معلم و انحرافات اجتماعی

نقش معلم در بروز یا پیشگیری از انحرافات اجتماعی

یکی از مهم ترین امور و مسائل آموزش و پرورش در جهان معاصر، به ویژه در کشورهای جهان سوم که از لحاظ فناوری آموزشی هنوز پیشرفت نکرده اند، مسئله معلم است؛ زیرا معلم نسل ها را به همدیگر ارتباط می دهد؛ فرهنگ جامعه را حفظ و در صورت نیاز تغییر می دهد و تکامل می بخشد. همچنین معلم به رفتار دانش آموزان شکل می دهد و افراد مورد نیاز جامعه را تربیت می کند. از این رو به عقیده متخصصان آموزش و پرورش، برنامه درسی، سازمان مدرسه و وسائل آموزشی، هر چند که اهمیت خاص خود را دارند، اما در برابر اهمیت معلم ارزش چندانی ندارند؛ زیرا اوست که به همه آنها جان می بخشد و آنها را نتیجه بخش و سودمند می سازد. به همین دلیل امروزه در کشورهای پیشرفته، با وجود پیشرفت های خارق العاده فناوری، به خصوص فناوری آموزشی، هنوز جایگاه استاد و معلم محفوظ است؛ چون هیچ ماشینی نتوانسته است جای او را بگیرد (آمار، 1387: 33). از همین رو و به دلیل جایگاه و نقش مهم معلم، او باید با دانش آموزان رفتار مسئولانه و محبت آمیزی داشته باشد تا آنها، با علاقه و اشتیاق در مدرسه حاضر شوند و او را الگو قرار دهند. از آن جایی که دانش آموزان دبستانی به رقابت با یکدیگر می پردازند و می خواهند از دیگران پیشی بگیرند، رقابت آنها که در ابتدا به صورت ملایم می باشد، به تدریج شدت یافته و بر رشد اجتماعی آنان اثر می گذارد. بنابراین معلم باید رقابت سالم و سازنده بین کودکان را تقویت و تشویق کند و همکاری بین آنها را افزایش بخشد (محمدی، 1387: 14). اما در مدارس شلوغ و پر جمعیت که معلمان با انبوهی از دانش آموزان و وظایف و تکالیف متعدد مواجه هستند، برای معلمان فرصت کمی باقی می ماند تا به مشکلات و نیازهای هر یک از دانش آموزان توجه کنند. به همین خاطر ممکن است دانش آموزی که در مورد وضع تحصیلی یا اجتماعی یا شخصی خود به کمک نیاز دارد و امید به دریافت کمک هم ندارد، برای جبران به رفتار بزهکارانه روی آورد تا از این طریق تا حدودی جلب توجه کرده و احساس موفقیت کند (نوابی نژاد، 1381: 121).
به طور کلی، مهم ترین نقش های معلم در پیشگیری یا بروز بزهکاری در دانش آموزان را می توان چنین برشمرد:

الف- الگوپذیری دانش آموزان از معلم:

دانش آموزان الگو پذیری مطلوبی از معلمان خود دارند. اگر معلمان الگوهای صحیحی در جهت تطبیق دانش آموزان با ارزش های جامعه ارایه دهند، دانش آموزان سعی می کنند خود را با قوانین اجتماعی هماهنگ سازند. همچنین اگر معلمان دارای انضباط اجتماعی و وجدان کاری باشند و این روحیه را در فراگیران خود نهادینه کنند، دانش آموزان تمایلی به سمت بزهکاری پیدا نخواهند کرد.

ب- تدریس مطلوب:

اگر معلمان در هنگام تدریس، الگوی صحیح داشته باشند، یادگیری در دانش آموزان معنادار می شود و آنها در اثر رشد گام به گام، به اهداف آموزشی که همان وضعیت مطلوب است خواهند رسید. تدریسی که زمینه ابتکار را در دانش آموزان ایجاد نکند، خسته کننده بوده و کم کم روحیه رخوت و سستی را در دانش آموزان به وجود می آورد. در نتیجه بسیاری از دانش آموزان رغبت خود را به درس خواندن از دست داده و با افت تحصیلی رو به رو می شوند. پر واضح است دانش آموزانی که در امور تحصیلی ناموفق هستند، رفتاری نامناسب و نابهنجار داشته، که این امر خود نشان دهنده کشیده شدن آنها به سوی بزهکاری می باشد. البته نابهنجاری در محیط درسی ممکن است فقط نتایج آنی نداشته و کودک را در آن زمان به بزهکاری یا انحراف اجتماعی نکشاند و فقط منجر به ترک تحصیل، ولگردی و تنبلی او شود؛ ولی این مسئله ممکن است در آینده باعث بروز اختلالات فراوان مادی و معنوی در زندگی شخصی کودک شود.

پ- شیوه تدریس با توجه به مدیریت زمان:

اگر معلمان تدریس خود را با زمان تطبیق دهند بهتر می توانند مفاهیم را مطرح و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. اما متأسفانه در واحدهای آموزشی به مفهوم زمان توجهی نمی شود و در هنگام تدریس، غیر تخصصی عمل می کنند و زمینه دل سردی و منزوی شدن را در دانش آموزان فراهم می کنند که این امر ممکن است باعث فراهم ساختن زمینه های بزهکاری شود.

ت- مدیریت عاطفی:

اگر معلمان امانت داری، مهربانی، مراعات آداب و رسوم اجتماعی، فصاحت،‌ بلاغت، سعه صدر، اخلاص، تخصص، تعهد، تقوا و وجدان جمعی داشته باشند، دانش آموزان به آنان علاقه مند شده و کلاسی با نشاط و با کیفیت برگزار خواهد شد. از طرفی، معلمان باید با دانش آموزان با توجه به خصوصیات رفتاری آنها برخورد کنند. ولی متأسفانه در بسیاری از واحدهای آموزشی بین معلمان و دانش آموزان روابط خصمانه ای حکم فرماست که باعث می شود طرفین تمام سعی و تلاش خود را در جهت تضعیف همدیگر به کار گیرند. این امر در نهایت صدمات جبران ناپذیری را به خصوص بر فراگیران وارد خواهد ساخت و فضای آلوده و روحیه انزوا طلبی را در دانش آموزان به وجود خواهد آورد که این مسئله خود از عوامل گرایش دانش آموزان به انواع انحرافات اجتماعی خواهد بود (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 299-296).

ث- تمسخر و سرزنش:

روان شناسان معتقدند معلمی که پیوسته با کودکان در مبارزه بر سر قدرت است و به رفتاری چون: استهزاء و تمسخر، سرزنش و تحقیر آنان دست می زند، نفرت را به جایی می رساند که اکثر دانش آموزان و حتی بچه های خوب کلاس را به شورش و رفتار خصمانه می کشاند (نوابی نژاد، 1381: 218).

ج- کلید حل مشکلات:

هیچ کس به اندازه معلم برای آفریدن یک محیط مساعد و دل پذیر صمیمی و توأم با گذشت و همکاری مسئولیت ندارد؛ چرا که در جریان تعلیم و تعلم در شرایط آموزشی، معلم نقش کلید مشکلات را برعهده دارد و خلاقیت از آن اوست. معلم در حقیقت مانند پیام آوری است که با پیام های خود دل های مرده انسان ها را حیات می بخشد و آنها را از جهل و نادانی به علم و دانش راهبری می کند. در کلاس درس هیچ چیز بدتر از آن نیست که معلم تحت تأثیر عوامل مختلف درونی یا خارجی از شدت ناراحتی به دانش آموز توهین کند و او را از خود برنجاند. اگر معلمی نتواند خود را کنترل کند، نباید انتظار داشته باشد تا دانش آموزان از او اطاعت کند.

چ- بی توجهی معلم:

تعداد زیاد دانش آموزان، حقوق غیر مکفی، وظایف فوق برنامه مسئول خانواده و فشارهای مختلف اداری و اجتماعی که به مدرسه و معلمان وارد می شود ممکن است موجب احساس عدم امنیت کارکنان آموزشی شود؛ به ویژه در شهرهای کم جمعیت که رفتار معلمان در معرض داوری افکار عمومی است. معلمانی که ترس، اندوه باری، خجالت، افسردگی و نظیر این نوع حالات عاطفی را در بین نوجوانان نادیده گرفته و اهمیت نمی دهند و تصور می کنند که نقش و وظیفه آنها فقط انتقال مشتی مطلب آموختنی از ذهن خود و صفحات کتاب به مغز نوجوانان است، سخت در اشتباه هستند. این قبیل معلمان فقط به نقش آموزش خود توجه دارند و وظیفه پرروشی و تربیتی خود را یا نمی دانند و یا فراموش کرده اند که این امر شرایط ترس و اندوه باری و خجالت را فراهم می آورد (شامبیاتی، 1385: 280-278).

ح- ویژگی های اخلاقی:

کودک در مسیر رشد طبیعی، روند اجتماعی شدن را از طریق همانند کردن خود با والدین و بزرگسالان دیگر طی می کند. او از طریق مشاهده رفتار دیگران سعی در یادگیری و تقلید الگوهای رفتاری جدید داشته و بر آن است تا شخصیت خویش را با دیدگاه ها و ارزش های افراد مهم در زندگی خود هماهنگ سازد. در این ارتباط، مهم ترین منبع همانند سازی کودک در مدرسه، بعد از والدین، معلم می باشد. کودک با پذیرش رفتارهای معلم به عنوان الگو و سرمشق، هویت اجتماعی متزلزل خویش را استحکام می بخشد. اگر شخصیت معلم دارای صفات انسانی از قبیل مهرورزی، نوع دوستی، درستکاری، همکاری، خویشتن داری و ایمان باشد، طبیعتاً تقلید چنین ویژگی هایی سلامت روانی کودک را تضمین خواهد کرد. ولی اگر شخصیت معلم دچار اختلال و نابسامانی باشد، یعنی رفتارهایی خلاف هنجارهای اجتماعی از او سر بزند، در چنین وضعی همانندسازی کودک با معلم حاصلی جز رفتارهای نابهنجار و اختلالات سازگاری نخواهد داشت (امیری، 1387: 53).

نقش محتوای آموزشی در بروز یا پیشگیری از انحرافات اجتماعی:

اگر محتوای کتاب های درسی با قوه درک و فهم کودکان و نوجوانان مطابقت داشته باشد، در ایجاد انگیزش و تحریک حس کنجکاوی آنها مفید خواهد بود و در نتیجه بهتر مفاهیم درسی را درک می کنند و در امور تحصیلی موفق می شوند و در نهایت گرایشی به سمت انحرافات اجتماعی پیدا نخواهند کرد. اما متأسفانه اغلب محتوای کتاب های درسی، بر اساس حیطه شناختی (دانش و فهمیدن) تدوین شده و یا فقط در ارزشیابی به این دو سطح توجه می شود که سطح اول به تجزیه و تحلیل عقلی مرتبط نیست و فقط به حفظ طوطی وار مطالب و باز پس دهی اشاره دارد. این گونه مطالب نه تنها به پویایی و خلاقیت نمی انجامد، بلکه باعث انجماد فکری هم می شود. به همین دلیل پرسش ها و تمرین های کتاب ها باید در جهت ارزشیابی قلمروها، حیطه ها و سطوح متعدد در ابعاد شناختی، عاطفی، روانی و حرکتی باشد. اگر محتوای کتاب های درسی بدون در نظر گرفتن هدف های آموزشی تنظیم شود، ‌باعث بی توجهی دانش آموزان به مطالب کتاب درسی خواهد شد و یک نوع سردرگمی و به بیراهه رفتن را در ذهن و فکر دانش آموزان به وجود می آورد. پس باید در تدوین کتب درسی، ظرفیت ها، توانمندی ها و قابلیت های کودکان و نوجوانان را مدنظر قرار داد (معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم، 1383: 302).

نقش پلیس مدرسه در پیشگیری از انحرافات اجتماعی:

مطالعات گوناگون نشان می دهند که اثربخش ترین اقدام ها برای پیشگیری از وقوع جرم در مدرسه، اقدام های عاطفی است؛ نه فیزیکی. این اقدامات عبارتند از: بهبود جو و فرهنگ مدرسه، آموزش و الگوسازی رفتارهای اجتماعی و فراهم آوردن امکان مقابله مؤثر با وقوع رفتارهای ضد اجتماعی یا تمایل دانش آموزان به بروز خشونت (اشنایدر، 1385: 8). با این وجود، ایجاد همکاری بین مدرسه و پلیس نیز از نظر جامعه شناسان ضروری به حساب می آید؛ زیرا همکاری مدرسه و پلیس، کسب مهارت پیشگیری از وقوع جرم و اجرای قانون را برای مدرسه به ارمغان می آورد. مأموران پلیس مدرسه آموزش می بینند تا عوامل مؤثر بر محیط فیزیکی مدرسه را که به وقوع جرم و اختلال نظم منجر می شود، شناسایی کنند. این مأموران با همکاری مربیان مدرسه می توانند در حذف مشکلات مشخص و شناخته شده، مؤثر واقع شوند. پلیس علاوه بر تسهیل روند برقراری امنیت در مدرسه می تواند نقش به سزایی در بهبود محیط اجتماعی مدرسه ایفا کند. مأموران پلیس با حضور فعال خود در مدرسه می توانند کاستی های مربوط به برقراری امنیت و نظم در مدرسه را گزارش کنند و اصول رفتارهای شایسته و عواقب بروز رفتارهای ناشایست و نابهنجار را به دانش آموزان تذکر دهند. به تجربه ثابت شده است هنگامی که دانش آموزان بدانند چه رفتاری پسندیده و چه رفتاری ناپسند است، می توانند هنجارهای رفتاری در خود ایجاد کنند که نتیجه آن کاهش وقوع جرم و بی نظمی خواهد بود. نخستین گام در راستای ایجاد همکاری مدرسه و پلیس، نسبت ندادن مشکلات به یک طرف است. فرضیاتی از قبیل: «این مشکل به مدرسه مربوط است» یا «این مسئله به پلیس مربوط می شود»، باید از اذهان حذف شوند.
به طور کلی، پلیس مدرسه برای دستیابی به اهداف زیر تشکیل می شود:
• پیشگیری از وقوع جرم علیه دانش آموزان.
• آموزش نکات ایمنی به دانش آموزان دبستانی برای پیشگیری از قربانی شدن.
• معرفی مجموعه اقدام های کیفری در مورد دانش آموزان.
• آموزش دانش آموزان برای حل مجادلات، اجرای عدالت و آگاهی از جرایم.
• شناسایی و تعیین تغییرات ضروری در مدرسه و مناطق اطراف آن برای کاهش میزان وقوع جرایم.
• کمک به سیاست گذاری مدرسه در خصوص پیشگیری از جرایم و اتخاذ تدابیر مؤثر (اتکینسون، 1385: 25-9).
منبع :کاوه، محمد، (1391)، آسیب شناسی بیماری های اجتماعی (جلد اول)، تهران: نشر جامعه شناسان، چاپ اول 1391.