشد وهم آشپزی کند. باید بررسی بشود این نقشه‌ها که شهرداری تأیید می‌کند برای ساختن، آیا در آن نقشه می‌شود مسائل فقهی را در داخل خانه‌ها حفظ کرد؟

سوال: به نظر میرسد طرح هدفمند کردن یارانه ها به عنوان مهمترین طرح اقتصادی چند سال اخیر از خلا پیوست فرهنگی رنج میبرد، به نظر شما پیوست فرهنگی این طرح چه ویژگی بایدداشته باشد؟

دکتر فضائلی: این که پیوست فرهنگی در هر موضوعی چگونه باید باشد در آن حوزه تخصصی باید وارد شد و ریز مواردی که ممکن است ایجاد مسئله بکند را اول بیایید آسیب شناسی بکنید با دید فرهنگی، الان سؤال‌ما همین است که این‌کارظرفیت آن را دارد که بیایید سرمایه‌گذاری بکنیدتا مسائل فرهنگی آن دیده شود چون مساله یک روز و دو روز نیست، بلکه ممکن است موضوعات مختلفی باشد که به صورت مثبت یا منفی ایجاد شود مثال عرض می‌کنم بعضی از بزرگان این کار را نوعی گداپروری می‌دانند این پاسخ فرهنگی می‌خواهد، نمی‌شود همین‌طوری گفت نیست. شأنیت‌های آن ایجاب می‌کند که دقیق‌تر پاسخ بدهند، البته این را به‌عنوان مثال عرض کردم نه به‌عنوان تأیید نه به عنوان نفی .در کارهای بزرگ و اثرگذار اگر همان ابتدای ورود یک سرمایه‌گذاری نه چندان زیاد ولی عالمانه و عمیق بایک تیم فعال دقیق باشد مشکلات و معضلات احتمالی شناسایی میشود وهنگام بروز ما غافلگیر نمی‌شویم.
منبع: دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 08 اسفند 1389