پژوهشگر: دکتر محسن معصومى
ورود اسلام به جنوب هند در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجرى صورت گرفت. با این حال، این سرزمین از مدت ها پیش مورد توجه برخى از صوفیان مسلمان قرار گرفته بود که براى تبلیغ عقاید خویش به آن جا سفر کرده بودند. فتح دکن به دست مسلمانان و تأسیس حکومت بهمنیان به عنوان اولین حکومت مستقل مسلمان، باعث گسترش عقاید صوفیانه و نیز رشد فرقه هاى مختلف صوفیه گردید. صوفیان در این منطقه نفوذ و اعتبار فراوانى در میان گروه هاى مختلف اجتماعى پیدا کردند به طورى که پادشاهان بهمنى براى استقرار و تداوم قدرت خویش در دکن و نفوذ در میان مردم ناچار دست به دامان این گروه شدند و با نزدیک ساختن خویش به صوفیان از حمایت جدى مردم برخوردار گردیدند. صوفیان نیز فرصت پیش آمده را براى تبلیغ و گسترش آراء خویش مغتنم شمرده و به حمایت از بهمنیان پرداختند. این مقاله رابطه صوفیان و بهمنیان و نیز نقش صوفیان در تشکیل و تداوم حکومت بهمنیان را بررسى مى کند.
بهمنیان در سراسر حکومت خویش در گلبرگه و بیدر، توجه فراوانى به دانشمندان، صوفیان، ادیبان، شعراء، صنعتگران و سایر نخبگان اجتماعى به ویژه در میان ایرانیان داشتند و این امر باعث شد که در این دوره، بسیارى از دانشمندان و صوفیان، از ایران و سایر سرزمین هاى اسلامى به دکن مهاجرت و برخى از آنان، مشاغل و مناصب بالاى سیاسى و ادارى را تصاحب کنند. در این میان، نقش مهمى که صوفیان از فرقه هاى مختلف تصوف، در حمایت از بهمنیان داشتند، قابل توجه است. تلاش پادشاهان بهمنى براى نزدیک ساختن این صوفیان به خویش و کسب مشروعیت و مقبولیت در میان مردم، یکى از نمونه هاى جالب همکارى میان صوفى و سلطان را در این دوره رقم زد.
به طور کلى، صوفیان در دوره بهمنى چه در گُلْبَرگَه و چه در بیدر، اصلى ترین رکن دین و سیاست و مدار همه امور سیاسى و اجتماعى به حساب مى آمدند. حسن کانگو (حک:760-748ه )، بنیان گذار سلسله بهمنیان، زمانى که در دهلى زندگى مى کرد (پیش از پیوستن به دربار محمد بن تغلق) به خانقاه نظام الدین اولیاء، معروف ترین صوفى آن دوره در دهلى رفت و آمد داشت و به گفته بسیارى از مورخان، نظام الدین در یکى از ملاقات هاى حسن با وى، سلطنت حسن را پیشگوئى کرد و به وى مژده حکومت داد.6 به علاوه مؤلف تذکره الملوک خبر داده که شیخ سراج الدین جنیدى، صوفى معروف این دوره، هنگامى که حسن در دکن ساکن شد، سلطنت او را پیش بینى کرده است.7 این که چنین پیشگوئى هایى از جانب صوفیان فوق صورت گرفته باشد یا نه، جاى بحث است. و احتمال دارد مورخان و نویسندگان این روایات را در دوره فرزندان و جانشینان وى جهت خوش آیند این پادشاهان ساخته باشند. با این حال، حتى اگر روایات فوق را جعلى به حساب آوریم، باز هم رواج این مطالب در دوره بهمنیان و ذکر آن در اکثر تواریخ و تذکره هایى که در این دوره و پس از آن نوشته شده است، نشانگر اهمیت و اعتبار صوفیان نزد سلاطین و مردم دکن است، زیرا این پادشاهان براى کسب اعتبار و جلب حمایت مردم، به این قبیل سخنان متوسل مى شدند.
على رغم نفوذ صوفیان در سراسر دوره بهمنیان، نقش آنان در حکومت و نیز نحوه تعامل آنان با پادشاهان و حاکمان در دوره گُلْبَرگَه و بیدر با یک دیگر متفاوت بوده است. در دوره گُلْبَرْگَه، چند صوفى بسیار برجسته و پرنفوذ ظهور کردند که هر کدام توانستند همه صوفیان و خانقاه هاى دیگر را تحت الشعاع مقام علمى و معنوى خویش قرار دهند. این صوفیان به هیچ وجه وارد کارهاى اجرایى و حکومتى نشدند و حتى برخى از آنان از پذیرش کمک هاى مالى سلاطین نیز سرباز زده و یا آن را با اکراه پذیرفتند. برخى از این صوفیان در برابر زیاده خواهى هاى سلاطین و زیرپا گذاشتن قوانین شرعى از سوى آنان، ایستادند و گاه سلطان را مجبور به عقب نشینى در برابر خواسته هاى مشروع خویش و پذیرفتن نظر و عقیده خود کردند. به طور کلى، این صوفیان، استقلال خویش را در امور دینى حفظ کردند و به دلیل نفوذ فراوان در میان مردم، سلاطین بهمنى مجبور به پذیرش خواست و نظر آنان شدند. شیخ سراج الدین جنیدى، شیخ زین الدین دولت آبادى، عین الدین گنج العلم و سید محمد گیسودراز، از جمله صوفیان معروف دوره گُلْبَرْگَه بودند.
درگذشت گیسودراز، آخرین صوفى معروف و با نفوذ در دوره گُلْبَرْگَه، خلأ بزرگى در میان صوفیان ایجاد کرد. تأثیر فقدان وى بر احمد اول (حک: 838-825)، نهمین پادشاه بهمنى چنان بود که وى را مجبور ساخت با انتقال پایتخت به بیدر و دعوت از سلسله جدیدى از صوفیان، در صدد جبران این ضایعه برآید. احمد اول تلاش کرد با دعوت از نخبگان و دانشمندان ایرانى، جامعه اى جدید بر اساس روابط فرهنگى و سیاسى نو در بیدر ایجاد کند از این رو، وى ناامید از تأثیر فرزندان و نوادگان گیسودراز در جامعه، دست به دامان صوفیان خاندان نعمت اللهیه شد تا علاوه بر هم خوانى با جامعه جدید، با عقاید و تمایلات شیعى وى نیز هماهنگ باشند. به همین دلیل، وى که از طریق برخى شاگردان شاه نعمت اللَّه ولى با آثار و کرامات او آشنا شده بود، نعمت اللَّه و فرزندانش را به پایتخت جدید فراخواند. نعمت اللَّه، خود از پذیرش دعوت سلطان سرباز زد. لیکن یکى از نوه هاى خویش را به بیدر فرستاد. پس از درگذشت نعمت اللَّه، فرزندان و مریدان وى همگى راهى دربار بیدر گردیدند. على رغم ادامه فعالیت صوفیان فرقه هاى دیگر، دوره حکومت بهمنیان در بیدر را باید دوره تفوق و برترى صوفیان قادریه از شاخه نعمت اللهیه دانست. بر خلاف دوره گُلْبَرْگَه، در «بیدر» هیچ صوفى برجسته اى که بتواند همه صوفیان را تحت الشعاع قرار داده و نقش یگانه داشته باشد، ظهور نکرد. از طرفى صوفیان دوره بیدر و فرزندان و نوادگان شاه نعمت اللَّه به طور گسترده وارد خدمات سیاسى و نظامى گردیدند و برخى از آنان حتى به فرماندهى سپاه دست یافته و در نبردهاى زیادى شرکت کردند. برخى از این صوفیان در تنازعات و اختلافات سیاسى میان دو گروه «آفاقى» و «دکنى» نقش مهمى ایفا کردند. آنان با خاندان شاهى روابط سببى گسترده اى برقرار کردند و احترام و نفوذ آنان در میان مردم تنها به دلیل نقش برجسته دینى و معنوى آنان نبود، بلکه بیشتر به سبب موقعیت برتر سیاسى و اجتماعى آنان و روابطى بود که با سلاطین و امرا داشتند.
شیخ سراج در دوره پنج سلطان نخست بهمنیان، نقش مهمى در مسائل سیاسى، اجتماعى و مذهبى ایفا کرد؛ این سلاطین در کارهاى مهم سیاسى و اجتماعى، نظر وى را جویا شده و به آن عمل مى کردند. به گفته مؤلف تذکره الملوک، حسن کانگو قبل از رسیدن به سلطنت، در روستاى کودچى (گَنْگى) در نزدیکى مِرج (از توابع دولت آباد)، مدتى به همراه مادر خویش در خدمت شیخ سراج بود و از شاگردان و مریدان خانقاه او به حساب مى آمد.11 در این مدت، شیخ در موقعیت هاى مختلف بارها سلطنت حسن را پیشگویى کرد و با پیشنهاد و راهنمایى وى بود که حسن لشکریانى براى نبرد با نیروهاى تغلقیان و هندوان فراهم ساخت.12 پس از پیروزى حسن و استقرار حکومت بهمنیان، شیخ سراج، موقعیت برترى یافت. شیخ مراسم جلوس و تاج گذارى حسن را در مسجد قطب الدین مبارکشاه خَلَجى در دولت آباد انجام داد و به هنگام جلوس وى، خطبه اى به زبان عربى ایراد کرد و به رسم عباسیان، عبایى سیاه بر سلطان پوشانید.13 این شیوه، هنگام جلوس چهار تن از جانشینان حسن کانگو؛ یعنى محمد اول (حک: 777-760ه )، مجاهد شاه (حک: 780-777)، داوود (حک: 780) و محمد دوم (حک: 799-780) نیز تکرار شد و در مراسم تاج گذارى و جلوس هر یک از آنان شیخ پیراهن و دستارى سیاه بر سلطان پوشانید و پس از ایراد خطبه، با آنان بیعت کرد.14 حسن کانگو پس از سرکوب یک شورش در سال 752ه به «ساغَر» در جنوب گُلْبَرْگَه رفت و در آن جا با بسیارى از علما و صوفیان دیدار کرد.15 ظاهراً وى در همین سفر روستاى کودچى در اطراف آن را به صورت «جاگیر» به شیخ سراج بخشید و شیخ نیز با اکراه آن را پذیرفت. در کتاب خانه مقبره شیخ در گُلْبَرْگَه دو سند درباره این جاگیر موجود است؛ در یک سند که مربوط به سال 779ه است، شیخ سراج تولیت این جاگیر را به نوه خویش، شیخ شبلى واگذار کرده است و در سند دیگر که به «وصیت نامه» معروف است، شیخ برخى از درآمدهاى حاصل از این جاگیر را میان فرزندان خود و گروهى از مردم تقسیم کرده است.16 القابى از قبیل مرجع اهل الاسلام، صاحب نگین و تاج، قطب دوران، قطب الاقطاب، قطب الانام و غوث الاسلام که سلطان در سند اول، خطاب به شیخ به کار برده، اعتقاد وى به شیخ و نهایت احترام او را در نزد دربار نشان مى دهد.
محمد اول، همانند پدر، به شیخ سراج اعتقادى راسخ داشت.17 او مدام براى زیارت شیخ و استمداد از وى، از گلبرگه به روستاى کودچى مى رفت. شیخ که شاهد رنج هاى سلطان و همراهانش در این رفت و آمدها بود؛ تصمیم گرفت در گلبرگه ساکن شود. این امر باعث خوشحالى فراوان سلطان گردید و براى وى خانقاه و خانه اى در پایتخت بنا کرد.18 سلطان در آغاز و پایان هر لشکرکشى به خانقاه شیخ مى رفت و با اجازه وى به شهرها و نواحى مختلف حمله مى کرد. به علاوه پس از کسب پیروزى و به دست آوردن غنایم، خمس آن را جهت تقسیم میان مستمندان، نزد شیخ مى فرستاد.19
مجاهدشاه و محمد دوم نیز با شیخ رابطه اى نیکو داشتند. به گفته مؤلف تذکره الملوک، مجاهدشاه هر روز در خانقاه شیخ حاضر مى شد و بسیارى از کارهاى دیوانى را در آن جا انجام مى داد.20 در اواخر سلطنت مجاهد رابطه وى با شیخ سراج به دلایلى تیره شد. این امر به قدرى مردم را به سلطان بدبین کرد که پس از مرگ سلطان، مردم اجازه ندادند او را در مقبره خانوادگى اش به خاک سپارند.21 شیخ سراج در دوره محمد دوم در 781ه درگذشت. سلطان محمد به هنگام بیمارى شیخ به عیادت او رفت و پس از وفات وى نیز بر سر تربتش حاضر شد و مراسم تعزیت به جاى آورد.22
شیخ سراج در دوران فعالیت خویش، شاگردان بسیارى تربیت کرد و بسیارى از صوفیان را از ایران و شمال هند به درگاه خویش جذب نمود. از این رو، فعالیت فرزندان و مریدان شیخ پس از وى نیز ادامه یافت. شیخ درآمدهاى جاگیر اعطا شده به خود را در میان فرزندان و برخى مردم تقسیم کرد که این امر نشان دهنده ادامه فعالیت این گروه پس از اوست. انتقال پایتخت به بیدر باعث کم شدن نفوذ صوفیان جنیدى و اعقاب شیخ سراج گردید. با این حال، خانقاه آنان در سال هاى پایانى حکومت بهمنیان و نیز در دوره جانشینان آنان در بیدر هم چنان فعال بود و گروه هاى زیادى از مردم را به خود جلب مى کرد.23 حضور محمودشاه بهمنى در سال 901ه در مقبره شیخ سراج در گلبرگه و دیدار با سجاده نشین آن، نشانه اهمیت این خانقاه در اواخر دوره بهمنیان است.24 خانقاه شیخ سراج الدین جنیدى امروزه نیز در گلبرگه با نام «روضه شیخ» بسیارى از علاقه مندان را به خود جلب مى کند.
2- عین الدین محمد جنیدى بیجاپورى مشهور به گنج العلم (795-706ه ): دیگر صوفى برجسته جنیدى در دوره سلاطین نخست بهمنى است. از رابطه گنج العلم با پادشاهان این سلسله اطلاع چندانى در دست نیست. دیدار حسن کانگو با وى به هنگام سفر سلطان به ساغَر، در کنار سایر دانشمندان و بزرگان آن عصر نشانه اعتبارى است که وى نزد اولین سلطان بهمنى داشته است. وى یکى از صوفیان فعال جنیدى دکن در دوره بهمنیان است و آثار و تألیفات زیادى به وى منسوب است. لیکن متأسفانه، هیچ یک از این آثار موجود نیست. گستردگى حوزه مطالعاتى و پرداختن به موضوعاتى، از قبیل تفسیر، تصوف، کلام ،حدیث و تاریخ، نشانه وسعت دانش و معرفت وى است. به طور کلى، مى توان او را بزرگترین و پرکارترین صوفى دکن، قبل از گیسودراز دانست.25 محمد قادرى در اثر کوچک خویش به نام شجره اجازه و اراده که به بیان شجره نامه صوفیان جنیدى در دکن اختصاص دارد، از یکى از آثار گنج العلم به نام اطوار الابرار سود برده است.26 این کتاب به زبان عربى و درباره شرح حال و نسب صوفیان جنیدى بوده است. محمد سلیمان صدیقى، محقق برجسته تاریخ تصوف در دکن، مدعى است که خلاصه اى از این کتاب به زبان فارسى موجود است.27 یکى از آثار مهم وى به نام ملحقات طبقات ناصرى نیز در اختیار مورخانى چون فرشته و عبدالجبار قرار گرفته است. مطالب این دو مورخ به نقل از گنج العلم، نشانه احاطه وى بر تاریخ سرزمین هاى اسلامى و نیز رابطه مؤلف با بهمنیان است.28
3- شیخ زین الدین دولت آبادى (771-701ه ): وى اولین صوفى برجسته از سلسله چشتیه در دوره بهمنیان است. شیخ زین الدین در 701ه در شیراز متولد شد و در جوانى به هندوستان و دربار محمد بن تغلق سفر کرد. وى نیز از جمله دانشمندانى بود که به دستور محمد بن تغلق از دهلى به دولت آباد نقل مکان کردند. زین الدین در آغاز دانشمندى عقل گرا و از منتقدان صوفیه بود. ولى تحت تأثیر برهان الدین غریب به تصوف گرائید و پس از درگذشت وى در 737ه به عنوان خلیفه و جانشین وى شناخته شد. زین الدین با حسن کانگو و محمد اول معاصر بود. وى، از جمله صوفیانى است که بر اصول دینى و فرقه اى خویش شدیداً پایبند بود و هیچ جاگیر یا هدیه اى از جانب سلاطین نپذیرفت. رابطه حسن کانگو با وى بسیار صمیمى بود. به گفته فرشته حسن گانگو پس از استقرار بر تخت سلطنت، پنج من طلا و ده من نقره براى شیخ برهان الدین فرستاد تا میان فقرا و مساکین تقسیم کند.29 لیکن با توجه به درگذشت برهان الدین در سال 737ه و انتخاب زین الدین به جاى وى، به نظر مى رسد کانگو این مقدار طلا و نقره را براى شیخ زین الدین فرستاده است. شیخ زین الدین پس از درگذشت حسن، محمد فرزند وى را به دلیل ارتکاب مناهى و شرب خمر، فرد مناسبى براى احراز سلطنت ندانست و از بیعت با وى سرباز زد. این امر باعث بدبینى مردم به سلطان شد. از این رو، وى تلاش فراوانى براى جلب رضایت شیخ به عمل آورد ولى این تلاش ها ثمرى نبخشید و روابط آن دو هم چنان تیره باقى ماند. به علاوه شیخ زین الدین، حاکم دولت آباد به بهرام خان مازندرانى که علیه محمد اول شوریده بود، پناه داد و از این طریق نارضایى خویش را از سلطان آشکار ساخت. سلطان از وى خواست که شهر را ترک نماید، لیکن وى به شدت در مقابل این تقاضا ایستاد و ضمن رد درخواست سلطان از او خواست از ارتکاب معاصى و محرمات دورى کند، امر به معروف و نهى از منکر نماید و به قوانین شرعى جامع عمل پوشد تا وى حکومت او را مشروع دانسته و به رسمیت شناسد. غضب شیخ زین الدین سبب وحشت سلطان و در نتیجه، پذیرش نظر وى گردید. بنابراین دستور داد مغازه هاى شراب فروشى بسته و دزدان و غارت گران و کسانى که به اعمال خلاف شرع دست مى زدند، تنبیه شوند. شیخ نیز وى را دعاى خیر کرد و به او لقب «غازى» داد.30 از آن پس رابطه شیخ و سلطان بسیار خوب شد؛ و سلطان در سختى ها و ناملایمات سیاسى و اجتماعى به خانقاه وى مى رفت و از او استمداد مى جست.31 اصرار شیخ بر خواسته هاى خویش و عقب نشینى سلطان در برابر وى، از طرفى، نشانه پایبندى شیخ بر اصول و قوانین دینى و از طرف دیگر، حاکى از نفوذ فوق العاده وى در میان مردم است، به طورى که سلطان بهمنى را با همه قدرت و شوکت مجبور به عقب نشینى کرد. به علاوه این امر نشان مى دهد در میان صوفیان این دوره، اختلافاتى درباره نحوه تعامل با حاکمان وجود داشته است، چرا که در همین سال ها شیخ سراج الدین جنیدى از حامیان سرسخت محمد اول در همه امور سیاسى و اجتماعى بود و طبق اسناد موجود اموال و جاگیرهایى از پادشاهان بهمنى پذیرفته بود. در واقع شیخ زین الدین با اعمال خویش، به نوعى شیخ سراج و حمایت هاى وى از سلطان را مورد طعن قرار داده بود.
شیخ زین الدین داراى شاگردان و مریدانى بود که پس از وى در شهرهاى مختلف دکن و گُجَرات فعالیت مى کردند. شخصى به نام امیر حسین ملفوظات شیخ را تحت عنوان هدایت القلوب جمع آورى کرده و امروزه موجود است.32
4- سید محمد بن یوسف حسینى معروف به گیسودراز: صوفیان معروف سال هاى نخستین حکومت بهمنیان؛ یعنى شیخ سراج الدین جنیدى، شیخ زین الدین دولت آبادى و عین الدین بیجاپورى تا اواخر دوره محمد دوم همگى درگذشتند. مریدان و خلفاى این صوفیان در گلبرگه و سایر شهرهاى دکن فعال بودند، اما صوفى برجسته اى که بتواند خلأ ناشى از فقدان آنان را پر کند و همه مردم را گرد خویش جمع کند، در میان آنها وجود نداشت. فیروزشاه براى پرکردن این خلأ دست به دامان یکى از صوفیان معروف و پرنفوذ چشتیه؛ یعنى سید محمد گیسودراز شد. گیسودراز در 721ه در دهلى متولد شد. پدرش از صوفیانى بود که محمد بن تغلق او را به دولت آباد منتقل کرد. گیسودراز پس از مدتى اقامت در دولت آباد، در جوانى مجدداً براى کسب دانش از برخى دانشمندان و صوفیان بزرگ به ویژه شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلى، راهى دهلى گردید. و در خدمت چراغ دهلى به مقامى عالى دست یافت و پس از درگذشت او، به عنوان خلیفه و جانشین وى برگزیده شد.33 ناملایماتى که در اوایل قرن نهم در دهلى و شمال هند به وجود آمد و ظهور سلطان قدرت مندى، چون فیروزشاه در دکن، احتمالاً از دلایلى بوده است که گیسودراز را در حدود نود سالگى مجبور ساخت از دهلى روانه جنوب گردد و در خلدآباد سکنى گزیند. وى در این زمان علاوه بر تربیت شاگردان فراوان و تألیف چند کتاب، داراى شهرت و محبوبیت زیادى در میان مردم بود. بنابراین، حضور گیسودراز در دربار یکى از پادشاهان مى توانست علاوه بر کسب شهرت و امتیاز بر سلاطین دیگر، سبب حمایت و مقبولیت مردمى وى شود. فیروزشاه از طرفى به دنبال یک صوفى برجسته براى پر کردن خلأناشى از فقدان صوفیان جنیدى بود و از طرف دیگر، بیم آن داشت که گیسودراز با پیوستن به دربار سلاطین مسلمان مالْوَه، گُجَرات یا خاندیش موجب تقویت و برترى آنان شود. از این رو، فرصت پیش آمده را مغتنم شمرد و گیسودراز را به گلبرگه دعوت کرد. گیسودراز نیز که همواره به دنبال اشاعه افکار و عقاید خویش بود، از این دعوت استقبال کرد.
ورود گیسودراز به گلبرگه با حسن قبول و استقبال بى نظیر سلطان و مردم مواجه گردید. او به سرعت توانست بر همه اقشار مختلف مردم تأثیر نهد و آنان را از طبقات مختلف به سوى خویش جلب کند. به علاوه بسیارى از مریدان گیسودراز و نیز طالبان علم از شمال هند و شهرهاى مختلف دکن براى بهره گیرى از مقام معنوى و علم و دانش او راهى گلبرگه شدند.34 رابطه فیروزشاه و گیسودراز در آغاز بسیار خوب و صمیمى بود. سلطان توجه فراوانى به وى داشت و کارهاى مهم سیاسى و اجتماعى را با صلاح دید و مشورت وى انجام مى داد. گیسودراز نیز سلطان را مورد توجه و دعاى خیر خویش قرار مى داد.35 اما رابطه سلطان و گیسودراز به زودى به سردى گرائید. مورخان و محققان دلایل فراوانى را براى تیرگى روابط آن دو برشمرده اند. فیروزشاه پادشاهى عقل گرا بود و به فلسفه و نجوم و علوم عقلى اهمیت زیادى مى داد. دربار او محل نزاع و اختلاف دو گروه از دانشمندان؛ یعنى اهل ظاهر و اهل باطن بود. با توجه به این که گیسودراز توجه چندانى به علوم عقلى نداشت، احتمال مى رود اختلاف این دو گروه و سعایت برخى از دانشمندان عقل گرا، مانند میر فضل اللَّه اَنْجو موجب سردى روابط آن دو شده باشد.36 دلیل دیگر این اختلاف، محبوبیت و شهرتى بود که گیسودراز در میان طبقات مختلف اجتماعى دکن به دست آورد. برخى ویژگى هاى اخلاقى گیسودراز از قبیل مهمان نوازى، پذیرش مردم از هر طبقه و نژادى در سلک پیروان خویش، زبان گویا و فصاحت و مهارت وى در ارائه آموزش ها و تعلیمات خویش و نیز آشنایى با زبان هاى فارسى، دکنى، عربى و سانسکریت، او را به چهره اى محبوب و مورد توجه همه مردم، حتى هندوان تبدیل کرده بود.37 مردم در همان زمان، برخى شکست هاى فیروزشاه را از سلطان ویجیانگر به دلیل نارضایى گیسودراز از وى مى دانستند؛ این امر خود دلیل نفوذ فوق العاده گیسودراز در میان مردم و حمایت افکار عمومى از اوست.38 یکى از معروف ترین القابى که مردم به گیسودراز دادند، لقب «بنده نواز» است. این لقب به دلیل مهمان نوازى گیسودراز و توجه وى به حال فقرا و زیردستان و همه کسانى که به خانقاه او وارد مى شدند، به او داده شد39 و به روشنى بیانگر رابطه صمیمانه گیسودراز با مردم و نفوذ در میان آنان است. محبوبیت وى شهرت و قدرت سلطان و فقهاى دربارش را، تحت الشعاع قرار داده بود؛ ازدحام مردم در خانقاه وى، که در نزدیکى قصر سلطان قرار داشت به اندازه اى بود که فیروزشاه آن را مانع انجام کارهاى دیوانى و دربارى دانست و از وى خواست خانقاه خویش را به مکانى دیگر منتقل سازد.40 وى حتى پس از مرگ، محبوبیت فراوانى نزد مردم داشت به طورى که برخى مردم دکن معتقد بودند که ثواب زیارت آرامگاه وى با زیارت مکه برابر است.41 گیسودراز با ولى عهدى حسن خان، فرزند فیروزشاه مخالفت کرد و او را شایسته سلطنت ندانست. این امر مورد توجه احمدخان، برادر فیروزشاه که منصب امیرالامرایى داشت، قرار گرفت. احمدخان قبل از این نیز با گیسودراز رابطه اى بسیار صمیمى داشت. در نزاع احمدخان و فیروزشاه براى تصاحب سلطنت، گیسودراز از احمدخان حمایت کرد؛ در واقع، او با یارى و پشتیبانى گیسودراز توانست بر برادر خویش غلبه و قدرت را تصاحب کند. روى گردانى گیسودراز از فیروزشاه، یکى از دلایلى بود که باعث ضعف و سپس شکست وى از احمد اول شد.42 از این رو، وى بیش از پیش مورد توجه احمد اول قرار گرفت؛ سلطان خانقاه بزرگى براى گیسودراز ساخت و براى هزینه هاى آن اوقاف فراوانى قرار داد.43 احمد اول خود در خانقاه گیسودراز حاضر مى شد و به سخنان وى گوش فرا مى داد و گاه صوفیان و مریدان وى را با بخشش و انعام خویش نوازش مى کرد. سند یکى از جاگیرهایى که احمد اول براى تأمین هزینه هاى خانقاه به گیسودراز واگذار کرد، هم اکنون در کتاب خانه مقبره وى در گلبرگه موجود است.44 درگذشت گیسودراز در سال هاى نخست سلطنت احمد اول سبب شد که سلطان براى جبران فقدان وى، با دعوت از خاندان شاه نعمت اللَّه، صوفیانى دیگر را وارد تاریخ سیاسى و اجتماعى دکن سازد.
گیسودراز علاوه بر رابطه اى که با دو سلطان بزرگ بهمنیان - فیروزشاه و احمد اول - داشت، با اقدامات علمى و تألیفات خویش، تربیت مریدان، گسیل داشتن خلفاى فراوان به شهرهاى مختلف و گسترش فعالیت خانقاه ها در سراسر دکن، رونق و سازمانى جدید به سلسله چشتیه بخشید. وى در گلبرگه و سایر شهرهاى دکن 42 خلیفه براى خویش برگزید که هر یک به نوبه خویش مشغول آموزش و تبلیغ عقاید چشتیه بود. دو فرزند وى، سید اکبر حسینى مؤلف کتاب تبصره اصطلاحات الصوفیه و سید اصغر حسینى، شاه راجا، خواجه احمد دبیر، مولانا علاءالدین گُوآلیارى، شیخ صدرالدین خواندمیرى، سید کمال الدین غزنوى، قاضى اسحاق و شیخ علاءالدین انصارى از جمله خلفاى معروف وى بودند که نقش مهمى در اشاعه تعالیم چشتیه در دکن ایفا کردند.45 در واقع، گیسودراز را باید پرکارترین و مؤثرترین صوفى چشتیه در دکن به حساب آورد. او با تألیفات فراوان خویش باعث آشنایى مردم دکن با فرهنگ و علوم مربوط به تصوف آن گونه که در ایران و سایر سرزمین هاى اسلامى رواج داشت، گردید و تعالیم صوفیه به ویژه فرقه چشتیه از طریق وى وارد این منطقه از جهان اسلام شد. او با تألیف برخى آثار به زبان دکنى (اردو قدیم)، - که زبان عامه مردم دکن در آن دوره بود - و نیز پذیرش هندوان در خانقاه خویش و برگزارى جلسات بحث و مناظره با آنان درباره مسائل دینى و مذهبى، باعث ارتباط بیشتر دو فرهنگ اسلامى و هندو در این دوره گردید.46 درگذشت گیسودراز و سپس انتقال پایتخت به بیدر فعالیت هاى منظم چشتیه را دچار خلل کرد، لیکن گیسودراز فرزندان، نوادگان و مریدان زیادى داشت که پس از او در گلبرگه و بیدر و برخى دیگر از شهرهاى دکن فعال بودند و مورد توجه و احترام سلاطین بهمنى و نیز مردم قرار داشتند. برخى از نوادگان وى از جمله سید شاه سفیراللَّه، بر خلاف سنت خانوادگى خویش و على رغم توصیه گیسودراز، وارد دستگاه ادارى بهمنیان شدند.47 اسناد و مدارکى در دست است که نشان مى دهد سلاطین بهمنى در دوره بیدر نیز به صوفیان چشتیه توجه داشتند و با اختصاص اوقاف و مالیات برخى از روستاها جهت تأمین هزینه خانقاه هاى این فرقه، به حمایت و یارى آنان پرداختند.48 احمدشاه دوم، یکى از نوادگان گیسودراز به نام شاه یداللَّه را به بیدر دعوت کرد، اما وى نپذیرفت و برادر خویش ابوالفیض من اللَّه (879-811ه ) را نزد سلطان فرستاد. وى یکى از صوفیان معروف چشتیه در بیدر است. پس از او فرزندش نصیرالدین ابوالحسن کلیم اللَّه به منصب سجادگى این فرقه رسید. صوفیان چشتیه بیدر در دوره هاى بعد همگى از نسل وى هستند و نوادگان او امروزه نیز در بیدر فعال مى باشند.49 ابوالفیض من اللَّه داراى کتابى به نام شوامل الجُمل فى شمایل الکُمل است. این کتاب، ملفوظات ابوالفیض است که فرزند کوچک او ناصرالدین ابوالحسن کلیم اللَّه آن را جمع آورى کرده و داراى اطلاعات مفیدى درباره فعالیت صوفیان چشتیه به ویژه خاندان گیسودراز در دوره بهمنیان است.50 خانقاه برخى از صوفیان چشتیه، به ویژه ابوالفیض من اللَّه پس از بهمنیان و در دوره جانشینان آنان و نیز نظام هاى حیدرآباد، هم چنان به فعالیت خود ادامه داد و برخى سلاطین و امرا به آن توجه ویژه اى داشتند.51
5- خاندان شاه نعمت اللَّه: جلوس احمد اول بر تخت سلطنت علاوه بر تأثیرات سیاسى و اجتماعى بر حکومت بهمنیان، به نقطه عطفى در تاریخ تصوف در دکن نیز تبدیل گردید. کمى پس از جلوس وى، گیسودراز بزرگترین حامى سلطان و کسى که سلطان حکومت خویش را مدیون وى بود، درگذشت. فقدان گیسودراز از نظر اجتماعى و روحى براى احمد اول ضایعه اى سنگین به حساب مى آمد. او بنابر دلایلى تصمیم گرفت پایتخت خویش را از گلبرگه به بیدر منتقل سازد. نیروهاى اجتماعى و اشرافى که وى در بیدر فراهم آورد عمدتاً از آفاقى ها و شیعیان ایران و عراق بودند. سلطان در سال هاى نخست استقرار خویش در بیدر هم چنان از فقدان یک صوفى بزرگ که بتواند با تکیه بر وى مردم را به حمایت از خویش برانگیزد، رنج مى برد. هنگامى که شیخ آذرى، ملک الشعراى دربار احمد اول تصمیم گرفت بیدر را به مقصد اسفراین ترک کند، سلطان از وى تقاضا کرد به دلیل غم و اندوهى که فوت گیسودراز براى وى به همراه داشت، در بیدر بماند و با ترک بیدر اندوه او را بیشتر نسازد.52 در واقع سلطان سعى داشت با استفاده از شهرت شیخ آذرى، کمى از ضایعه فقدان گیسودراز را جبران کند. گذشته از این، احمد اول ذاتاً فردى صوفى منش بود و به صوفیان و افکار صوفیانه توجهى خاص داشت. کلمات قصار و نصایح و سخنانى که از صوفیان در گرداگرد محراب مقبره وى در بیدر نقش بسته، به روشنى نشانگر توجه وى به این قبیل افکار و سخنان است.53 در جامعه جدید که داراى مردم و اشرافیتى متفاوت با جامعه گلبرگه بود، احمد اول نیاز به صوفیانى داشت که از نظر مذهبى و قومى و نژادى با این مردم هم خوانى داشته باشند و در واقع، بتوانند حمایت این اشرافیت جدید را نسبت به حکومت جلب نمایند. بنابراین متوجه ایران شد و از شاه نعمت اللَّه ولى (834 - 730ه )، صوفى معروف فرقه قادریه، براى سفر به دکن دعوت به عمل آورد. سلطان پیش از این، از طریق یکى از شاگردان و مریدان شاه نعمت اللَّه به نام نظام الدین فاروقى، معروف به شیخ خوجَن، با وى آشنا گردیده بود.54 از این رو، گروهى از مشایخ و بزرگان را نزد نعمت اللَّه در کرمان فرستاد، و از وى براى سفر به دکن دعوت کرد. شاه نعمت اللَّه به دلایلى از این سفر سر باز زد و با سفر تنها فرزند خویش، خلیل اللَّه نیز به دلیل دلبستگى فراوانى که به وى داشت، موافقت نکرد. لیکن نوه خویش، میرزا نوراللَّه را به دربار احمد فرستاد. سلطان براى استقبال از نوراللَّه، با جمیع امرا و شاه زادگان از شهر بیدر بیرون رفت و نوراللَّه را با اعزاز و احترام فراوان به شهر درآورد. وى در محلى که براى اولین بار با نوراللَّه ملاقات کرد، روستایى ساخت و آن را نعمت آباد نام نهاد و سپس نوراللَّه را بر همه صوفیان برترى داد و او را به لقب «ملک المشایخ» سرافراز گردانید.55 میرزا نوراللَّه از چنان شهرت و اعتبارى برخوردار نبود که بتواند آرزوهاى احمد اول را برآورده سازد؛ وى با اوضاع سیاسى و اجتماعى دکن آشنایى چندانى نداشت. به علاوه زبان دکنى نمى دانست و به همین دلیل بیشتر در دربار بود و نمى توانست ارتباط صمیمى با مردم برقرار سازد. بنابراین، سلطان همه توجه خویش را متوجه شاه نعمت اللَّه کرد و او را به عنوان رهبر و مراد حقیقى خویش مى دانست. نعمت اللَّه نیز سلطان را مورد توجه و تفقد خویش قرار داد. احمد اول از کسانى بود که نعمت اللَّه، او را به «شرف خلعت و اجازت» نایل کرد و با این کار، وى را وارد حلقه صوفیان و مریدان خویش ساخت.56 سلطان نیز هر سال هدایا و پول هاى فراوانى جهت مخارج خانقاه نعمت اللَّه از دکن به کرمان ارسال مى کرد. این مبالغ به اندازه اى زیاد بود که مالیات حاصل از آن، در آمد فراوانى نصیب حاکمان محلى مى کرد.57 شاه نعمت اللَّه در سال 834ه در کرمان در گذشت. احمد اول در برگزارى مراسم عزاى وى تلاش بسیارى کرد. وى در مراسم عُرس (سالگرد) نیز، به نشانه اکرام و احترام آن مرحوم، شخصاً به دست سادات و مشایخ آب ریخت.58 مقبره نعمت اللَّه در ماهان داراى کتیبه اى به تاریخ 840ه است که نشان مى دهد ساخت این بنا در دوره احمد اول تحت نظر وى آغاز شده و در دوره احمد دوم به پایان رسیده است.59
پس از درگذشت نعمت اللَّه، تنها فرزند وى خلیل اللَّه به همراه فرزندان گروهى از مریدان خویش به بیدر مهاجرت کرد. خلیل اللَّه را باید اولین صوفى معروف از خاندان نعمت اللَّه دانست که وارد دکن گردید. وى داراى دو فرزند به نام هاى حبیب اللَّه و محب اللَّه بود که همراه او به بیدر آمدند. این صوفیان در بیدر از احترام فراوانى برخوردار گردیدند و براى اولین بار در تاریخ تصوف این دوره، با خاندان شاهى روابط سببى برقرار کردند؛ بدین ترتیب، حبیب اللَّه به دامادى احمد اول و محب اللَّه به دامادى پسرش، احمد دوم درآمد. ازدواج میان صوفیان خاندان نعمت اللَّه با خاندان شاهى در دوره هاى دیگر سلاطین بهمنى نیز رواج داشت.60 به علاوه این افراد عهده دار خدمات نظامى و ادارى شدند و اقطاع و جاگیرهایى از سلاطین دریافت کردند؛ حبیب اللَّه منطقه بیر (واقع در شمال غربى بیدر) را به عنوان اقطاع از سلطان دریافت کرد. وى فرماندهى لایق بود و در نبردها خدمات فراوانى به بهمنیان کرد، به همین دلیل، مفتخر به القابى از قبیل «غازى» و «بت شکن» شد61 در واقع، صوفیان فرقه نعمت اللهى از آغاز ورود خویش به دکن، شیوه اى متفاوت از صوفیان قبلى در پیش گرفتند. آنان به طور جدى وارد مسائل سیاسى و نظامى گردیدند. احترامى نیز که این صوفیان در بین مردم و امرا داشتند بیشتر به دلیل روابط آنها با خاندان شاهى بود. با این حال، حضور صوفیان نعمت اللهى در پایتخت بهمنیان و مشارکت آنان در مسائل سیاسى و اجتماعى، باعث شهرت این سلاطین در سرزمین هاى دیگر به ویژه ایران گردید. پس از مهاجرت این صوفیان به دکن، بسیارى از دانشمندان و صوفیان و شعرا به قصد پیوستن به این خاندان از ایران عازم دکن شدند. با مهاجرت خاندان نعمت اللهى، سیل مهاجرت آفاقى ها به دکن سرعت گرفت. معروف ترین فردى که به قصد پیوستن به شاه محب اللَّه از ایران وارد دکن گردید، محمود گاوان بود62 که تأثیر وى بر تاریخ سیاسى - اجتماعى این منطقه بر کسى پوشیده نیست. شیخ آذرى و برخى دیگر از شعراى دربار بهمنى نیز به همراه خاندان نعمت اللَّه به دکن آمدند. سلطان قلى قطبشاه، مؤسس سلسله قطب شاهیان نیز از مریدان نعمت اللَّه بود که جهت پیوستن به آنان روانه دکن گردید.63
پس از احمد اول و در دوره هاى دیگر حکومت سلاطین بهمنى نیز صوفیان خاندان نعمت اللَّه احترام زیادى در میان دربار، سپاهیان و مردم داشتند. این گروه در همه مسائل سیاسى، اجتماعى و نظامى مشارکت مى کردند و کمتر حادثه اى را در دوره بیدر مى توان یافت که صوفیان این خاندان در آن نقش اساسى نداشته باشند. جلوس بر تخت و مراسم تاج گذارى احمد دوم (حک: 862-838)، احمد سوم (حک: 867-865) و محمد سوم (حک: 867-887)، به دست فرزندان و نوادگان نعمت اللَّه و صوفیان و مشایخ دیگر صورت گرفت.64 عدم بیعت این افراد با سلاطین به هنگام جلوس، موجب ضعف سلطان و روى گردانى مردم از وى مى شد. در لشکرکشى ها و نبرد با سلاطین هندو نیز معمولاً اعضاى این خاندان حضور داشتند. برخى از صوفیان خاندان نعمت اللَّه خود فرماندهان لایقى بودند اما حضور آنان در میان سپاه با توجه به شهرت و محبوبیت آنان، باعث تقویت روحیه سربازان مى شد. در اختلاف و تنازع میان آفاقى ها و دکنى ها نیز صوفیان نعمت اللهى به حمایت از آفاقى ها پرداختند؛ پس از جلوس همایون شاه (حک:862-865)، حبیت اللَّه فرزند خلیل اللَّه به همراه گروهى دیگر از آفاقى ها علیه سلطان شورش کردند و حسن خان برادر کوچک وى را به سلطنت برگزیدند. همایون، شورشیان را سرکوب و حبیب اللَّه و برخى از همدستانش، مانند نظیرىِ شاعر را زندانى کرد. آنان پس از مدتى با مساعدت یاران آفاقى خویش از زندان گریختند و شورشى دیگر علیه همایون به راه انداختند. همایون مجدداً شورشیان را سرکوب کرد و رهبران شورشى از جمله حبیب اللَّه را به قتل رسانید.65 با این حال، قتل حبیب اللَّه سبب کاهش نفوذ نعمت اللهیه در دستگاه بهمنیان نگردید و این صوفیان هم چنان به فعالیت خویش در دوره سلاطین بعدى ادامه دادند.
صوفیان فرقه نعمت اللهى علاوه بر شرکت در مسائل سیاسى و نظامى، دو تأثیر ماندگار دیگر در تاریخ سیاسى و اجتماعى دکن بر جاى نهادند؛ با توجه به تشیع صوفیان نعمت اللهى، این گروه باعث ترویج و رشد تشیع در دکن گردیدند. نعمت اللَّه خود از اعقاب امام پنجم شیعیان بود و حضور فرزندان و نوادگان او در دکن موجب شد تا تعداد کثیرى از شیعیان از سرزمین هاى مختلف به ویژه ایران در این منطقه گرد هم آیند به طورى که، پس از تجزیه حکومت بهمنى، تشیع در قلمرو برخى جانشینان آنان به عنوان مذهب رسمى انتخاب شد. به علاوه صوفیان و ایرانیانى که براى پیوستن به آنان به دکن مهاجرت کردند به رشد و توسعه زبان فارسى در این منطقه کمک زیادى کردند. قدیمى ترین متن فارسى باقى مانده از دوره بهمنیان، رساله اى است که عبدالعزیز بن شیر ملک واعظى درباره «احوال و آثار نعمت الله ولى» تألیف و به احمد دوم پیش کش کرد.66
علاوه بر خاندان نعمت اللَّه، صوفیان دیگرى نیز در دوره حکومت بهمنیان در بیدر فعال بودند و بعضاً به مراتب بالایى در زمینه علم و سیاست دست یافتند.
6- سید حنیف: وى یکى از صوفیان مشهور و از مریدان خاندان نعمت اللَّه بود که در دوره احمد اول به همراه آنان وارد بیدر گردید و در حوادث سیاسى و اجتماعى این شهر نقش مهمى ایفا کرد. وى در مراسم جلوس احمد دوم، احمد سوم و محمد سوم به همراه صوفیان خاندان نعت اللهى حضور داشت و با ایستادن در سمت چپ سلاطین در واقع جلوس آنان را بر تخت سلطنت تأیید کرد.67 مقبره وى به نام «روضه سیدالسادات» که در دوره محمودشاه (حک:887-924) بنا گردید، امروزه در بیدر موجود است.68
7- شیخ ابراهیم ملتانى: وى از صوفیانى بود که در دوره احمد دوم وارد بیدر گردید. او در ملتان متولد شد و در جوانى وارد دستگاه ادارى بهمنیان گردید. ملتانى با تألیف کتابى به نام معارف العلوم و تقدیم آن به سلطان، وى را تحت تأثیر دانش عمیق خود قرار داد و توجه سلطان را به خود جلب کرد، به طورى که سلطان روستاهایى را به عنوان انعام به وى بخشید. ملتانى تا مرگ احمد دوم مورد توجه و احترام وى قرار داشت. پس از آن در دوره محمد سوم مورد حمایت جدى محمود گاوان قرار گرفت و به منصب قاضى القضاتى قلمرو بهمنیان منصوب شد. پس از او فرزندان و مریدانش به اشاعه آرا و عقاید فرقه قادریه در بیدر و شهرهاى دیگر پرداختند.69
صوفیان علاوه بر رابطه با سلطان و ایفاى نقش مهم در مسائل سیاسى و اجتماعى، در حوزه علم و فرهنگ نیز نقش بسزایى در جامعه دکن ایفا کردند. در واقع این گروه اولین کسانى بودند که مردم دکن را با فرهنگ و معارف اسلامى آشنا کردند و تعالیم اسلامى را در جنوب هند رواج دادند. آنان به دلیل روابط نزدیک با مردم، به خوبى توانستند بر توده هاى مردم تأثیر گذارند و آنان را با فرهنگ رایج در دیگر سرزمین هاى اسلامى، آشنا سازند. آنها هم چنین آثار صوفیان بزرگى، چون شیخ ابوطالب مکى، امام غزالى، امام قشیرى، ابن عربى، شیخ زین الدین عطار و شیخ شهاب الدین سهروردى را به دکن آورده و در مدارس و خانقاه هاى خویش، بحث و بررسى کردند. به علاوه افرادى، چون عین الدین بیجاپورى و سید محمد گیسودراز با تألیف آثار فراوان به زبان هاى فارسى، عربى و دکنى، بر غناى علمى و فرهنگى دکن افزودند. از بسیارى از این آثار امروزه جز نام باقى نمانده است، ولى گستردگى دامنه این تألیفات، حاکى از تلاش بى شائبه صوفیان جهت ارتقاء فرهنگى جامعه خویش است. این آثار به طور کلى، در قالب ملفوظات، جداول نسب شناسى، شروح، ترجمه ها، مجموعه اشعار و نیز علومى، از قبیل تفسیر، حدیث، فقه، قرائت، اصول، لغت، نحو، تاریخ و حتى پزشکى قابل بحث و بررسى است. بحث هایى که در خانقاه صوفیان جارى بود، به روشنى نشانه جذب کامل ادبیات صوفیانه و نیز گسترش فرهنگ اسلامى در کن (در این دوره) است.
صوفیان از نظر اخلاقى نیز تأثیرى ماندگار بر جامعه دکن داشتند. گذشته از ارشاد وراهنمایى سلاطین و گاه ایستادگى در برابر اعمال خلاف شرع آنان، این افراد در جهت تقویت روحیه اخلاقى و دینى مردم و نیز کنترل فساد و تباهى جامعه، نقش مهمى ایفا کردند؛ آثارى که تحت عنوان ملفوظات از برخى صوفیان این دوره به جاى مانده، به خوبى نشانگر تلاش آنان براى زدودن فساد و تباهى از جامعه و ایجاد فرهنگى دینى و انسانى است.70
- آقا بزرگ، الذریعه الى تصانیف الشیعه، (بیروت، دارالاضواء، بى تا).
- ابن بطوطه، رحله، تحقیق محمد عبدالمنعم العریان، (بیروت، 1407ق/1987م).
- ابوالفیض من اللَّه، امین الدین، شوامل الجمل فى شمائل الکمل، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه شیخ»، گلبرگه.
- انتخاب تاریخ دکن، مجهول المؤلف، نسخه خطى، موجود در موزه ملى هند، دهلى نو.
- بافقى، محمد مفید مستوفى، جامع مفیدى، به کوشش ایرج افشار، (تهران، 1340ش).
- بشیرالدین احمد، واقعات مملکت بیجاپور، (آگره، 1915م).
- بلگرامى، میرغلامعلى بن نوح، روضه الاولیاء، (پاکستان، بى تا).
- جغرافیاى تاریخ دکن، مؤلف مجهول، موجود در «آرشیو دولتى State archives»، (حیدر آباد دکن).
- حکمت، على اصغر، نقش پارسى بر احجاز هند، (طهران، 1337ش).
- حنفى، محمد شریف، مجالس السلاطین، نسخه خطى، موجود در کتابخانه دانشگاه اسلامى علیگره.
- خواندمیرى، غلام محمد، سیرالمخدومى، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه شیخ»، گلبرگه.
- رحمان على، تذکره علماى هند، ملقب به تحفه الفضلاء فى تراجم الکملاء، (لکهنو، 1332ق، 1913م).
- رونق على، محمد، روضه الاقطاب، (لکنهو، 1931م).
- شیرازى، رفیع الدین ابراهیم، تذکره الملوک، نسخه خطى، موجود در موزه سالار جنگ، حیدرآباد دکن.
- طباطبا، سید على، برهان مآثر، (دهلى، 1355ق/1936م).
- عبدالجبار، مولوى ابوتراب محمد، محبوب ذى المنن تذکره اولیاى دکن، (حیدرآباد دکن، بى تا).
- عبدالجبار، مولوى ابوتراب محمد، محبوب ذى الوطن تذکره سلاطین دکن، (حیدرآباد دکن، 1328ق).
- عصامى، عبدالملک، فتوح السلاطین، چاپ اوشا، مدرس، (دانشگاه مدرس، 1948م).
- غلامعلى شاه، مشکوه النبوه، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه بزرگ»، گلبرگه.
- فرزام، حمید، تحقیق در احوال و آثار و افکار شاه نعمت اللَّه ولى، (تهران، 1374ش).
- فرشته، محمد قاسم هندوشاه، گلشن ابراهیمى (تاریخ فرشته)، (بمبئى، 1868م).
- قادرى، شمس اللَّه، اردوى قدیم، (لکنهو، 1929م).
- قادرى، محمد، شجره اراده و اجازه، نسخه خطى موجود در مجموعه شخصى محمد سلیمان صدیقى، (حیدرآباد دکن).
- قوام الدین، محمد جمال، قوام العقاید، نسخه خطى موجود در کتابخانه دانشگاه عثمانیه، (حیدرآباد دکن)
- کامْوَرخان، محمد هادى، هفت گلشن الهى، نسخه خطى، موجود در کتابخانه دانشگاه اسلامى علیگره.
- کرمانى، عبدالرزاق، تذکره در مناقب حضرت شاه نعمت اللَّه ولى، در «مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت اللَّه ولى کرمانى»، تصحیح و مقدمه ژان اوبن، (1335ق/1956م).
- گیسودراز، مکتوبات چشتیه، تصحیح مولوى حافظ سید عطا حسین صاحب،حیدرآباد (دکن، 1362ق).
- محدث دهلوى، عبدالحق، اخبار الاخیار فى اسرار ابرار، تصحیح عظیم اشرف خان، (دهلى، 1998م). (پایان نامه دکترى)
- معصومعلیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین، طرائق الحدائق، تصحیح محمد جعفر محجوب، (تهران، 1339ق)
- میرخورد، سید محمد بن مبارک علوى کرمانى، سیرالاولیاء در احوال و ملفوظات مشایخ چشت، به کوشش محمد ارشد قرشى، (لاهور، 1398ق / 1978م).
- نظام الدین احمد، طبقات اکبرى، تصحیح محمد هدایت حسین، (کلکته، 1911م)
- واعظى، عبدالعزیز بن شیر ملک، رساله در سیر حضرت شاه نعمت اللَّه ولى، در «مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت اللَّه ولى کرمانى»، تصحیح و مقدمه ژان اوبن، (تهران، 1335ق / 1956م)
- وزیرى، احمد على خان، تاریخ کرمان (سالاریه)، تصحیح محمد ابراهیم باستانى پاریزى، (تهران، 1370ش).
- همدانى، منعم خان، سوانح دکن، نسخه خطى، موجود در «آرشیو دولتى State archives»، (حیدر آباد دکن).
- Ali khan, Mir najmuddin, The education system in the Deccan during the Bahmani period from 1347-1500,
(osmania university, 1977), (Ph.D. Thesis).
- Devare, T.D, A short history of Persian litrature (At the Bahmani, The Adeshahi and the Qotshahi courts Deccan),
(Poona, 1961).
- Kulkarni, G.T., Socio-economic change in the Deccan Seccan (14th to 17th century) a critique, (in "Proceeding of
Indian history congress", Calicut, 1999), pp.170-192.
- Mirza, M., Sakhawat, Two Deccani poets of the Bahmani period , (in "Journal of the Pakestan historical society",
1959), Vol. 7, part 1, p.275-294.
- Rizvi, Athar Abbas, A socio-intelletual history of the Isna Ashari Shi is in India, (Australia, 1986) Vol. 1.
- Schotten, M.Elizabet, Indian-islamic architecture, The Deccan 1347-1686, (Delhi, 1981).
- Siddiqi, Mohamad Suleman, Ethnic change in the Bahmanid society at Bidar: A.D. 1422-1538, (in "Islamic
culture", 1986), Vol. 60, No.3, p.61-80.
- Siddiqi, Mohamad Suleman, Shaikh Muhamad Rukn al-din, his role in medieval Deccan, (in "Islamic culture",
1981), Vol. 55, No. 1, p. 69-61.
- siddiqi, Mohamad Suleman, The Bahmani sufis, (Delhi, 1989).
- Yazdani, G., Bidar: Its history and monuments, (London, 1947
منبع : www.tarikheslam.com
مقدمه
حملات مسلمانان به جنوب هند در دوره سلطان علاءالدین خلجى (حک:(علامت اختصارى حکومت) 715-695) آغاز شد و در دوره محمد بن تغلق (حک: 752-725) مسلمانان همه این سرزمین را به تصرف خویش درآوردند. عواملى، چون ظلم و سخت گیرى محمد تغلق به اتباع هندوى خویش در جنوب، انتقال پایتخت از دهلى به دولت آباد واقع در دکن، مهاجرت اجبارى مردم به آن شهر و نیز ضعف حکومت محمد (در دهه هاى پایانى حکمرانى)، زمینه استقلال دکن به دست امیران و سرداران او را فراهم کرد. حسن کانگوى بهمنى، یکى از امیران محمد در دکن با ادعاى انتساب به بهمن اسفندیار، پادشاه افسانه اى ایران، از فرصت پیش آمده به خوبى استفاده کرد؛ وى با حمایت و پشتیبانى دیگر امیران، پس از بسیج نیروها و تدارک چندین نبرد با محمد تغلق، در 748 بر شهر دولت آباد مستولى شده و نخستین حکومت مستقل مسلمان را در دکن بنیان نهاد. پس از وى، هفده تن از فرزندانش حدود 170 سال بر دکن فرمانروایى کردند. از این تعداد هشت تن در شهر «گلبرگه» استقرار داشتند. احمد اول (حک: 838-825ه )، نهمین سلطان بهمنى پایتخت خویش را به دلایلى به شهر «بیدر» منتقل ساخت و سایر سلاطین بهمنى نیز پس از وى در این شهر به حکومت پرداختند. انتقال مرکز حکومت از گلبرگه به بیدر، تبعات سیاسى، اجتماعى و مذهبى بسیارى به دنبال داشت و باعث افزایش نقش دانشمندان و وزیران ایرانى در شوؤن مختلف حکومت بهمنیان شد.بهمنیان در سراسر حکومت خویش در گلبرگه و بیدر، توجه فراوانى به دانشمندان، صوفیان، ادیبان، شعراء، صنعتگران و سایر نخبگان اجتماعى به ویژه در میان ایرانیان داشتند و این امر باعث شد که در این دوره، بسیارى از دانشمندان و صوفیان، از ایران و سایر سرزمین هاى اسلامى به دکن مهاجرت و برخى از آنان، مشاغل و مناصب بالاى سیاسى و ادارى را تصاحب کنند. در این میان، نقش مهمى که صوفیان از فرقه هاى مختلف تصوف، در حمایت از بهمنیان داشتند، قابل توجه است. تلاش پادشاهان بهمنى براى نزدیک ساختن این صوفیان به خویش و کسب مشروعیت و مقبولیت در میان مردم، یکى از نمونه هاى جالب همکارى میان صوفى و سلطان را در این دوره رقم زد.
تصوف در دکن پیش از بهمنیان
«دکن» سال ها قبل از هجوم لشکریان مسلمان، از طریق صوفیانى که از راه دریا و نیز از شمال هند، به این منطقه سفر کرده بودند، با اسلام آشنا شد؛ صوفیانى که خود را به فرقه هاى مختلف به ویژه قادریه و جنیدیه منسوب مى کردند، دکن را منطقه اى مناسب براى تبلیغ آرا و عقاید خویش یافتند. ابن بطوطه در سفر به جنوبى ترین مناطق دکن، از مقابر و خانقاه هایى متعلق به صوفیان مسلمان در سیلان و برخى جزایر دیگر خبر داده است.2 هر چند محمد بن تغلق (حک: 752-725ه )در دربار خویش در احاطه علما و فقها قرار داشت و تحت تأثیر افکار و آراى ابن تیمیه توجه چندانى به عقاید صوفیان نمى کرد3 و از جانب آنان مورد انتقاد قرار مى گرفت، در دوره وى شبکه گسترده اى از صوفیان در شمال هند پدیدار گشت. محمد با انتقال پایتخت خویش از دهلى به دولت آباد (واقع در شمال دکن)، بسیارى از مردم، اشراف و دانشمندان را به این شهر منتقل کرد. انبوهى از این مهاجران صوفیانى بودند که به فرقه هاى مختلف تعلق داشتند. این اقدام محمد، سبب اختلاف در ارائه تعالیم صوفیان در شمال گردید، اما به محض ورود این صوفیان به جنوب، آنان شهرهاى دولت آباد، خُلدآباد و برخى دیگر از شهرهاى جنوبى را مکانى مناسب براى تبلیغ عقاید خویش یافتند و به سرعت، مشکلاتى که پس از انتقال پایتخت، در ارائه تعالیم و نیز امور خانقاه ها ایجاد شده بود، ترمیم و بازسازى کردند. به همین دلیل، مقارن شکل گیرى بهمنیان، شهرهاى دولت آباد و خلدآباد محل تجمع انبوهى از صوفیان برجسته به ویژه پیروان فرقه هاى جنیدیه و چشتیه گردید. امیر حسن علاء سجزى (د 736ه )، میرمبارک کاروان (د 736ه )، خواجه حسن و خواجه عمر (د 750ه )، کاکا سعدبخش، شیخ رکن الدین بن عماد دبیر کاشانى، شیخ برهان الدین غریب (د 739ه )، شیخ وجیه الدین، شیخ یوسف حسینى مشهور به راجا (د 731ه )، شیخ زین الدین داوود شیرازى (د 771ه )، سیدعلاءالدین حسینى جیوارى (د 734ه )، شیخ شمس الدین لامغانى (د 736ه )، شیخ عبداللَّه (د 753ه )، شیخ رکن الدین جنیدى، حاجى رومى، شیخ صوفى سرمست، شیخ کمال خجندى، منتجب الدین زربخش، کمال الدین سامانه، سید علاءالدین جویرى (د 781ه ) و شیخ عین الدین گنج العلم (د 795ه ) برخى از این صوفیان بودند که به اجبار محمد بن تغلق به دکن نقل مکان کردند و هر کدام در شهر یا روستایى مشغول تبلیغ عقاید خویش گردیدند.4 به علاوه، هفت تن از صوفیان برجسته فرقه قادریه، معروف به «سبعه قادریه» در شهرهاى گُلْبَرْگَه، گُلْگُنده، وَرَنْگَل و برخى مناطق دیگر فعالیت مى کردند.5 این صوفیان روابط بسیار نزدیک و صمیمى با مسلمانان و هندوان دکن داشتند. بنابراین، از همان آغاز فعالیت خود در دکن به دلیل برخى آرا، عقاید و خصلت ها، از قبیل مبارزه با نابرابرى و تبعیض و نیز مهمان نوازى مورد توجه مردم قرار گرفتند و به صورت گروهى درآمدند که به راحتى توانستند حمایت مردم را جلب کنند و آنان را به پیروى از اوامر و دستورات خویش وادارند.تصوف در دوره بهمنیان
حکومت نوپاى بهمنیان نمى توانست همانند تغلقیان براى جلب حمایت مردم بر فقها و علما تکیه کند، چرا که اکثر این افراد در دستگاه هاى ادارى و قضایى تغلقیان خدمت کرده و حقوق و مواجب مى گرفتند و نمى توانستند اعتماد پادشاهان سلسله جدید را جلب کنند. از این رو، بهمنیان به صوفیان - که قدرتى بیش از فقها در میان مردم دکن داشتند - رو آوردند. صوفیان نیز این موقعیت را براى تبلیغ عقاید خویش و کسب منافع مادى مناسب دیدند. بر این اساس، از آغاز شکل گیرى حکومت بهمنیان، همکارى گسترده اى میان صوفیان و طبقه حاکم به وجود آمد. در واقع، این گروه به عنوان حلقه ارتباط میان حکومت و مردم، اساسى ترین نقش را در همه امور سیاسى و اجتماعى این دوره ایفا کردند. سلاطین بهمنى نیز براى کسب مشروعیت و جلب حمایت مردم، توجه فراوانى به این طبقه کردند.به طور کلى، صوفیان در دوره بهمنى چه در گُلْبَرگَه و چه در بیدر، اصلى ترین رکن دین و سیاست و مدار همه امور سیاسى و اجتماعى به حساب مى آمدند. حسن کانگو (حک:760-748ه )، بنیان گذار سلسله بهمنیان، زمانى که در دهلى زندگى مى کرد (پیش از پیوستن به دربار محمد بن تغلق) به خانقاه نظام الدین اولیاء، معروف ترین صوفى آن دوره در دهلى رفت و آمد داشت و به گفته بسیارى از مورخان، نظام الدین در یکى از ملاقات هاى حسن با وى، سلطنت حسن را پیشگوئى کرد و به وى مژده حکومت داد.6 به علاوه مؤلف تذکره الملوک خبر داده که شیخ سراج الدین جنیدى، صوفى معروف این دوره، هنگامى که حسن در دکن ساکن شد، سلطنت او را پیش بینى کرده است.7 این که چنین پیشگوئى هایى از جانب صوفیان فوق صورت گرفته باشد یا نه، جاى بحث است. و احتمال دارد مورخان و نویسندگان این روایات را در دوره فرزندان و جانشینان وى جهت خوش آیند این پادشاهان ساخته باشند. با این حال، حتى اگر روایات فوق را جعلى به حساب آوریم، باز هم رواج این مطالب در دوره بهمنیان و ذکر آن در اکثر تواریخ و تذکره هایى که در این دوره و پس از آن نوشته شده است، نشانگر اهمیت و اعتبار صوفیان نزد سلاطین و مردم دکن است، زیرا این پادشاهان براى کسب اعتبار و جلب حمایت مردم، به این قبیل سخنان متوسل مى شدند.
على رغم نفوذ صوفیان در سراسر دوره بهمنیان، نقش آنان در حکومت و نیز نحوه تعامل آنان با پادشاهان و حاکمان در دوره گُلْبَرگَه و بیدر با یک دیگر متفاوت بوده است. در دوره گُلْبَرْگَه، چند صوفى بسیار برجسته و پرنفوذ ظهور کردند که هر کدام توانستند همه صوفیان و خانقاه هاى دیگر را تحت الشعاع مقام علمى و معنوى خویش قرار دهند. این صوفیان به هیچ وجه وارد کارهاى اجرایى و حکومتى نشدند و حتى برخى از آنان از پذیرش کمک هاى مالى سلاطین نیز سرباز زده و یا آن را با اکراه پذیرفتند. برخى از این صوفیان در برابر زیاده خواهى هاى سلاطین و زیرپا گذاشتن قوانین شرعى از سوى آنان، ایستادند و گاه سلطان را مجبور به عقب نشینى در برابر خواسته هاى مشروع خویش و پذیرفتن نظر و عقیده خود کردند. به طور کلى، این صوفیان، استقلال خویش را در امور دینى حفظ کردند و به دلیل نفوذ فراوان در میان مردم، سلاطین بهمنى مجبور به پذیرش خواست و نظر آنان شدند. شیخ سراج الدین جنیدى، شیخ زین الدین دولت آبادى، عین الدین گنج العلم و سید محمد گیسودراز، از جمله صوفیان معروف دوره گُلْبَرْگَه بودند.
درگذشت گیسودراز، آخرین صوفى معروف و با نفوذ در دوره گُلْبَرْگَه، خلأ بزرگى در میان صوفیان ایجاد کرد. تأثیر فقدان وى بر احمد اول (حک: 838-825)، نهمین پادشاه بهمنى چنان بود که وى را مجبور ساخت با انتقال پایتخت به بیدر و دعوت از سلسله جدیدى از صوفیان، در صدد جبران این ضایعه برآید. احمد اول تلاش کرد با دعوت از نخبگان و دانشمندان ایرانى، جامعه اى جدید بر اساس روابط فرهنگى و سیاسى نو در بیدر ایجاد کند از این رو، وى ناامید از تأثیر فرزندان و نوادگان گیسودراز در جامعه، دست به دامان صوفیان خاندان نعمت اللهیه شد تا علاوه بر هم خوانى با جامعه جدید، با عقاید و تمایلات شیعى وى نیز هماهنگ باشند. به همین دلیل، وى که از طریق برخى شاگردان شاه نعمت اللَّه ولى با آثار و کرامات او آشنا شده بود، نعمت اللَّه و فرزندانش را به پایتخت جدید فراخواند. نعمت اللَّه، خود از پذیرش دعوت سلطان سرباز زد. لیکن یکى از نوه هاى خویش را به بیدر فرستاد. پس از درگذشت نعمت اللَّه، فرزندان و مریدان وى همگى راهى دربار بیدر گردیدند. على رغم ادامه فعالیت صوفیان فرقه هاى دیگر، دوره حکومت بهمنیان در بیدر را باید دوره تفوق و برترى صوفیان قادریه از شاخه نعمت اللهیه دانست. بر خلاف دوره گُلْبَرْگَه، در «بیدر» هیچ صوفى برجسته اى که بتواند همه صوفیان را تحت الشعاع قرار داده و نقش یگانه داشته باشد، ظهور نکرد. از طرفى صوفیان دوره بیدر و فرزندان و نوادگان شاه نعمت اللَّه به طور گسترده وارد خدمات سیاسى و نظامى گردیدند و برخى از آنان حتى به فرماندهى سپاه دست یافته و در نبردهاى زیادى شرکت کردند. برخى از این صوفیان در تنازعات و اختلافات سیاسى میان دو گروه «آفاقى» و «دکنى» نقش مهمى ایفا کردند. آنان با خاندان شاهى روابط سببى گسترده اى برقرار کردند و احترام و نفوذ آنان در میان مردم تنها به دلیل نقش برجسته دینى و معنوى آنان نبود، بلکه بیشتر به سبب موقعیت برتر سیاسى و اجتماعى آنان و روابطى بود که با سلاطین و امرا داشتند.
صوفیان برجسته در دوره بهمنیان
1- شیخ رکن الدین بن شیخ سراج الدین ابوالمظفر جنیدى (781-670ه ): وى اولین صوفى برجسته و صاحب نفوذ در دوره پنج سلطان نخست بهمنى است. در واقع، شیخ سراج الدین جنیدى، نام پدر اوست که به وى اطلاق مى گردید. او از صوفیان منسوب به فرقه جنیدیه است که نسبتش با دوازده واسطه به ابوالقاسم جنید بغدادى مى رسد.8 پدر وى از بغداد به پیشاور مهاجرت کرد و شیخ سراج در 670ه در این شهر به دنیا آمد. او از صوفیانى بود که در 729ه ، با اجبار و اکراه محمدبن تغلق از دهلى به دولت آباد نقل مکان کردند.9 وى در مدت حضور خویش، تلاش زیادى براى تبلیغ اسلام و نیز آموزه هاى فرقه متبوع خویش در میان مسلمانان و هندوان انجام داد و موفق شد گروهى از هندوان را به دین اسلام جذب کند.10شیخ سراج در دوره پنج سلطان نخست بهمنیان، نقش مهمى در مسائل سیاسى، اجتماعى و مذهبى ایفا کرد؛ این سلاطین در کارهاى مهم سیاسى و اجتماعى، نظر وى را جویا شده و به آن عمل مى کردند. به گفته مؤلف تذکره الملوک، حسن کانگو قبل از رسیدن به سلطنت، در روستاى کودچى (گَنْگى) در نزدیکى مِرج (از توابع دولت آباد)، مدتى به همراه مادر خویش در خدمت شیخ سراج بود و از شاگردان و مریدان خانقاه او به حساب مى آمد.11 در این مدت، شیخ در موقعیت هاى مختلف بارها سلطنت حسن را پیشگویى کرد و با پیشنهاد و راهنمایى وى بود که حسن لشکریانى براى نبرد با نیروهاى تغلقیان و هندوان فراهم ساخت.12 پس از پیروزى حسن و استقرار حکومت بهمنیان، شیخ سراج، موقعیت برترى یافت. شیخ مراسم جلوس و تاج گذارى حسن را در مسجد قطب الدین مبارکشاه خَلَجى در دولت آباد انجام داد و به هنگام جلوس وى، خطبه اى به زبان عربى ایراد کرد و به رسم عباسیان، عبایى سیاه بر سلطان پوشانید.13 این شیوه، هنگام جلوس چهار تن از جانشینان حسن کانگو؛ یعنى محمد اول (حک: 777-760ه )، مجاهد شاه (حک: 780-777)، داوود (حک: 780) و محمد دوم (حک: 799-780) نیز تکرار شد و در مراسم تاج گذارى و جلوس هر یک از آنان شیخ پیراهن و دستارى سیاه بر سلطان پوشانید و پس از ایراد خطبه، با آنان بیعت کرد.14 حسن کانگو پس از سرکوب یک شورش در سال 752ه به «ساغَر» در جنوب گُلْبَرْگَه رفت و در آن جا با بسیارى از علما و صوفیان دیدار کرد.15 ظاهراً وى در همین سفر روستاى کودچى در اطراف آن را به صورت «جاگیر» به شیخ سراج بخشید و شیخ نیز با اکراه آن را پذیرفت. در کتاب خانه مقبره شیخ در گُلْبَرْگَه دو سند درباره این جاگیر موجود است؛ در یک سند که مربوط به سال 779ه است، شیخ سراج تولیت این جاگیر را به نوه خویش، شیخ شبلى واگذار کرده است و در سند دیگر که به «وصیت نامه» معروف است، شیخ برخى از درآمدهاى حاصل از این جاگیر را میان فرزندان خود و گروهى از مردم تقسیم کرده است.16 القابى از قبیل مرجع اهل الاسلام، صاحب نگین و تاج، قطب دوران، قطب الاقطاب، قطب الانام و غوث الاسلام که سلطان در سند اول، خطاب به شیخ به کار برده، اعتقاد وى به شیخ و نهایت احترام او را در نزد دربار نشان مى دهد.
محمد اول، همانند پدر، به شیخ سراج اعتقادى راسخ داشت.17 او مدام براى زیارت شیخ و استمداد از وى، از گلبرگه به روستاى کودچى مى رفت. شیخ که شاهد رنج هاى سلطان و همراهانش در این رفت و آمدها بود؛ تصمیم گرفت در گلبرگه ساکن شود. این امر باعث خوشحالى فراوان سلطان گردید و براى وى خانقاه و خانه اى در پایتخت بنا کرد.18 سلطان در آغاز و پایان هر لشکرکشى به خانقاه شیخ مى رفت و با اجازه وى به شهرها و نواحى مختلف حمله مى کرد. به علاوه پس از کسب پیروزى و به دست آوردن غنایم، خمس آن را جهت تقسیم میان مستمندان، نزد شیخ مى فرستاد.19
مجاهدشاه و محمد دوم نیز با شیخ رابطه اى نیکو داشتند. به گفته مؤلف تذکره الملوک، مجاهدشاه هر روز در خانقاه شیخ حاضر مى شد و بسیارى از کارهاى دیوانى را در آن جا انجام مى داد.20 در اواخر سلطنت مجاهد رابطه وى با شیخ سراج به دلایلى تیره شد. این امر به قدرى مردم را به سلطان بدبین کرد که پس از مرگ سلطان، مردم اجازه ندادند او را در مقبره خانوادگى اش به خاک سپارند.21 شیخ سراج در دوره محمد دوم در 781ه درگذشت. سلطان محمد به هنگام بیمارى شیخ به عیادت او رفت و پس از وفات وى نیز بر سر تربتش حاضر شد و مراسم تعزیت به جاى آورد.22
شیخ سراج در دوران فعالیت خویش، شاگردان بسیارى تربیت کرد و بسیارى از صوفیان را از ایران و شمال هند به درگاه خویش جذب نمود. از این رو، فعالیت فرزندان و مریدان شیخ پس از وى نیز ادامه یافت. شیخ درآمدهاى جاگیر اعطا شده به خود را در میان فرزندان و برخى مردم تقسیم کرد که این امر نشان دهنده ادامه فعالیت این گروه پس از اوست. انتقال پایتخت به بیدر باعث کم شدن نفوذ صوفیان جنیدى و اعقاب شیخ سراج گردید. با این حال، خانقاه آنان در سال هاى پایانى حکومت بهمنیان و نیز در دوره جانشینان آنان در بیدر هم چنان فعال بود و گروه هاى زیادى از مردم را به خود جلب مى کرد.23 حضور محمودشاه بهمنى در سال 901ه در مقبره شیخ سراج در گلبرگه و دیدار با سجاده نشین آن، نشانه اهمیت این خانقاه در اواخر دوره بهمنیان است.24 خانقاه شیخ سراج الدین جنیدى امروزه نیز در گلبرگه با نام «روضه شیخ» بسیارى از علاقه مندان را به خود جلب مى کند.
2- عین الدین محمد جنیدى بیجاپورى مشهور به گنج العلم (795-706ه ): دیگر صوفى برجسته جنیدى در دوره سلاطین نخست بهمنى است. از رابطه گنج العلم با پادشاهان این سلسله اطلاع چندانى در دست نیست. دیدار حسن کانگو با وى به هنگام سفر سلطان به ساغَر، در کنار سایر دانشمندان و بزرگان آن عصر نشانه اعتبارى است که وى نزد اولین سلطان بهمنى داشته است. وى یکى از صوفیان فعال جنیدى دکن در دوره بهمنیان است و آثار و تألیفات زیادى به وى منسوب است. لیکن متأسفانه، هیچ یک از این آثار موجود نیست. گستردگى حوزه مطالعاتى و پرداختن به موضوعاتى، از قبیل تفسیر، تصوف، کلام ،حدیث و تاریخ، نشانه وسعت دانش و معرفت وى است. به طور کلى، مى توان او را بزرگترین و پرکارترین صوفى دکن، قبل از گیسودراز دانست.25 محمد قادرى در اثر کوچک خویش به نام شجره اجازه و اراده که به بیان شجره نامه صوفیان جنیدى در دکن اختصاص دارد، از یکى از آثار گنج العلم به نام اطوار الابرار سود برده است.26 این کتاب به زبان عربى و درباره شرح حال و نسب صوفیان جنیدى بوده است. محمد سلیمان صدیقى، محقق برجسته تاریخ تصوف در دکن، مدعى است که خلاصه اى از این کتاب به زبان فارسى موجود است.27 یکى از آثار مهم وى به نام ملحقات طبقات ناصرى نیز در اختیار مورخانى چون فرشته و عبدالجبار قرار گرفته است. مطالب این دو مورخ به نقل از گنج العلم، نشانه احاطه وى بر تاریخ سرزمین هاى اسلامى و نیز رابطه مؤلف با بهمنیان است.28
3- شیخ زین الدین دولت آبادى (771-701ه ): وى اولین صوفى برجسته از سلسله چشتیه در دوره بهمنیان است. شیخ زین الدین در 701ه در شیراز متولد شد و در جوانى به هندوستان و دربار محمد بن تغلق سفر کرد. وى نیز از جمله دانشمندانى بود که به دستور محمد بن تغلق از دهلى به دولت آباد نقل مکان کردند. زین الدین در آغاز دانشمندى عقل گرا و از منتقدان صوفیه بود. ولى تحت تأثیر برهان الدین غریب به تصوف گرائید و پس از درگذشت وى در 737ه به عنوان خلیفه و جانشین وى شناخته شد. زین الدین با حسن کانگو و محمد اول معاصر بود. وى، از جمله صوفیانى است که بر اصول دینى و فرقه اى خویش شدیداً پایبند بود و هیچ جاگیر یا هدیه اى از جانب سلاطین نپذیرفت. رابطه حسن کانگو با وى بسیار صمیمى بود. به گفته فرشته حسن گانگو پس از استقرار بر تخت سلطنت، پنج من طلا و ده من نقره براى شیخ برهان الدین فرستاد تا میان فقرا و مساکین تقسیم کند.29 لیکن با توجه به درگذشت برهان الدین در سال 737ه و انتخاب زین الدین به جاى وى، به نظر مى رسد کانگو این مقدار طلا و نقره را براى شیخ زین الدین فرستاده است. شیخ زین الدین پس از درگذشت حسن، محمد فرزند وى را به دلیل ارتکاب مناهى و شرب خمر، فرد مناسبى براى احراز سلطنت ندانست و از بیعت با وى سرباز زد. این امر باعث بدبینى مردم به سلطان شد. از این رو، وى تلاش فراوانى براى جلب رضایت شیخ به عمل آورد ولى این تلاش ها ثمرى نبخشید و روابط آن دو هم چنان تیره باقى ماند. به علاوه شیخ زین الدین، حاکم دولت آباد به بهرام خان مازندرانى که علیه محمد اول شوریده بود، پناه داد و از این طریق نارضایى خویش را از سلطان آشکار ساخت. سلطان از وى خواست که شهر را ترک نماید، لیکن وى به شدت در مقابل این تقاضا ایستاد و ضمن رد درخواست سلطان از او خواست از ارتکاب معاصى و محرمات دورى کند، امر به معروف و نهى از منکر نماید و به قوانین شرعى جامع عمل پوشد تا وى حکومت او را مشروع دانسته و به رسمیت شناسد. غضب شیخ زین الدین سبب وحشت سلطان و در نتیجه، پذیرش نظر وى گردید. بنابراین دستور داد مغازه هاى شراب فروشى بسته و دزدان و غارت گران و کسانى که به اعمال خلاف شرع دست مى زدند، تنبیه شوند. شیخ نیز وى را دعاى خیر کرد و به او لقب «غازى» داد.30 از آن پس رابطه شیخ و سلطان بسیار خوب شد؛ و سلطان در سختى ها و ناملایمات سیاسى و اجتماعى به خانقاه وى مى رفت و از او استمداد مى جست.31 اصرار شیخ بر خواسته هاى خویش و عقب نشینى سلطان در برابر وى، از طرفى، نشانه پایبندى شیخ بر اصول و قوانین دینى و از طرف دیگر، حاکى از نفوذ فوق العاده وى در میان مردم است، به طورى که سلطان بهمنى را با همه قدرت و شوکت مجبور به عقب نشینى کرد. به علاوه این امر نشان مى دهد در میان صوفیان این دوره، اختلافاتى درباره نحوه تعامل با حاکمان وجود داشته است، چرا که در همین سال ها شیخ سراج الدین جنیدى از حامیان سرسخت محمد اول در همه امور سیاسى و اجتماعى بود و طبق اسناد موجود اموال و جاگیرهایى از پادشاهان بهمنى پذیرفته بود. در واقع شیخ زین الدین با اعمال خویش، به نوعى شیخ سراج و حمایت هاى وى از سلطان را مورد طعن قرار داده بود.
شیخ زین الدین داراى شاگردان و مریدانى بود که پس از وى در شهرهاى مختلف دکن و گُجَرات فعالیت مى کردند. شخصى به نام امیر حسین ملفوظات شیخ را تحت عنوان هدایت القلوب جمع آورى کرده و امروزه موجود است.32
4- سید محمد بن یوسف حسینى معروف به گیسودراز: صوفیان معروف سال هاى نخستین حکومت بهمنیان؛ یعنى شیخ سراج الدین جنیدى، شیخ زین الدین دولت آبادى و عین الدین بیجاپورى تا اواخر دوره محمد دوم همگى درگذشتند. مریدان و خلفاى این صوفیان در گلبرگه و سایر شهرهاى دکن فعال بودند، اما صوفى برجسته اى که بتواند خلأ ناشى از فقدان آنان را پر کند و همه مردم را گرد خویش جمع کند، در میان آنها وجود نداشت. فیروزشاه براى پرکردن این خلأ دست به دامان یکى از صوفیان معروف و پرنفوذ چشتیه؛ یعنى سید محمد گیسودراز شد. گیسودراز در 721ه در دهلى متولد شد. پدرش از صوفیانى بود که محمد بن تغلق او را به دولت آباد منتقل کرد. گیسودراز پس از مدتى اقامت در دولت آباد، در جوانى مجدداً براى کسب دانش از برخى دانشمندان و صوفیان بزرگ به ویژه شیخ نصیرالدین محمود چراغ دهلى، راهى دهلى گردید. و در خدمت چراغ دهلى به مقامى عالى دست یافت و پس از درگذشت او، به عنوان خلیفه و جانشین وى برگزیده شد.33 ناملایماتى که در اوایل قرن نهم در دهلى و شمال هند به وجود آمد و ظهور سلطان قدرت مندى، چون فیروزشاه در دکن، احتمالاً از دلایلى بوده است که گیسودراز را در حدود نود سالگى مجبور ساخت از دهلى روانه جنوب گردد و در خلدآباد سکنى گزیند. وى در این زمان علاوه بر تربیت شاگردان فراوان و تألیف چند کتاب، داراى شهرت و محبوبیت زیادى در میان مردم بود. بنابراین، حضور گیسودراز در دربار یکى از پادشاهان مى توانست علاوه بر کسب شهرت و امتیاز بر سلاطین دیگر، سبب حمایت و مقبولیت مردمى وى شود. فیروزشاه از طرفى به دنبال یک صوفى برجسته براى پر کردن خلأناشى از فقدان صوفیان جنیدى بود و از طرف دیگر، بیم آن داشت که گیسودراز با پیوستن به دربار سلاطین مسلمان مالْوَه، گُجَرات یا خاندیش موجب تقویت و برترى آنان شود. از این رو، فرصت پیش آمده را مغتنم شمرد و گیسودراز را به گلبرگه دعوت کرد. گیسودراز نیز که همواره به دنبال اشاعه افکار و عقاید خویش بود، از این دعوت استقبال کرد.
ورود گیسودراز به گلبرگه با حسن قبول و استقبال بى نظیر سلطان و مردم مواجه گردید. او به سرعت توانست بر همه اقشار مختلف مردم تأثیر نهد و آنان را از طبقات مختلف به سوى خویش جلب کند. به علاوه بسیارى از مریدان گیسودراز و نیز طالبان علم از شمال هند و شهرهاى مختلف دکن براى بهره گیرى از مقام معنوى و علم و دانش او راهى گلبرگه شدند.34 رابطه فیروزشاه و گیسودراز در آغاز بسیار خوب و صمیمى بود. سلطان توجه فراوانى به وى داشت و کارهاى مهم سیاسى و اجتماعى را با صلاح دید و مشورت وى انجام مى داد. گیسودراز نیز سلطان را مورد توجه و دعاى خیر خویش قرار مى داد.35 اما رابطه سلطان و گیسودراز به زودى به سردى گرائید. مورخان و محققان دلایل فراوانى را براى تیرگى روابط آن دو برشمرده اند. فیروزشاه پادشاهى عقل گرا بود و به فلسفه و نجوم و علوم عقلى اهمیت زیادى مى داد. دربار او محل نزاع و اختلاف دو گروه از دانشمندان؛ یعنى اهل ظاهر و اهل باطن بود. با توجه به این که گیسودراز توجه چندانى به علوم عقلى نداشت، احتمال مى رود اختلاف این دو گروه و سعایت برخى از دانشمندان عقل گرا، مانند میر فضل اللَّه اَنْجو موجب سردى روابط آن دو شده باشد.36 دلیل دیگر این اختلاف، محبوبیت و شهرتى بود که گیسودراز در میان طبقات مختلف اجتماعى دکن به دست آورد. برخى ویژگى هاى اخلاقى گیسودراز از قبیل مهمان نوازى، پذیرش مردم از هر طبقه و نژادى در سلک پیروان خویش، زبان گویا و فصاحت و مهارت وى در ارائه آموزش ها و تعلیمات خویش و نیز آشنایى با زبان هاى فارسى، دکنى، عربى و سانسکریت، او را به چهره اى محبوب و مورد توجه همه مردم، حتى هندوان تبدیل کرده بود.37 مردم در همان زمان، برخى شکست هاى فیروزشاه را از سلطان ویجیانگر به دلیل نارضایى گیسودراز از وى مى دانستند؛ این امر خود دلیل نفوذ فوق العاده گیسودراز در میان مردم و حمایت افکار عمومى از اوست.38 یکى از معروف ترین القابى که مردم به گیسودراز دادند، لقب «بنده نواز» است. این لقب به دلیل مهمان نوازى گیسودراز و توجه وى به حال فقرا و زیردستان و همه کسانى که به خانقاه او وارد مى شدند، به او داده شد39 و به روشنى بیانگر رابطه صمیمانه گیسودراز با مردم و نفوذ در میان آنان است. محبوبیت وى شهرت و قدرت سلطان و فقهاى دربارش را، تحت الشعاع قرار داده بود؛ ازدحام مردم در خانقاه وى، که در نزدیکى قصر سلطان قرار داشت به اندازه اى بود که فیروزشاه آن را مانع انجام کارهاى دیوانى و دربارى دانست و از وى خواست خانقاه خویش را به مکانى دیگر منتقل سازد.40 وى حتى پس از مرگ، محبوبیت فراوانى نزد مردم داشت به طورى که برخى مردم دکن معتقد بودند که ثواب زیارت آرامگاه وى با زیارت مکه برابر است.41 گیسودراز با ولى عهدى حسن خان، فرزند فیروزشاه مخالفت کرد و او را شایسته سلطنت ندانست. این امر مورد توجه احمدخان، برادر فیروزشاه که منصب امیرالامرایى داشت، قرار گرفت. احمدخان قبل از این نیز با گیسودراز رابطه اى بسیار صمیمى داشت. در نزاع احمدخان و فیروزشاه براى تصاحب سلطنت، گیسودراز از احمدخان حمایت کرد؛ در واقع، او با یارى و پشتیبانى گیسودراز توانست بر برادر خویش غلبه و قدرت را تصاحب کند. روى گردانى گیسودراز از فیروزشاه، یکى از دلایلى بود که باعث ضعف و سپس شکست وى از احمد اول شد.42 از این رو، وى بیش از پیش مورد توجه احمد اول قرار گرفت؛ سلطان خانقاه بزرگى براى گیسودراز ساخت و براى هزینه هاى آن اوقاف فراوانى قرار داد.43 احمد اول خود در خانقاه گیسودراز حاضر مى شد و به سخنان وى گوش فرا مى داد و گاه صوفیان و مریدان وى را با بخشش و انعام خویش نوازش مى کرد. سند یکى از جاگیرهایى که احمد اول براى تأمین هزینه هاى خانقاه به گیسودراز واگذار کرد، هم اکنون در کتاب خانه مقبره وى در گلبرگه موجود است.44 درگذشت گیسودراز در سال هاى نخست سلطنت احمد اول سبب شد که سلطان براى جبران فقدان وى، با دعوت از خاندان شاه نعمت اللَّه، صوفیانى دیگر را وارد تاریخ سیاسى و اجتماعى دکن سازد.
گیسودراز علاوه بر رابطه اى که با دو سلطان بزرگ بهمنیان - فیروزشاه و احمد اول - داشت، با اقدامات علمى و تألیفات خویش، تربیت مریدان، گسیل داشتن خلفاى فراوان به شهرهاى مختلف و گسترش فعالیت خانقاه ها در سراسر دکن، رونق و سازمانى جدید به سلسله چشتیه بخشید. وى در گلبرگه و سایر شهرهاى دکن 42 خلیفه براى خویش برگزید که هر یک به نوبه خویش مشغول آموزش و تبلیغ عقاید چشتیه بود. دو فرزند وى، سید اکبر حسینى مؤلف کتاب تبصره اصطلاحات الصوفیه و سید اصغر حسینى، شاه راجا، خواجه احمد دبیر، مولانا علاءالدین گُوآلیارى، شیخ صدرالدین خواندمیرى، سید کمال الدین غزنوى، قاضى اسحاق و شیخ علاءالدین انصارى از جمله خلفاى معروف وى بودند که نقش مهمى در اشاعه تعالیم چشتیه در دکن ایفا کردند.45 در واقع، گیسودراز را باید پرکارترین و مؤثرترین صوفى چشتیه در دکن به حساب آورد. او با تألیفات فراوان خویش باعث آشنایى مردم دکن با فرهنگ و علوم مربوط به تصوف آن گونه که در ایران و سایر سرزمین هاى اسلامى رواج داشت، گردید و تعالیم صوفیه به ویژه فرقه چشتیه از طریق وى وارد این منطقه از جهان اسلام شد. او با تألیف برخى آثار به زبان دکنى (اردو قدیم)، - که زبان عامه مردم دکن در آن دوره بود - و نیز پذیرش هندوان در خانقاه خویش و برگزارى جلسات بحث و مناظره با آنان درباره مسائل دینى و مذهبى، باعث ارتباط بیشتر دو فرهنگ اسلامى و هندو در این دوره گردید.46 درگذشت گیسودراز و سپس انتقال پایتخت به بیدر فعالیت هاى منظم چشتیه را دچار خلل کرد، لیکن گیسودراز فرزندان، نوادگان و مریدان زیادى داشت که پس از او در گلبرگه و بیدر و برخى دیگر از شهرهاى دکن فعال بودند و مورد توجه و احترام سلاطین بهمنى و نیز مردم قرار داشتند. برخى از نوادگان وى از جمله سید شاه سفیراللَّه، بر خلاف سنت خانوادگى خویش و على رغم توصیه گیسودراز، وارد دستگاه ادارى بهمنیان شدند.47 اسناد و مدارکى در دست است که نشان مى دهد سلاطین بهمنى در دوره بیدر نیز به صوفیان چشتیه توجه داشتند و با اختصاص اوقاف و مالیات برخى از روستاها جهت تأمین هزینه خانقاه هاى این فرقه، به حمایت و یارى آنان پرداختند.48 احمدشاه دوم، یکى از نوادگان گیسودراز به نام شاه یداللَّه را به بیدر دعوت کرد، اما وى نپذیرفت و برادر خویش ابوالفیض من اللَّه (879-811ه ) را نزد سلطان فرستاد. وى یکى از صوفیان معروف چشتیه در بیدر است. پس از او فرزندش نصیرالدین ابوالحسن کلیم اللَّه به منصب سجادگى این فرقه رسید. صوفیان چشتیه بیدر در دوره هاى بعد همگى از نسل وى هستند و نوادگان او امروزه نیز در بیدر فعال مى باشند.49 ابوالفیض من اللَّه داراى کتابى به نام شوامل الجُمل فى شمایل الکُمل است. این کتاب، ملفوظات ابوالفیض است که فرزند کوچک او ناصرالدین ابوالحسن کلیم اللَّه آن را جمع آورى کرده و داراى اطلاعات مفیدى درباره فعالیت صوفیان چشتیه به ویژه خاندان گیسودراز در دوره بهمنیان است.50 خانقاه برخى از صوفیان چشتیه، به ویژه ابوالفیض من اللَّه پس از بهمنیان و در دوره جانشینان آنان و نیز نظام هاى حیدرآباد، هم چنان به فعالیت خود ادامه داد و برخى سلاطین و امرا به آن توجه ویژه اى داشتند.51
5- خاندان شاه نعمت اللَّه: جلوس احمد اول بر تخت سلطنت علاوه بر تأثیرات سیاسى و اجتماعى بر حکومت بهمنیان، به نقطه عطفى در تاریخ تصوف در دکن نیز تبدیل گردید. کمى پس از جلوس وى، گیسودراز بزرگترین حامى سلطان و کسى که سلطان حکومت خویش را مدیون وى بود، درگذشت. فقدان گیسودراز از نظر اجتماعى و روحى براى احمد اول ضایعه اى سنگین به حساب مى آمد. او بنابر دلایلى تصمیم گرفت پایتخت خویش را از گلبرگه به بیدر منتقل سازد. نیروهاى اجتماعى و اشرافى که وى در بیدر فراهم آورد عمدتاً از آفاقى ها و شیعیان ایران و عراق بودند. سلطان در سال هاى نخست استقرار خویش در بیدر هم چنان از فقدان یک صوفى بزرگ که بتواند با تکیه بر وى مردم را به حمایت از خویش برانگیزد، رنج مى برد. هنگامى که شیخ آذرى، ملک الشعراى دربار احمد اول تصمیم گرفت بیدر را به مقصد اسفراین ترک کند، سلطان از وى تقاضا کرد به دلیل غم و اندوهى که فوت گیسودراز براى وى به همراه داشت، در بیدر بماند و با ترک بیدر اندوه او را بیشتر نسازد.52 در واقع سلطان سعى داشت با استفاده از شهرت شیخ آذرى، کمى از ضایعه فقدان گیسودراز را جبران کند. گذشته از این، احمد اول ذاتاً فردى صوفى منش بود و به صوفیان و افکار صوفیانه توجهى خاص داشت. کلمات قصار و نصایح و سخنانى که از صوفیان در گرداگرد محراب مقبره وى در بیدر نقش بسته، به روشنى نشانگر توجه وى به این قبیل افکار و سخنان است.53 در جامعه جدید که داراى مردم و اشرافیتى متفاوت با جامعه گلبرگه بود، احمد اول نیاز به صوفیانى داشت که از نظر مذهبى و قومى و نژادى با این مردم هم خوانى داشته باشند و در واقع، بتوانند حمایت این اشرافیت جدید را نسبت به حکومت جلب نمایند. بنابراین متوجه ایران شد و از شاه نعمت اللَّه ولى (834 - 730ه )، صوفى معروف فرقه قادریه، براى سفر به دکن دعوت به عمل آورد. سلطان پیش از این، از طریق یکى از شاگردان و مریدان شاه نعمت اللَّه به نام نظام الدین فاروقى، معروف به شیخ خوجَن، با وى آشنا گردیده بود.54 از این رو، گروهى از مشایخ و بزرگان را نزد نعمت اللَّه در کرمان فرستاد، و از وى براى سفر به دکن دعوت کرد. شاه نعمت اللَّه به دلایلى از این سفر سر باز زد و با سفر تنها فرزند خویش، خلیل اللَّه نیز به دلیل دلبستگى فراوانى که به وى داشت، موافقت نکرد. لیکن نوه خویش، میرزا نوراللَّه را به دربار احمد فرستاد. سلطان براى استقبال از نوراللَّه، با جمیع امرا و شاه زادگان از شهر بیدر بیرون رفت و نوراللَّه را با اعزاز و احترام فراوان به شهر درآورد. وى در محلى که براى اولین بار با نوراللَّه ملاقات کرد، روستایى ساخت و آن را نعمت آباد نام نهاد و سپس نوراللَّه را بر همه صوفیان برترى داد و او را به لقب «ملک المشایخ» سرافراز گردانید.55 میرزا نوراللَّه از چنان شهرت و اعتبارى برخوردار نبود که بتواند آرزوهاى احمد اول را برآورده سازد؛ وى با اوضاع سیاسى و اجتماعى دکن آشنایى چندانى نداشت. به علاوه زبان دکنى نمى دانست و به همین دلیل بیشتر در دربار بود و نمى توانست ارتباط صمیمى با مردم برقرار سازد. بنابراین، سلطان همه توجه خویش را متوجه شاه نعمت اللَّه کرد و او را به عنوان رهبر و مراد حقیقى خویش مى دانست. نعمت اللَّه نیز سلطان را مورد توجه و تفقد خویش قرار داد. احمد اول از کسانى بود که نعمت اللَّه، او را به «شرف خلعت و اجازت» نایل کرد و با این کار، وى را وارد حلقه صوفیان و مریدان خویش ساخت.56 سلطان نیز هر سال هدایا و پول هاى فراوانى جهت مخارج خانقاه نعمت اللَّه از دکن به کرمان ارسال مى کرد. این مبالغ به اندازه اى زیاد بود که مالیات حاصل از آن، در آمد فراوانى نصیب حاکمان محلى مى کرد.57 شاه نعمت اللَّه در سال 834ه در کرمان در گذشت. احمد اول در برگزارى مراسم عزاى وى تلاش بسیارى کرد. وى در مراسم عُرس (سالگرد) نیز، به نشانه اکرام و احترام آن مرحوم، شخصاً به دست سادات و مشایخ آب ریخت.58 مقبره نعمت اللَّه در ماهان داراى کتیبه اى به تاریخ 840ه است که نشان مى دهد ساخت این بنا در دوره احمد اول تحت نظر وى آغاز شده و در دوره احمد دوم به پایان رسیده است.59
پس از درگذشت نعمت اللَّه، تنها فرزند وى خلیل اللَّه به همراه فرزندان گروهى از مریدان خویش به بیدر مهاجرت کرد. خلیل اللَّه را باید اولین صوفى معروف از خاندان نعمت اللَّه دانست که وارد دکن گردید. وى داراى دو فرزند به نام هاى حبیب اللَّه و محب اللَّه بود که همراه او به بیدر آمدند. این صوفیان در بیدر از احترام فراوانى برخوردار گردیدند و براى اولین بار در تاریخ تصوف این دوره، با خاندان شاهى روابط سببى برقرار کردند؛ بدین ترتیب، حبیب اللَّه به دامادى احمد اول و محب اللَّه به دامادى پسرش، احمد دوم درآمد. ازدواج میان صوفیان خاندان نعمت اللَّه با خاندان شاهى در دوره هاى دیگر سلاطین بهمنى نیز رواج داشت.60 به علاوه این افراد عهده دار خدمات نظامى و ادارى شدند و اقطاع و جاگیرهایى از سلاطین دریافت کردند؛ حبیب اللَّه منطقه بیر (واقع در شمال غربى بیدر) را به عنوان اقطاع از سلطان دریافت کرد. وى فرماندهى لایق بود و در نبردها خدمات فراوانى به بهمنیان کرد، به همین دلیل، مفتخر به القابى از قبیل «غازى» و «بت شکن» شد61 در واقع، صوفیان فرقه نعمت اللهى از آغاز ورود خویش به دکن، شیوه اى متفاوت از صوفیان قبلى در پیش گرفتند. آنان به طور جدى وارد مسائل سیاسى و نظامى گردیدند. احترامى نیز که این صوفیان در بین مردم و امرا داشتند بیشتر به دلیل روابط آنها با خاندان شاهى بود. با این حال، حضور صوفیان نعمت اللهى در پایتخت بهمنیان و مشارکت آنان در مسائل سیاسى و اجتماعى، باعث شهرت این سلاطین در سرزمین هاى دیگر به ویژه ایران گردید. پس از مهاجرت این صوفیان به دکن، بسیارى از دانشمندان و صوفیان و شعرا به قصد پیوستن به این خاندان از ایران عازم دکن شدند. با مهاجرت خاندان نعمت اللهى، سیل مهاجرت آفاقى ها به دکن سرعت گرفت. معروف ترین فردى که به قصد پیوستن به شاه محب اللَّه از ایران وارد دکن گردید، محمود گاوان بود62 که تأثیر وى بر تاریخ سیاسى - اجتماعى این منطقه بر کسى پوشیده نیست. شیخ آذرى و برخى دیگر از شعراى دربار بهمنى نیز به همراه خاندان نعمت اللَّه به دکن آمدند. سلطان قلى قطبشاه، مؤسس سلسله قطب شاهیان نیز از مریدان نعمت اللَّه بود که جهت پیوستن به آنان روانه دکن گردید.63
پس از احمد اول و در دوره هاى دیگر حکومت سلاطین بهمنى نیز صوفیان خاندان نعمت اللَّه احترام زیادى در میان دربار، سپاهیان و مردم داشتند. این گروه در همه مسائل سیاسى، اجتماعى و نظامى مشارکت مى کردند و کمتر حادثه اى را در دوره بیدر مى توان یافت که صوفیان این خاندان در آن نقش اساسى نداشته باشند. جلوس بر تخت و مراسم تاج گذارى احمد دوم (حک: 862-838)، احمد سوم (حک: 867-865) و محمد سوم (حک: 867-887)، به دست فرزندان و نوادگان نعمت اللَّه و صوفیان و مشایخ دیگر صورت گرفت.64 عدم بیعت این افراد با سلاطین به هنگام جلوس، موجب ضعف سلطان و روى گردانى مردم از وى مى شد. در لشکرکشى ها و نبرد با سلاطین هندو نیز معمولاً اعضاى این خاندان حضور داشتند. برخى از صوفیان خاندان نعمت اللَّه خود فرماندهان لایقى بودند اما حضور آنان در میان سپاه با توجه به شهرت و محبوبیت آنان، باعث تقویت روحیه سربازان مى شد. در اختلاف و تنازع میان آفاقى ها و دکنى ها نیز صوفیان نعمت اللهى به حمایت از آفاقى ها پرداختند؛ پس از جلوس همایون شاه (حک:862-865)، حبیت اللَّه فرزند خلیل اللَّه به همراه گروهى دیگر از آفاقى ها علیه سلطان شورش کردند و حسن خان برادر کوچک وى را به سلطنت برگزیدند. همایون، شورشیان را سرکوب و حبیب اللَّه و برخى از همدستانش، مانند نظیرىِ شاعر را زندانى کرد. آنان پس از مدتى با مساعدت یاران آفاقى خویش از زندان گریختند و شورشى دیگر علیه همایون به راه انداختند. همایون مجدداً شورشیان را سرکوب کرد و رهبران شورشى از جمله حبیب اللَّه را به قتل رسانید.65 با این حال، قتل حبیب اللَّه سبب کاهش نفوذ نعمت اللهیه در دستگاه بهمنیان نگردید و این صوفیان هم چنان به فعالیت خویش در دوره سلاطین بعدى ادامه دادند.
صوفیان فرقه نعمت اللهى علاوه بر شرکت در مسائل سیاسى و نظامى، دو تأثیر ماندگار دیگر در تاریخ سیاسى و اجتماعى دکن بر جاى نهادند؛ با توجه به تشیع صوفیان نعمت اللهى، این گروه باعث ترویج و رشد تشیع در دکن گردیدند. نعمت اللَّه خود از اعقاب امام پنجم شیعیان بود و حضور فرزندان و نوادگان او در دکن موجب شد تا تعداد کثیرى از شیعیان از سرزمین هاى مختلف به ویژه ایران در این منطقه گرد هم آیند به طورى که، پس از تجزیه حکومت بهمنى، تشیع در قلمرو برخى جانشینان آنان به عنوان مذهب رسمى انتخاب شد. به علاوه صوفیان و ایرانیانى که براى پیوستن به آنان به دکن مهاجرت کردند به رشد و توسعه زبان فارسى در این منطقه کمک زیادى کردند. قدیمى ترین متن فارسى باقى مانده از دوره بهمنیان، رساله اى است که عبدالعزیز بن شیر ملک واعظى درباره «احوال و آثار نعمت الله ولى» تألیف و به احمد دوم پیش کش کرد.66
علاوه بر خاندان نعمت اللَّه، صوفیان دیگرى نیز در دوره حکومت بهمنیان در بیدر فعال بودند و بعضاً به مراتب بالایى در زمینه علم و سیاست دست یافتند.
6- سید حنیف: وى یکى از صوفیان مشهور و از مریدان خاندان نعمت اللَّه بود که در دوره احمد اول به همراه آنان وارد بیدر گردید و در حوادث سیاسى و اجتماعى این شهر نقش مهمى ایفا کرد. وى در مراسم جلوس احمد دوم، احمد سوم و محمد سوم به همراه صوفیان خاندان نعت اللهى حضور داشت و با ایستادن در سمت چپ سلاطین در واقع جلوس آنان را بر تخت سلطنت تأیید کرد.67 مقبره وى به نام «روضه سیدالسادات» که در دوره محمودشاه (حک:887-924) بنا گردید، امروزه در بیدر موجود است.68
7- شیخ ابراهیم ملتانى: وى از صوفیانى بود که در دوره احمد دوم وارد بیدر گردید. او در ملتان متولد شد و در جوانى وارد دستگاه ادارى بهمنیان گردید. ملتانى با تألیف کتابى به نام معارف العلوم و تقدیم آن به سلطان، وى را تحت تأثیر دانش عمیق خود قرار داد و توجه سلطان را به خود جلب کرد، به طورى که سلطان روستاهایى را به عنوان انعام به وى بخشید. ملتانى تا مرگ احمد دوم مورد توجه و احترام وى قرار داشت. پس از آن در دوره محمد سوم مورد حمایت جدى محمود گاوان قرار گرفت و به منصب قاضى القضاتى قلمرو بهمنیان منصوب شد. پس از او فرزندان و مریدانش به اشاعه آرا و عقاید فرقه قادریه در بیدر و شهرهاى دیگر پرداختند.69
صوفیان علاوه بر رابطه با سلطان و ایفاى نقش مهم در مسائل سیاسى و اجتماعى، در حوزه علم و فرهنگ نیز نقش بسزایى در جامعه دکن ایفا کردند. در واقع این گروه اولین کسانى بودند که مردم دکن را با فرهنگ و معارف اسلامى آشنا کردند و تعالیم اسلامى را در جنوب هند رواج دادند. آنان به دلیل روابط نزدیک با مردم، به خوبى توانستند بر توده هاى مردم تأثیر گذارند و آنان را با فرهنگ رایج در دیگر سرزمین هاى اسلامى، آشنا سازند. آنها هم چنین آثار صوفیان بزرگى، چون شیخ ابوطالب مکى، امام غزالى، امام قشیرى، ابن عربى، شیخ زین الدین عطار و شیخ شهاب الدین سهروردى را به دکن آورده و در مدارس و خانقاه هاى خویش، بحث و بررسى کردند. به علاوه افرادى، چون عین الدین بیجاپورى و سید محمد گیسودراز با تألیف آثار فراوان به زبان هاى فارسى، عربى و دکنى، بر غناى علمى و فرهنگى دکن افزودند. از بسیارى از این آثار امروزه جز نام باقى نمانده است، ولى گستردگى دامنه این تألیفات، حاکى از تلاش بى شائبه صوفیان جهت ارتقاء فرهنگى جامعه خویش است. این آثار به طور کلى، در قالب ملفوظات، جداول نسب شناسى، شروح، ترجمه ها، مجموعه اشعار و نیز علومى، از قبیل تفسیر، حدیث، فقه، قرائت، اصول، لغت، نحو، تاریخ و حتى پزشکى قابل بحث و بررسى است. بحث هایى که در خانقاه صوفیان جارى بود، به روشنى نشانه جذب کامل ادبیات صوفیانه و نیز گسترش فرهنگ اسلامى در کن (در این دوره) است.
صوفیان از نظر اخلاقى نیز تأثیرى ماندگار بر جامعه دکن داشتند. گذشته از ارشاد وراهنمایى سلاطین و گاه ایستادگى در برابر اعمال خلاف شرع آنان، این افراد در جهت تقویت روحیه اخلاقى و دینى مردم و نیز کنترل فساد و تباهى جامعه، نقش مهمى ایفا کردند؛ آثارى که تحت عنوان ملفوظات از برخى صوفیان این دوره به جاى مانده، به خوبى نشانگر تلاش آنان براى زدودن فساد و تباهى از جامعه و ایجاد فرهنگى دینى و انسانى است.70
پی نوشت ها :
1-. استادیار دانشگاه زنجان.
2-. ابن بطوطه، رحله، تحقیق محمد، عبدالمنعم العریان، (بیروت، 1407ق/1987م) ص 575.
3-. Mohammad suleman siddiqi, Ethnic change in the Bahmanid society at Bidar: (A.D. 1422-1538, in Islamic culture, 1986), vol60, no3, p 61-80.
4-. براى آشنایى با فعالیت این صوفیان در دکن ر.ک: سید محمد میرخورد، سیر الاولیاء در احوال و ملفوظات مشایخ چشت، به کوشش محمد ارشد قرشى، (لاهور، 1398ق / 1978م)، ص 101 - 203، 165 - 303؛ محمد جمال قوام الدین، قوام العقاید، نسخه خطى موجود در کتاب خانه دانشگاه عثمانیه حیدرآباد دکن، فصل سوم؛ مولوى ابوتراب محمد عبدالجبار، محبوب ذى المنن تذکره اولیاى دکن، (حیدرآباد دکن، بى تا) ص 150 - 300، 160 - 391، 371، 378، 302 - 538، 393 - 541.
5-. غلامعلى شاه، مشکوة النبوه، نسخه خطى موجود در مجموعه روضه بزرگ گلبرگه، ص 18 و 28.
6-. براى نمونه ر.ک: همان، ص 17؛ غلام محمد خواندمیرى، سید المخدومى، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضة بزرگ» گلبرگه، ص 167 - 168؛ محمد جمال قوام الدین، پیشین، فصل سوم؛ سید على طباطبا، برهان مآثر، (دهلى، 1355ق/1936م)، ص 12؛ محمد قاسم هندوشاه فرشته، گلشن ابراهیمى (تاریخ فرشته)، (بمبئى، 1868م)، ج 1، ص 274.
7-. رفیع الدین شیرازى، تذکرة الملوک، نسخه خطى موجود در موزه سالارجنگ، حیدر آباد دکن، ص 7.
8-. محمد قادرى، شجره اراده و اجازه، نسخه خطى موجود در مجموعه محمد سلیمان صدیقى، ص 4 - 9؛ غلام محمد خواند میرى، پیشین، ص 135.
9-. براى شرح حال وى ر.ک: مولوى ابوتراب محمد عبدالجبار، پیشین، ص 391-393؛ بشیرالدین احمد، واقعات مملکت بیجاپور، (آگره، 1915م)، ج 3، ص 524 - 532.
10-. عبدالحىّ بن فخرالدین حسنى، نزهة الخواطر (حیدرآباد دکن، 1407ق/1987) ج 2، ص 143.
11-. رفیع الدین شیرازى، پیشین، ص 7.
12-. همان؛ نیز ر.ک: غلام محمد خواندمیرى، پیشین، ص 163 - 180؛ بشیرالدین احمد، پیشین، ج 3، ص 524 - 526.
13-. عبدالملک عصامى، فتوح السلاطین، چاپ اوث، (مدرس، دانشگاه مدرس، 1984م)، ص 479-496؛ خواندمیرى، پیشین، ص 172 - 173؛ محمدقاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 277.
14-. رفیع الدین شیرازى، پیشین، ص 8.
15-. عصامى، پیشین، ص 551؛ سید على طباطبا، پیشین، ص 21.
16-. Mohammad suleman Siddiqi, Shaikh Muhammad Rukn al-din, his role in medieval Deccan, in "Islamic culture", 1981, vol 55, no. 1, p 55-58; Idem, The Bahmani sufist' (Delhi, 1989) p 125.
17-. رفیع الدین شیرازى، پیشین، ص 8.
18-. غلام محمد خواندمیرى، پیشین، ص 186.
19-. محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 286، 289، 292.
20-. رفیع الدین شیرازى، پیشین، ص 8.
21-. همان.
22-. محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 302.
23-. منعم خان همدانى، سوانح دکن، نسخه موجود در آرشیو دولتى، حیدرآباد دکن، ص 55.
24-. غلام محمد خواندمیرى، پیشین، ص 286 - 287.
25-. Devare,T.D A Short history of persian litrature (At hte Bahmani, the Adeshahi and the Qotshahi courts Deccan), (poona, 1961), p.28.
26-. محمد قادرى، شجره اجازه و اراده، ص 9.
27-. Mohamad Suleman Siddiqi, op.cit, (1989), p 132.
28-. براى شرح حال وى ر.ک: غلامعلى شاه پیشین، ص 23؛ عبدالجبار، پیشین، ص 538-541؛ بشیرالدین احمد، پیشین، ج 3، ص 105.
29-. ج 1، ص 277.
30-. سید على طباطبا، پیشین، ص 32-33، محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 293 - 295؛ محمد رونق على، روضة الاقطاب، (لکنهو، 1332ق/1913م) ص 204-205؛ میرغلامعلى بلگرامى، روضه الاولیاء، (پاکستان، بى تا) ص 28 - 31.
31-. میرمنشى، ص 141؛ بلگرامى، همان، ص 31.
32-. Mohamad Suleman Siddiqi, op. cit, (1989), p 47.
33-. نظام الدین احمد، پیشین، ج 3، ص 17؛ عبدالحق محدث دهلوى، اخبار الاخیار فى اسرار الابرار، تصحیح عظیم اشرف خان (دهلى، 1998م) ص 151 - 157؛ میرغلامعلى بلگرامى، پیشین، ص 17 - 19؛ آقابزرگ، الزریعه الى تصانیف الشیعه، (بیروت، دارالاضراء، بى تا) ج 9، ص 937؛ رحمان على، تذکره علماى هند ملقب به تحفه الفضلاء فى تراجم الکملا، (لکهنو، 1332ق، 1913م) ص 82.
34-. عبدالحق محدث دهلوى، پیشین، ص 152.
35-. گیسودراز، مکتوبات چشتیه، تصحیح مولوى حافظ سید عطاحسین صاحب، (حیدرآباد دکن، 1362ق) ص 86؛ نظام الدین احمد، طبقات الکبرى، تصحیح محمد هدایت حسین، (کلکته 1911م) ج 3، ص 17؛ سید على طباطبا، پیشین، ص 43.
36-. محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 316؛ کامْوَرخان، هفت گلشن الهى، نسخه خطى در کتابخانه دانشگاه علیگره، ص 20.
37-. غلامعلى شاه، پیشین، 19؛ محدث دهلوى، پیشین، ص 152.
38-. امین الدین ابوالفیض، من اللَّه، شوامل الجمل فى شمائل الکمل، نسخه خطى در مجموعه روضه شیخ گلبرگه، ص 94.
39-. منعم خان همدانى، پیشین، ص 54؛ میرغلامعلى بلگرامى، پیشین، ص 19.
40-. محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 316.
41-. همان، ص 32؛ منعم خان همدانى، ص 55.
42-. محمد شریف حنفى، مجالس السلاطین، نسخه خطى موجود در دانشگاه اسلامى علیگره، ص 209 - 210.
43-. محمد قاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 316 - 319، محمد هادى کامْوَرخان، پیشین، ج 1، ص 259؛ انتخاب تاریخ دکن، مجهول المولف، نسخه خطى موجود در موزه ملى هند، دهلى نو، ص 85.
44-. مولوى ابوتراب محمد عبدالجبار، محبوب الوطن، تذکره سلاطین دکن، (حیدرآباد دکن، 1328ق) ص 107.
45-. Mohamad Suleman Siddiqi, op.cit, (1989), p 47 - 48.
46-. شمس اللَّه قادرى، اردوى قدیم، (لکنهو، 1929م) ص 41 - 42؛ غلامعلى شاه، پیشین، ص 19.
47-. Mohamad Sueman Siddiqi, op.cit, (1989), p 53.
48-. G.T Kulkarni Hulkarni, Socio - economic change in the Deccan Seccan (14th to 17th century) a critique, (in"proceeding of indian history congrees", Calicut, 1999), p 288; M.Mirza Sakhawat, two Deccani poets of the Bahmani period, (in "jounal of the pakestan historical society", 1959), vol. 7, part1,p283.
49-. ابوالفیض من اللَّه، پیشین، ص 40؛ غلامعلى شاه، پیشین، ص 20.
Yazdani, Bidar: Its history and mounments, (London, 1947), p 20.
50-. Mohamad Suleman Siddiqi, op.cit, (1989), p 56; Mirnajmudin Ali khan, The education system in the Deccan during the Bahmani period from 1347-1500 (Osmania university, 1977), (ph. D. Thesis) p 393.
51-. جغرافیاى تاریخى دکن، مجهول المولف، نسخه موجود در آرشیو دولتى، حیدرآباد دکن، ص 398.
52-. محمدقاسم هندوشاه فرشته، پیشین، ج 1، ص 325.
53-. براى مشاهده متن این کتیبه ها ر.ک: G. Yazdani, op. cit, p 121
54-. عبدالعزیز بن شیرملک واعظى، رساله اى در سه حضرت شاه نعمت اللَّه ولى کرمانى، تصحیح و مقدمه ژان اوین، (تهران، 1235ق/1956م) ص 288،308؛ سید على طباطبا، پیشین، ص 54؛ غلامعلى شاه، پیشین، ص 20
55-. سید على طباطبا، پیشین، ص 65؛ محمد قاسم فرشته، ج 1، ص 329.
56-. واعظى، پیشین، ص 307-308؛ عبدالرزاق کرمانى، تذکره در مناقب حضرت شاه، نعمت اللَّه ولى تصحیح ژان اوبن، 1362ق.
57-. همان، ص 108؛ محمد مفید مستوفى بافقى، جامع مستوفى، به کوشش ایرج افشار، (تهران، 1340ش) ج 3، ص 37 - 45؛ احمد على خان وزیرى، تاریخ کرمان، تصحیح باستانى پاریزى، (تهران، 1370ش) ص 579؛ معصومعلیشاه، طرائق الحدائق، تصحیح محمد جعفر محجوب، (تهران، 1339ق) ج 3 ص 93.
58-. سید على طباطبا، پیشین، ص 68.
59-. حمید فرزام، تحقیق در احوال و آثار و افکار شاه نعمت اللَّه ولى، (تهران، 1374ش) ص 184؛ احمد على خان وزیرى، پیشین، ص 580.
60-. براى نمونه ر.ک: سید على طباطبا، پیشین، ص 81 - 137 - 138؛ محمد قاسم فرشته، پیشین، ج 1، ص 329.
61-. محمد قاسم فرشته، پیشین، ج 1، ص 329؛ غلامعلى شاه، پیشین، ص 20؛ محمد مفید بافقى، پیشین، ج 3، ص 46-47؛ معصومعلیشاه، پیشین، ج 3، ص 93-94.
62-. محمد قاسم فرشته، پیشین، ج 1، ص 258.
63-. محمد مفید بافقى، پیشین، ج 3، ص 53-54.
64-. سید على طباطبا، پیشین، ص 75، 96، 107، 123.
65-. محمد قاسم فرشته، پیشین، ج 1، ص 339-343.
66-. عبدالعزیز واعظى، پیشین، ص 272.
67-. سید على طباطبا، پیشین، ص 75، 96، 107.
68-. على اصغر حکمت، نقش پارسى بر احجاز هند، (طهران، 1337ش) ص 77-78.
69-.غلامعلى شاه،پیشین، ص 23؛ مولوى ابوتراب محمد عبدالجبار، ص 554-555؛
M.S.Siddiqi, op 58-59
70-. براى برخى از این ملفوظات ر.ک: عبدالحق محدث دهلوى، پیشین، ص 152.
- آقا بزرگ، الذریعه الى تصانیف الشیعه، (بیروت، دارالاضواء، بى تا).
- ابن بطوطه، رحله، تحقیق محمد عبدالمنعم العریان، (بیروت، 1407ق/1987م).
- ابوالفیض من اللَّه، امین الدین، شوامل الجمل فى شمائل الکمل، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه شیخ»، گلبرگه.
- انتخاب تاریخ دکن، مجهول المؤلف، نسخه خطى، موجود در موزه ملى هند، دهلى نو.
- بافقى، محمد مفید مستوفى، جامع مفیدى، به کوشش ایرج افشار، (تهران، 1340ش).
- بشیرالدین احمد، واقعات مملکت بیجاپور، (آگره، 1915م).
- بلگرامى، میرغلامعلى بن نوح، روضه الاولیاء، (پاکستان، بى تا).
- جغرافیاى تاریخ دکن، مؤلف مجهول، موجود در «آرشیو دولتى State archives»، (حیدر آباد دکن).
- حکمت، على اصغر، نقش پارسى بر احجاز هند، (طهران، 1337ش).
- حنفى، محمد شریف، مجالس السلاطین، نسخه خطى، موجود در کتابخانه دانشگاه اسلامى علیگره.
- خواندمیرى، غلام محمد، سیرالمخدومى، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه شیخ»، گلبرگه.
- رحمان على، تذکره علماى هند، ملقب به تحفه الفضلاء فى تراجم الکملاء، (لکهنو، 1332ق، 1913م).
- رونق على، محمد، روضه الاقطاب، (لکنهو، 1931م).
- شیرازى، رفیع الدین ابراهیم، تذکره الملوک، نسخه خطى، موجود در موزه سالار جنگ، حیدرآباد دکن.
- طباطبا، سید على، برهان مآثر، (دهلى، 1355ق/1936م).
- عبدالجبار، مولوى ابوتراب محمد، محبوب ذى المنن تذکره اولیاى دکن، (حیدرآباد دکن، بى تا).
- عبدالجبار، مولوى ابوتراب محمد، محبوب ذى الوطن تذکره سلاطین دکن، (حیدرآباد دکن، 1328ق).
- عصامى، عبدالملک، فتوح السلاطین، چاپ اوشا، مدرس، (دانشگاه مدرس، 1948م).
- غلامعلى شاه، مشکوه النبوه، نسخه خطى موجود در «مجموعه روضه بزرگ»، گلبرگه.
- فرزام، حمید، تحقیق در احوال و آثار و افکار شاه نعمت اللَّه ولى، (تهران، 1374ش).
- فرشته، محمد قاسم هندوشاه، گلشن ابراهیمى (تاریخ فرشته)، (بمبئى، 1868م).
- قادرى، شمس اللَّه، اردوى قدیم، (لکنهو، 1929م).
- قادرى، محمد، شجره اراده و اجازه، نسخه خطى موجود در مجموعه شخصى محمد سلیمان صدیقى، (حیدرآباد دکن).
- قوام الدین، محمد جمال، قوام العقاید، نسخه خطى موجود در کتابخانه دانشگاه عثمانیه، (حیدرآباد دکن)
- کامْوَرخان، محمد هادى، هفت گلشن الهى، نسخه خطى، موجود در کتابخانه دانشگاه اسلامى علیگره.
- کرمانى، عبدالرزاق، تذکره در مناقب حضرت شاه نعمت اللَّه ولى، در «مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت اللَّه ولى کرمانى»، تصحیح و مقدمه ژان اوبن، (1335ق/1956م).
- گیسودراز، مکتوبات چشتیه، تصحیح مولوى حافظ سید عطا حسین صاحب،حیدرآباد (دکن، 1362ق).
- محدث دهلوى، عبدالحق، اخبار الاخیار فى اسرار ابرار، تصحیح عظیم اشرف خان، (دهلى، 1998م). (پایان نامه دکترى)
- معصومعلیشاه، محمد معصوم بن زین العابدین، طرائق الحدائق، تصحیح محمد جعفر محجوب، (تهران، 1339ق)
- میرخورد، سید محمد بن مبارک علوى کرمانى، سیرالاولیاء در احوال و ملفوظات مشایخ چشت، به کوشش محمد ارشد قرشى، (لاهور، 1398ق / 1978م).
- نظام الدین احمد، طبقات اکبرى، تصحیح محمد هدایت حسین، (کلکته، 1911م)
- واعظى، عبدالعزیز بن شیر ملک، رساله در سیر حضرت شاه نعمت اللَّه ولى، در «مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت اللَّه ولى کرمانى»، تصحیح و مقدمه ژان اوبن، (تهران، 1335ق / 1956م)
- وزیرى، احمد على خان، تاریخ کرمان (سالاریه)، تصحیح محمد ابراهیم باستانى پاریزى، (تهران، 1370ش).
- همدانى، منعم خان، سوانح دکن، نسخه خطى، موجود در «آرشیو دولتى State archives»، (حیدر آباد دکن).
- Ali khan, Mir najmuddin, The education system in the Deccan during the Bahmani period from 1347-1500,
(osmania university, 1977), (Ph.D. Thesis).
- Devare, T.D, A short history of Persian litrature (At the Bahmani, The Adeshahi and the Qotshahi courts Deccan),
(Poona, 1961).
- Kulkarni, G.T., Socio-economic change in the Deccan Seccan (14th to 17th century) a critique, (in "Proceeding of
Indian history congress", Calicut, 1999), pp.170-192.
- Mirza, M., Sakhawat, Two Deccani poets of the Bahmani period , (in "Journal of the Pakestan historical society",
1959), Vol. 7, part 1, p.275-294.
- Rizvi, Athar Abbas, A socio-intelletual history of the Isna Ashari Shi is in India, (Australia, 1986) Vol. 1.
- Schotten, M.Elizabet, Indian-islamic architecture, The Deccan 1347-1686, (Delhi, 1981).
- Siddiqi, Mohamad Suleman, Ethnic change in the Bahmanid society at Bidar: A.D. 1422-1538, (in "Islamic
culture", 1986), Vol. 60, No.3, p.61-80.
- Siddiqi, Mohamad Suleman, Shaikh Muhamad Rukn al-din, his role in medieval Deccan, (in "Islamic culture",
1981), Vol. 55, No. 1, p. 69-61.
- siddiqi, Mohamad Suleman, The Bahmani sufis, (Delhi, 1989).
- Yazdani, G., Bidar: Its history and monuments, (London, 1947
منبع : www.tarikheslam.com
