مفهوم آموزش و پرورش
آموزش و پرورش را به من بسپارید، دنیا را اصلاح خواهم کرد. (تأتوی)اشتغال جوانان در فعالیت های همگرای مدرسه مانند: تکالیف شب، فعالیت های فوق برنامه و عضویت در گروه ها و انجمن های مدرسه با بزهکاری رابطه ای منفی دارد. (نتیجه مطالعه رانکین - 1983)
از آن جایی که کار جامعه شناسی مطالعه نهادهای اجتماعی و چگونگی پیدایش و سیر تکوینی آنهاست، به همین دلیل جامعه شناسی به مطالعه نهاد آموزش و پرورش نیز می پردازد که تحت عنوان «جامعه شناسی آموزش و پرورش» از آن نام برده می شود و هانری ژان (Hanery Janne) آن را «مطالعه نهادها و روابط اجتماعی مرتبط با آموزش و پرورش» عنوان کرده است (گلشن فومنی، 1379: 22-19). هدف جامعه شناسی آموزش و پرورش، مطالعه پدیده آموزش و پرورش، نحوه تشکیل و سازمان پذیری و کارکردهای عمومی آن در زندگی اجتماعی می باشد (علاقه بند، 1380: 19).
از نهادهایی که با آموزش و پرورش رابطه ای ناگسستنی دارند می توان از دین، خانواده، سیاست، اقتصاد، هنر، وسایل ارتباط جمعی و تکنولوژی نام برد. آموزش و پرورش در معنای وسیع خود در برگیرنده تعلیمات در تشکیلات است و در معنای خاص خود محدود به مسائلی در زمینه مدارس و آموزشگاه هاست. در حقیقت «آموزش» و «پرورش» دو روی یک سکه هستند. به این معنا که وقتی کودک مراحل تکوینی شخصیت خود را طی می کند، در ارتباط با خانواده یا سایر گروه های اولیه «آموزش» می بیند که چگونه رفتاری باید داشته باشد و در مرحله بعدی که به مدرسه راه پیدا می کند و در عین حال تحت آموزش رسمی قرار می گیرد، تربیت نیز می شود؛ یعنی به عبارتی «پرورش» می یابد (گلشن فومنی، 1379: 22-19).
جان دیویی (John Dewey) در کتاب «مقدمه ای بر فلسفه آموزش و پرورش» می نویسد: «دوره آموزش و پرورش به منزله مقدمه زندگانی فرد نیست؛ بلکه عین زندگانی است و معلم حق ندارد در دوره آموزش، کودک را از مقتضیات سنی خود محروم سازد و او را به کسب اموری وادار کند که از حوصله و احتیاج های موجود او بیرون است. یعنی در عین حال که کسی را برای زندگانی فردا آماده می کنیم نباید زندگی امروزه او را فدای فردایش کنیم (بهشتی، 1386: 132).
جامعه شناسان، اغلب آموزش و پرورش را با اجتماعی شدن مترادف می دانند و آن را نهادی در نظر می گیرند که مانند نهادهای اجتماعی دیگر می تواند مورد تحلیل علمی قرار گیرد (شارع پور، 1383: 11). در این راستا، جامعه شناسان تعامل گرا، کنش های متقابل میان گروه هم سالان، معلم با دانش آموز، معلم با مدیر، نگرش ها و پیشرفت ها تحصیلی دانش آموزان، ارزش های معلمان و دانش آموزان و پایگاه اجتماعی - اقتصادی و رابطه آن با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را مورد بررسی قرار می دهند (علاقه بند، 1380: 24).
کارکردگرایان نیز نظام آموزشی را به عنوان بخش جدایی ناپذیر از کل نظام جامعه تلقی می کنند که کارکردهایی نظیر: انتقال فرهنگ و جامعه پذیری را برای حفظ نظام اجتماعی جامعه انجام می دهد (همان، 21). دورکیم در این رابطه چنین نتیجه گیری می کند که در هر جامعه ای آموزش و پرورش باید متناسب با اهداف و ارزش های آن جامعه باشد. به همین دلیل محتوای آموزش و پرورش از جامعه ای به جامعه دیگر و از زمانی به زمانی دیگر تفاوت می کند و در واقع این جامعه است که اهداف را تعیین می کند نه فرد (شارع پور، 1383: 22)و در خصوص اهداف آموزش و پرورش، برخی هدف آن را پرورش دادن کامل امکانات هر کودک در آموزشگاه به مقتضای خیر کلی جامعه ای که وی عضو آن است عنوان کرده اند.
در کتاب «آموختن برای زیستن» نیز هدف آموزش و پرورش چنین عنوان شده است که به هر فرد امکان دهد تا برای شکوفا ساختن استعدادها و ذوق های خود آزادانه بکوشد. اما در ایران مقصود از هدف های کلی آموزش و پرورش آن سلسله از مقاصد تربیتی است که آماده شدن برای زندگی مطلوب فردی و اجتماعی را به معنای اعم آن تضمین می کنند، در همه مراحل رشد دنبال می شوند و هر تحول تربیتی زندگی فرد جزئی از آنها به شمار می رود (معیری، 1380: 35-31). یکی دیگر از اهدافی که برای آموزش و پرورش عنوان شده است، آشنا کردن فرد به آیین و اصول حاکم بر جمع می باشد که به دنبال آن، افراد تحت رژیم و انضباط خاص قرار می گیرند و وظیفه خود را می آموزند (شیخاوندی، 1379: 313-311).
همچنین از طریق آموزش و پرورش، فرهنگ، ارزش ها، نگرش ها، دانش ها و مهارت ها از نسلی به نسل دیگر و از جامعه ای به جامعه دیگر انتقال پیدا می کند و آموزش و پرورش با انتقال این ارزش ها، الگوهای رفتاری و قوانین و مقررات به صورت یکسان در کلیه سطوح جامعه و به وسیله مدرسه موجبات هم گونی و انسجام اجتماعی را فراهم می آورد (گلشن فومنی، 1379: 67). البته آموزش و پرورش علاوه بر اشاعه دانش ها و ارزش ها، باید تمهیدات و تدابیری نیز برای قبول آنها از سوی مردم فراهم آورد. عامل مهمی که در این زمینه کارساز است، تحرک اجتماعی حاصل از آموزش و پرورش می باشد. به این معنا که افراد جامعه با برخورداری از آموزش و پرورش و احراز صلاحیت و شایستگی در مراحل مختلف آن، به منزلت اجتماعی بالاتری نائل می آیند. این ویژگی بر اهمیت آموزش و پرورش افزوده و آن را با اقبال عمومی مواجه می سازد.
از این رو آموزش و پرورش با کسب اعتبار در جامعه، می تواند نقش مؤثری در تغییرات اجتماعی و نوآوری ایفا کند. (علاقه بند، 1380: 142). از طرفی، هدف آموزش صرفاً نمره گرفتن و یادگیری یک سری مطالب و موضوعات درسی که بعد از مدتی به دست فراموشی سپرده می شود نیست؛ بلکه هدف اصلی آن سازگاری فرد با محیط و شناخت صحیح آن می باشد (زارعی، 1387: 27). در مورد وظایف آموزش و پرورش نیز به طور کلی متخصصان 3 وظیفه اصلی را که مورد قبول همه علمای تعلیم و تربیت نیز قرار دارد چنین عنوان کرده اند:
1- فراهم ساختن زمینه و محیط سالم برای رشد کیفیات و خصوصیات بی مانند هر دانش آموز؛
2- تشخیص تفاوت های فردی دانش آموزان و
3- تعالی بخشیدن دانش آموزان (قاضی، 1385: 8 و 7).
نویسنده: محمد کاوه
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.
تعاریف متفاوت آموزش و پرورش
آموزش و پرورش تعاریف گوناگونی دارد. گوناگونی این تعاریف اغلب ناشی از پیچیدگی و چند وجهی بودن امر آموزش و پرورش است. گاهی «فراگرد کسب علم و معرفت» و در مواردی، نتیجه چنین فراگردی را «آموزش و پرورش» می گویند. گاهی هم در تعریف آموزش و پرورش به هر دو جنبه فوق توجه می شود (علاقه بند، 1380: 47). ژان ژاک روسو (Jeanjacques Russeau 1712-1778)، آموزش و پرورش را به یک کشتی تشبیه کرده است که نجات بشر را از طوفان ممکن می سازد. او آموزش و پرورش را اساس ساخت جامعه سالم قلمداد می کند که می تواند زمینه دستیابی هر فرد را به آزادی مستقل فراهم آورد (درویش، 1386: 162). از آن جایی که انسان در خلاء زندگی نمی کند، بلکه عوامل و عناصر متعددی هم چون: اشیاء، انسان های دیگر، محیط طبیعی و اجتماعی او را محصور کرده اند و او در ارتباط با این عناصر، قادر به رفع نیازهای اجتماعی خویش است، به همین دلیل در این روندها، پدیده ها و نهادهای اجتماعی به وجود می آیند که زندگی اجتماعی انسان ها پیوسته در ارتباط با این نهادها می باشد. آموزش و پرورش یکی از این پدیده ها و نهادهاست که با ماهیت انسانی، تکوین شخصیت فرد و زندگی اجتماعی او رابطه مستقیم دارد و با هرگونه تحرک اجتماعی و تغییر اجتماعی در تعامل است. همچنین آموزش و پرورش نهادی است که در ارتباط با سایر نهادهای اجتماعی عمل می کند.از آن جایی که کار جامعه شناسی مطالعه نهادهای اجتماعی و چگونگی پیدایش و سیر تکوینی آنهاست، به همین دلیل جامعه شناسی به مطالعه نهاد آموزش و پرورش نیز می پردازد که تحت عنوان «جامعه شناسی آموزش و پرورش» از آن نام برده می شود و هانری ژان (Hanery Janne) آن را «مطالعه نهادها و روابط اجتماعی مرتبط با آموزش و پرورش» عنوان کرده است (گلشن فومنی، 1379: 22-19). هدف جامعه شناسی آموزش و پرورش، مطالعه پدیده آموزش و پرورش، نحوه تشکیل و سازمان پذیری و کارکردهای عمومی آن در زندگی اجتماعی می باشد (علاقه بند، 1380: 19).
از نهادهایی که با آموزش و پرورش رابطه ای ناگسستنی دارند می توان از دین، خانواده، سیاست، اقتصاد، هنر، وسایل ارتباط جمعی و تکنولوژی نام برد. آموزش و پرورش در معنای وسیع خود در برگیرنده تعلیمات در تشکیلات است و در معنای خاص خود محدود به مسائلی در زمینه مدارس و آموزشگاه هاست. در حقیقت «آموزش» و «پرورش» دو روی یک سکه هستند. به این معنا که وقتی کودک مراحل تکوینی شخصیت خود را طی می کند، در ارتباط با خانواده یا سایر گروه های اولیه «آموزش» می بیند که چگونه رفتاری باید داشته باشد و در مرحله بعدی که به مدرسه راه پیدا می کند و در عین حال تحت آموزش رسمی قرار می گیرد، تربیت نیز می شود؛ یعنی به عبارتی «پرورش» می یابد (گلشن فومنی، 1379: 22-19).
جان دیویی (John Dewey) در کتاب «مقدمه ای بر فلسفه آموزش و پرورش» می نویسد: «دوره آموزش و پرورش به منزله مقدمه زندگانی فرد نیست؛ بلکه عین زندگانی است و معلم حق ندارد در دوره آموزش، کودک را از مقتضیات سنی خود محروم سازد و او را به کسب اموری وادار کند که از حوصله و احتیاج های موجود او بیرون است. یعنی در عین حال که کسی را برای زندگانی فردا آماده می کنیم نباید زندگی امروزه او را فدای فردایش کنیم (بهشتی، 1386: 132).
جامعه شناسان، اغلب آموزش و پرورش را با اجتماعی شدن مترادف می دانند و آن را نهادی در نظر می گیرند که مانند نهادهای اجتماعی دیگر می تواند مورد تحلیل علمی قرار گیرد (شارع پور، 1383: 11). در این راستا، جامعه شناسان تعامل گرا، کنش های متقابل میان گروه هم سالان، معلم با دانش آموز، معلم با مدیر، نگرش ها و پیشرفت ها تحصیلی دانش آموزان، ارزش های معلمان و دانش آموزان و پایگاه اجتماعی - اقتصادی و رابطه آن با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را مورد بررسی قرار می دهند (علاقه بند، 1380: 24).
کارکردگرایان نیز نظام آموزشی را به عنوان بخش جدایی ناپذیر از کل نظام جامعه تلقی می کنند که کارکردهایی نظیر: انتقال فرهنگ و جامعه پذیری را برای حفظ نظام اجتماعی جامعه انجام می دهد (همان، 21). دورکیم در این رابطه چنین نتیجه گیری می کند که در هر جامعه ای آموزش و پرورش باید متناسب با اهداف و ارزش های آن جامعه باشد. به همین دلیل محتوای آموزش و پرورش از جامعه ای به جامعه دیگر و از زمانی به زمانی دیگر تفاوت می کند و در واقع این جامعه است که اهداف را تعیین می کند نه فرد (شارع پور، 1383: 22)و در خصوص اهداف آموزش و پرورش، برخی هدف آن را پرورش دادن کامل امکانات هر کودک در آموزشگاه به مقتضای خیر کلی جامعه ای که وی عضو آن است عنوان کرده اند.
در کتاب «آموختن برای زیستن» نیز هدف آموزش و پرورش چنین عنوان شده است که به هر فرد امکان دهد تا برای شکوفا ساختن استعدادها و ذوق های خود آزادانه بکوشد. اما در ایران مقصود از هدف های کلی آموزش و پرورش آن سلسله از مقاصد تربیتی است که آماده شدن برای زندگی مطلوب فردی و اجتماعی را به معنای اعم آن تضمین می کنند، در همه مراحل رشد دنبال می شوند و هر تحول تربیتی زندگی فرد جزئی از آنها به شمار می رود (معیری، 1380: 35-31). یکی دیگر از اهدافی که برای آموزش و پرورش عنوان شده است، آشنا کردن فرد به آیین و اصول حاکم بر جمع می باشد که به دنبال آن، افراد تحت رژیم و انضباط خاص قرار می گیرند و وظیفه خود را می آموزند (شیخاوندی، 1379: 313-311).
همچنین از طریق آموزش و پرورش، فرهنگ، ارزش ها، نگرش ها، دانش ها و مهارت ها از نسلی به نسل دیگر و از جامعه ای به جامعه دیگر انتقال پیدا می کند و آموزش و پرورش با انتقال این ارزش ها، الگوهای رفتاری و قوانین و مقررات به صورت یکسان در کلیه سطوح جامعه و به وسیله مدرسه موجبات هم گونی و انسجام اجتماعی را فراهم می آورد (گلشن فومنی، 1379: 67). البته آموزش و پرورش علاوه بر اشاعه دانش ها و ارزش ها، باید تمهیدات و تدابیری نیز برای قبول آنها از سوی مردم فراهم آورد. عامل مهمی که در این زمینه کارساز است، تحرک اجتماعی حاصل از آموزش و پرورش می باشد. به این معنا که افراد جامعه با برخورداری از آموزش و پرورش و احراز صلاحیت و شایستگی در مراحل مختلف آن، به منزلت اجتماعی بالاتری نائل می آیند. این ویژگی بر اهمیت آموزش و پرورش افزوده و آن را با اقبال عمومی مواجه می سازد.
از این رو آموزش و پرورش با کسب اعتبار در جامعه، می تواند نقش مؤثری در تغییرات اجتماعی و نوآوری ایفا کند. (علاقه بند، 1380: 142). از طرفی، هدف آموزش صرفاً نمره گرفتن و یادگیری یک سری مطالب و موضوعات درسی که بعد از مدتی به دست فراموشی سپرده می شود نیست؛ بلکه هدف اصلی آن سازگاری فرد با محیط و شناخت صحیح آن می باشد (زارعی، 1387: 27). در مورد وظایف آموزش و پرورش نیز به طور کلی متخصصان 3 وظیفه اصلی را که مورد قبول همه علمای تعلیم و تربیت نیز قرار دارد چنین عنوان کرده اند:
1- فراهم ساختن زمینه و محیط سالم برای رشد کیفیات و خصوصیات بی مانند هر دانش آموز؛
2- تشخیص تفاوت های فردی دانش آموزان و
3- تعالی بخشیدن دانش آموزان (قاضی، 1385: 8 و 7).
آیا آموزش و پرورش به اهداف مورد نظر دست یافته است؟
اما با توجه به اهداف و وظایفی که در نظام آموزش و پرورش تمام جوامع دنبال می شود این سؤالات مطرح است که آیا آموزش و پرورش در کشور ما به عنوان یک نهاد رسمی و فرهنگی تاکنون توانسته است به اهداف مورد نظر دست یابد؟ این نهاد تا چه اندازه در جلوگیری و کاهش نابهنجاری ها نقش داشته و یا اینکه چه قدر در بهداشت روانی افراد در مقاطع مختلف مؤثر بوده است؛ در حالی که روزانه شاهد اتفاقاتی هستیم که دور از انتظار است. به عنوان مثال، مصرف و خرید و فروش قرص های توهم زا، انرژی زا و شادی آفرین در بین دانش آموزان مدرسه ای و رد و بدل کردن آنها در مدرسه، خرید و فروش و مصرف مواد مخدر به ویژه حشیش در بین دانش آموزان دبیرستانی، بروز رفتارهای پرخاشگرانه و بیماری های عصبی در بین دانش آموزان دختر، اینها نمونه هایی از رفتارها و اتفاقاتی است که گروهی از دانش آموزان با آن مواجه هستند (زارعی، 1387: 27). (در مورد اهداف آموزش و پرورش به اینجا مراجعه کنید)نویسنده: محمد کاوه
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.
