بررسی جلوه های معماری و هنرهای تزیینی

برج آرامگاهی امامزاده زینوا

چکیده

بناهای آرامگاهی و بقاع متبرکه از جنبه های گوناگون تاریخی، مذهبی، اجتماعی و هنری در معماری اسلامی نقش اساسی دارند و از نظر اهمیت، جایگاه دوم را پس از مساجد به خود اختصاص داده اند. از جمله عوامل گسترش این بناها می توان به مهاجرت امامزاده ها و سادات به ایران و شهادت و درگذشت آن ها و نحوه ی عملکرد دولت های محلی اشاره نمود که با گسترش آداب و سنن مذهبی و با برپایی بناهایی بر سر مزار این بزرگان، سعی کردند، علاوه بر حفظ یاد و خاطره ی آن ها، از این اماکن برای انجام فرایض دینی و مراسی مذهبی بهره مند شوند و به این ترتیب، جایگاهی مردمی برای خود به وجود آوردند.
بناهای آرامگاهی متعددی در مازندران بر سر مزار شخصیت های مذهبی، عرفا، دانشمندان و حکمرانان ساخته شده که در پژوهش حاضر، مطالعه روی مقبره ای برجی به عنوان گونه ای از معماری ایرانی- اسلامی موجود در استان مازندران صورت گرفته است. این پژوهش از نظر روش، میدانی است و هدف از انجام آن توصیف هنر مورد مطالعه است. در گردآوری داده های این پژوهش از فنون مشاهده، مصاحبه، عکس برداری، ثبت اسناد و بررسی منابع کتابخانه ای استفاده شده است. نمونه مورد بررسی در این نوشتار، برج آرامگاهی «امامزاده زینوا» واقع در شهرستان قائمشهر است که از نظر تزیینات و معماری، مورد مطالعه قرار گرفته است.
کلید واژه ها: امامزاده زینوا، تزیینات معماری، هنرهای تزیینی.

مقدمه

شاخص ترین آثار معماری جهان اسلام در فاصله زمانی بین سال های 81 تا 1112ه.ق شکل گرفته اند که پروفسور هیلن براند از این دوران به قرون میانی یاد کرده است. در نظر او پس از مساجد که مهم ترین بنای اسلامی هستند، آرامگاه ها، به دلیل ویژگی های فرهنگی مردم ایران، مشهورترین نوع بناها در معماری اسلامی ایران محسوب می شوند (هیلن براند،1386: 42،68و334) و تعداد بی شماری از آن را می توان در شهرها و روستاهای ایران مشاهده نمود. این نوع ابنیه از نظر تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی ایران نقش اساسی داشته اند و در هر منطقه با توجه به شکل و عملکرد بنا، با اسامی گوناگونی چون قبه، مزار، مشهد، مقبره، مدفن، روضه، مقام، بقعه، آستانه، گنبد و امامزاده خوانده می شوند؛ این بناها را به منظور گرامی داشت یاد و خاطره ی شخص متوفی که اغلب از فرزندان و نوادگان ائمه(ع) و بزرگان دینی، ادبی و علمی بوده-است، در محل دفن وی می ساختند(هلین براند،1386: 317).
تفکر اولیه اسلام، هر گونه تجلیل معمارانه ای را در بنای مقابر مذموم می شمرد و تکریم قبور را ناشی از عادات ناشایست مسیحی و یهودی تلقی می نمود(گرابار،1375: 17). روایاتی هم توسط اهل سنت درباره منع ایجاد هرگونه بنای آرامگاهی موجود است که در آغاز توسط مسلمانان رعایت می گردید ولی پس از مدتی این دستورها به فراموشی سپرده شد (ورجاوند،1371: 302-300). به طوری که در دو قرن نخستین اسلامی، محل دفن اهل بیت و اصحاب پیامبر را با علامت یا سایه بانی مشخص می نمودند(هیلن براند،1366: 60-59). به مرور زمان آرامگاه سازی، به عنوان یکی از عادات سیاسی- مذهبی تشیع مطرح گردید و دوام و توسعه بقاع متبرکه و فرهنگ آرامگاه سازی به شیعیان نسبت داده شد. قدیمی ترین مقبره ی به جای مانده از سده های اولیه اسلامی قبه السلیبه- آرامگاه مادر خلیفه المنتصر عباسی- در شهر سامره است که قدمت آن به اواسط قرن سوم هجری قمری بازمی گردد(هیلن براند،1386: 315).
از سده اول تا سوم هجری هیچ نوع بنای آرامگاهی در ایران باقی نمانده است ولی شاید بتوان تدفین هارون الرشید در خراسان را یکی از نمونه های آغازین بناهای آرامگاهی قلمداد نمود که خود زیربنایی برای تکوین مهم ترین بنای آرامگاهی و زیارتگاه مذهبی شیعیان- حرم مطهر امام رضا(ع)- در ایران بود(غروی،1376: 99). با شروع حکومت علویان(316-250ه.ق) در طبرستان، ساخت آرامگاه بر مزار سادات و امامزاده ها نه تنها در منطقه زیر نفوذ سیاسی و نظامی آن ها، بلکه در مناطقی چون نجف و کربلا نیز آغاز گشت و در دوره حکومت آل بویه(447-333ه.ق) گسترش یافت(ورجاوند،1371: 302-300). سنت آرامگاه سازی در دوره ی سلجوقیان نیز ادامه یافت؛ افزودن پیش تاق در بنای آرامگاه و استفاده از آجر به عنوان عنصر تزیینی از جمله ویژگی های معماری این دوره است. در اواخر این دوره تزیینات آجری جای خود را به تزیینات گچی داد که در آرامگاه سلطان سنجر در مرو می توان نمونه این نوع تزیین را مشاهده نمود(اتینگهاوزن و گرابار،1383: 381-386).
در دوره ایلخانی که نیمی از بناهای برپا شده را مقابر تشکیل می دادند، از الگوهای متداول عصر سلجوقی برای ساخت آرامگاه ها استفاده شد. محراب های گچی، تاق نماهایی با عمق زیاد در نمای بیرونی و گنبد دوجداره از جمله ویژگی های معماری این دوره است(کیانی،1374: 182-78). در دوره تیموری به ویژه در سده نهم ه.ق هرج و مرج های سیاسی موجب رواج شیوه های محلی و مستقل در معماری شد که نمونه های متعددی از آن در شمال ایران موجود است(هیلن براند، 1374: 99-95). که بررسی و مطالعه روی این نوع ابنیه به جهت شناخت معماری بومی منطقه حائز اهمیت است. از این رو، در این مقاله یکی از بناهای به جا مانده از آن عهد، واقع در روستای چمازکتی(emâzketiĉ) استان مازندران که به «امامزاده زینوا» مشهور است، به عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شده و ساختار معماری و تزیینات آن بررسی شده است. لازم به ذکر است که در این نوشتار «اصطلاح تزیینات بیش تر توصیفی عام و کلی بوده و شامل تمام چیزها و مفاهیمی است که به نوعی برای بنا و معماری تزیین و تزیینی محسوب می شوند. بنابراین، گستره آن علاوه بر دیوار و سطوح بنا، اثاثیه، اشیاء و مبلمان معماری و دیگر چیزها را شامل می شود»(علوی نژاد و دیگران،1389).

موقعیت جغرافیایی روستای چمازکتی

روستای چمازکتی در گذشته جزء دهات ساری - مرکز استان مازندران- محسوب می شد(رابینو،1343: 185) ولی در تقسیمات کشوری عصر حاضر، یکی از روستاهای دهستان نوکندکلا واقع در بخش مرکزی شهرستان قائمشهر است(مرکز آمار کشور،1385). این روستا در عرض جغرافیایی̎ 17 ̍ 29 ̊ 36 شمالی و طول جغرافیایی̎ 18 ̍ 52 ̊ 52 شرقی واقع شده (فهرست راهنمای شهرها و مناطق ایران،1392) که از جنوب به روستای هَردورود و شهر قائمشهر، از شمال به روستاهای خَمیرکَنده و چَفتِ سَر، از غرب به روستاهای خِنار درویش، کِلاگَرمحله و دیو کُلا و از شرق به روستای پَرچیکُلا مرتبط است. (نقشه1)
در وجه تسمیه «چمازکتی» آمده است: جزء اول آن «چماز»، نام گیاهی از خانواده سرخس و جزء دوم آن «کتی» به معنی نردبان و تپه ی بلند است.(افضل الملک،1373: 49) به این ترتیب، چمازکتی به معنی «تپه ی پوشیده از سرخس» است که به نظر می رسد انتخاب این نام برای این روستا، با توجه به ویژگی های طبیعی منطقه بوده است. دسترسی به روستای چمازکتی از کمربندی شمالی شهر قائم شهر امکان پذیر است؛ به این ترتیب که پس از طی مسافتی حدود 2 کیلومتر از میدان جانبازان در مسیر کمربندی شمالی شهر، از نقطه ای به نام سه راه جویبار، جاده ی فرعی آسفالتی به طرف شمال قائم-شهر منشعب می شود، که روستای چمازکتی در سمت چپ این جاده قرار دارد.

موقعیت امامزاده زینوا در روستای چمازکتی

در جلد سوم فرهنگ جغرافیایی ایران، مکان قرارگیری بقعه ی امامزاده سید محمد زرین نوا(تصویر1) معروف به «زِیْنَوا» در دهکده هردورود در سه کیلومتری شمال غربی علی آباد(شاهی) اعلام شده است (ستوده،1366: 344)، که هم اکنون جزء روستای چِمازْکِتی محسوب می شود. پس از ورود به روستا از خیابان شیرزاد(یاسین8) و طی مسافتی حدود 2 کیلومتر به سمت غرب، برج آرامگاهی امامزاده زینوا را می توان در محوطه قبرستانی مشجر به مساحت حدود 5/1هکتار مشاهده نمود.

1. معرفی اثر

بقعه امامزاده زینوا در تاریخ 25 اسفند 1379 با شماره ثبت 3327 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است (سازمان میراث فرهنگی،1379). مقبره موجود در این بنا به شخصی به نام «سید محمد ابن سید علی زرین نوا» تعلق دارد که از وی شجره نامه ای در دست نیست و نزد اهالی منطقه به «زِینَوا» معروف است.
در پرونده ثبت اثر، درباره زمان ساخت و معمار این بنا آمده است: « طبق مفاد کتیبه عمودی موجود در سمت چپ ضلع شمالی صندوق، ساختمان این بقعه در ماه رمضان سال 855 ه.ق به وسیله ی استاد فخرالدین بن محمود بنا شده است»(سازمان میراث فرهنگی،1379) بر این اساس، این بقعه در قرن نهم ه.ق مقارن با عهد تیموری(911-771 ه.ق). بنا شده است. در حال حاضر، صندوق مذکور(تصویر12)، در گنجینه میراث فرهنگی استان مازندران نگهداری می شود و به جای آن، ضریحی فلزی (تصویر2) بر روی قبر امامزاده قرار داده شده است.

شناخت کالبدی و تزیینات وابسته به معماری بنا

بقعه امامزاده زینوا، بنایی چهارگوش و گنبدی است و در ساخت آن از مصالحی چون آجر، کاشی و گچ استفاده شده است. ابعاد هر ضلع خارجی بنا 5متر، اندازه هر ضلع داخلی آن 3/4متر و پهنای دیوارهای آن 80 سانتی متر است. در نمای بیرونی این آرامگاه(برش عمودی) سه بخش قابل رویت است که عبارتند از: بدنة چهارگوش بنا، منطقه ی انتقالی هشت ضلعی و گنبد بنا. بدنه چهارضلعی بنا، از داخل با استفاده از چهار گوشواره به دایره تبدیل شده و گنبدی نیم کروی بر آن زده شده است. هم چنین در نمای داخلی بنا، در میان هر دو گوشواره - در اضلاع شمالی، جنوبی، شرقی و غربی- یک قاب مربع شکل به اندازه ی 90×90 سانتی متر کار شده است که با کاشی های خشتی فیروزه ای رنگ پر شده است. (تصویر3)
در ضلع جنوبی بقعه، نورگیری باز شده که بالای آن به صورت مضرس(پلکانی) آجرکاری شده است.(تصویر4)
پوشش سقف این بقعه در نمای خارجی به صورت هرمی شکل(هشت وجهی) ساخته شده که در اصطلاح «گنبد رُک» خوانده می شود؛ از این گنبد، در کتاب «از آستارا تا استرآباد» با نام«کلاه درویشی» یاد شده است(ستوده،1366: 344). این گنبد از نوع دوپوش گسسته است که«فاصله » بین دو پوش آن که خود(پوش رویین) و آهیانه (پوش زیرین) نامیده می شوند (فرشته نژاد،1389: 310)، زیاد است. بنابر اسناد موجود، پیش از مرمت بنا، آهیانه با یک لایه اندود گچ پوشانده شده بود (نیستانی،1383: 136)؛ ولی پس از مرمت و بازسازی بنا، اندود گچ از روی آن برداشته شده و پوشش زیرین گنبد به صورت آجرکاری گردچین(تصویر5) قابل رویت است.
هر یک از اضلاع بنا در نمای خارجی، با قاب های مستطیل شکل منفصلی تزیین شده است. این قاب ها نزدیک طرّه بنا اجرا شده و با کاشی های خشتی آبی رنگ پر شده است. تعداد این قاب ها در کل بنا 9 عدد است؛ دو عدد قاب افقی در تمامی اضلاع تکرار شده و فقط در ضلع جنوبی بنا یک قاب عمودی را نیز می توان در بین دو قاب افقی مشاهده نمود(تصویر6).
کنج دیوارها(چهار زاویه بدنه چهارگوش) در نمای خارجی به صورت نیم دایره پخ شده است(تصویر6). در نمای خارجی بنا قبل از رخبام، جایی که قاعده مربع شکل بنا به هشت ضلعی تبدیل می شود، یک ردیف تزیین آجری موسوم به «سینه-کفتری» دورتادور بنا(48عدد) اجرا شده است(تصویر7).
در بالای تزیینات سینه کفتری هر چهار وجه بنا، کاشی نیم بیضی آبی رنگی را داخل آجرچینی تزیینی به شکل نیم بیضی قرار داده اند؛ تعداد این کاشی های آبی رنگ در هر ضلع دوازده عدد است(تصویر8).
از بالای رخبام که با آجر اندکی پیش آمده، مقطع چهارضلعی بدنه بنا به چند وجهی تبدیل شده است؛ این منطقه انتقالی به ارتفاع 150 سانتی متر به صورت یک هشت ضلعی ساخته شده است. در هر چهار وجه خارجی بنا، بر روی چنبره(حد فاصل بین سطح بام و پایه ی گنبد) قاب مربع شکلی به اندازه 90×90 سانتی متر که با کاشی آبی رنگ پر شده، ساخته شده است؛ همچنین در بالاترین نقطه چنبره هم از یک ردیف آجرچینی تزیینی به شکل نیم بیضی برای تزیین استفاده کرده اند. علاوه بر موارد یاد شده، در نمای بیرونی بنا، چهار برآمدگی متصل به چنبره وجود دارد که «کوهه» خوانده می شوند(تصویر9).

درگاه ورودی بنا

درب ورودی بقعه در ضلع شرقی بنا واقع شده که از نوع درهای دولنگه و سه قابی با روزنی ساده به شکل نیم بیضی در بالای آن است. قبل از مرمت بنا، جلوی درب ورودی بقعه، اتاقی مستطیل شکل(تصویر10) وجود داشت که توسط اهالی روستا ساخته شده بود. این بخش الحاقی در زمان مرمت بنا حذف شده و تنها شالوده آن که با کف پوش آجری پوشانده شده، قابل رویت است.

ضریح مقبره

در گذشته، یکی از عناصر تزیینی موجود در امامزاده زینوا، صندوق چوبی نفیس روی مرقد امامزاده بود؛ پیش از این اشاره که این صندوق، هم اکنون در گنجینه میراث فرهنگی استان مازندران نگهداری می شود و دسترسی به آن امکان پذیر نیست. صندوق مزبور به شیوه کنده کاری تزیین شده که «هنر ایجاد طرح ها و نقش های سطحی و کم عمق روی چوب با بهره گیری از ابزاری ساده است و در استان مازندران بیش از سایر نقاط ایران رواج دارد»(یاوری،1390: 94). بنا بر اسناد موجود، صندوق یاد شده (تصویر12)، دارای ابعاد 96×145×266 سانتی متر است که در حواشی آن آیاتی از قرآن کریم با خط خوش به صورت عمودی و افقی حک شده است(سازمان میراث فرهنگی، 1379). تصویر موجود در پرونده ثبت اثر، مبین آن است که هنرمند خالق این اثر علاوه بر خوشنویسی به خط ثلث، از نقوش گیاهی(اسلیمی) نیز برای تزیین صندوق استفاده کرده است. در کتاب از «آستارا تا استرآباد» به مشخصات صندوق امامزاده به شرح زیر اشاره شده است:
«در داخل بنا، صندوقی با قاب و گره پرکار، ظریف و خوش نقش، مرقد را پوشانده است. بدنه جنوبی این صندوق به دو قسمت اصلی تقسیم شده است. بر تخته ای که سمت چپ قسمت چپ است، آیات و عبارات زیر است: «غفرانک ربنا و الیک المصیر[آیه 285سوره بقره الله لا اله الا هو الحی القیوم لا تأخذه سنه و لا نوم له ما فی السماوات و ما فی الأرض من ذا الذی [آیه ی255سوره بقره]»؛
بر تخته وسط میان دو قسمت اصلی بدنه جنوبی: «یشفع عنده الا بإذنه یعلم ما بین أیدیهم و ما خلفهم و لا یحیطون بشیء من علمه الا بما شاء وسع کرسیه السماوات و الارض و لا یؤوده[آیه 255سوره بقره]»؛
بر تخته سمت راست از پایین به بالا: «حفظهما و هو العلی العظیم [آیه ی255سوره بقره] لله ما فی السماوات و ما فی الارض و إن تبدوا ما فی انفسکم أو تخفوه یحاسبکم به الله فیغفر لمن یشاء و یعذب من یشاء و الله علی کل[آیه ی 284سوره بقره]»؛
بر تخته راست بدنه ی غربی از بالا به پایین: «شیء قدیر[آیه 284سوره بقره] هو الأول والآخر و الظاهر و الباطن و هو بکل شیء علیم[آیه 3سوره حدید]- تا- هو السمیع البصیر [آیه 1سوره اسراء یا آیه 11سوره شوری یا آیه 20 سوره غافر یا آیه 56سوره غافر]»؛
بر تخته چپ بدنه غربی از بالا به پایین: «بسم الله الرحمن الرحیم، الله لا اله الا هم – تا – الخیر و هو»؛
بر تخته ی راست بدنه شمالی صندوق از بالا به پایین: «بسم الله الرحمن الرحیم، کل من علیها فان[آیه 26سوره الرحمن] و یبقی وجه ربک ذوالجلال و الإکرام[آیه ی27سوره ی الرحمن]»؛
بر تخته سمت چپ بدنه شمالی از بالا به پایین: «فی ماه.... رمضان المبارک سنه خمس و خمسین و ثمانمائه من عمل استاد فخرالدین به محمود معروف به ...»؛ بر بدنه شرقی صندوق فقط کنده کاری بسیار ظریفی انجام شده است و نوشته ندارد(ستوده،1366: 345-24)

2. نتیجه گیری

بقاع بخش شرقی استان مازندران که از عهد تیموری به جا مانده اند، بر پایه ی یکی از پلان های دایره، مربع یا هشت-ضلعی بنا شده اند؛ بقعه امامزاده زینوا یک نمونه از بناهای با پلان مربع است که به صورت منفرد و برجی شکل ساخته شده است. این بقعه از نظر پلان، ساختار کالبد و برخی تزیینات به مقبره ناصرالحق، بقعه ی شمس آل رسول و امامزاده ابراهیم شهر آمل، امامزاده صالح مرزرود و بقعه سید زین العابدین شهر ساری شبیه است. در گذشته، به دلیل بارندگی های فراوان در این منطقه، استفاده از گنبدهای رک به عنوان پوشش خارجی بنا معمول بوده است که می توان به گنبدقابوس(398ه.ق) و برج رادکان(407ه.ق) به عنوان دو نمونه از قدیمی ترین آثار به جا مانده در استان مازندران اشاره کرد . یکی دیگر از ویژگی های گنبد امامزاده زینوا، دو پوش بودن آن است که اولین نمونه های شناخته شده آن مربوط به عهد سلجوقی، در برج های خرقان قابل رویت است؛ استفاده از این نوع گنبد در بسیاری از بقاع به جای مانده از قرن نهم ه.ق که در منطقه ی مازندران ساخته شده، رایج بوده است.
در این بنا نیز همانند سایر ابنیه عهد تیموری که در این منطقه موجود است، از آجر به عنوان عنصری تزیینی در معماری استفاده شده است. معمار با استفاده از آجر که عنصر اصلی در ساختار معماری بنای مورد مطالعه و بقاع مشابه و هم دوره آن است، با ترتیبی هماهنگ و متقارن بر سطوح بنا، نقش اصلی تزیین را در این بناها ایجاد کرده است. منطقه ی انتقالی در این بقاع، به همراه فرورفتگی زوایا به ویژه در بناهای با پلان مربع هم چون امامزاده زینوا، به صورت یک ویژگی معماری جداناپذیر از بناها درآمده است. ورودی اصلی این بقعه در سمت شرقی بنا قرار دارد که از این نظر مشابه سایر آرامگاه های تیموری منطقه است. درهای ورودی امامزاده زینوا مانند سایر بقاع از نوع دولنگه ی چندقابی است، ولی برخلاف ابنیه ی مشابه که با طرح های هندسی، گیاهی و گاهی تلفیقی از هر دو کنده کاری شده اند، عاری از هرگونه نقش و نگاری است.
اغلب وسعت داخلی بقاع دوره ی تیموری در این منطقه به اندازه ای است که یک تا دو ضریح چوبی را در میانه ی اتاق مقبره جای داده اند. این ضریح های چوبی با نقوش هندسی یا گیاهی به شیوه گره چینی یا کنده کاری تزیین شده اند؛ برخی از ضرایح نیز مزین به کتیبه های خوشنویسی، حاوی آیات قرآنی، احادیث، نام متوفی، تاریخ وفات، نام سازنده بنا و ضریح هستند. ضریح چوبی امامزاده زینوا آراسته به نقوش اسلیمی و خوشنویسی به شیوه کنده کاری است. بعد از دوره تیموری به ویژه در عصر قاجار ساختار کلی بنای امامزاده ها و تزیینات آن ها دستخوش تغییراتی شده است. از آن جمله می توان به استفاده از نقاشی برای تزیین فضای داخلی بنا، بندکشی تزیینی در نمای خارجی، تزیینات چوبی در سقف داخلی و خارجی و اضافه نمودن فضاهای الحاقی در کنار اتاق مقبره اشاره نمود.
از مقایسه مقبره برجی سید زینوا با مقابر برجی دوره های پیش از آن می توان دریافت که انتخاب و ساخت بنای منفرد با ویژگی های برج مانند بیشتر تحت تأثیر بناهای اولیه ای چون گنبد قابوس(398ه.ق)، برج لاجیم(413ه.ق)، برج رسکت(400ه.ق) و برج رادکان غربی(407ه.ق) در این منطقه بوده است. مازندران به دلیل ویژگی های حکومتی و موقعیت جغرافیایی، در مقایسه با سایر مناطق ایران- تا دوره ی صفویه- مستقل از حکومت مرکزی بوده و از جنبه های مختلف مانند معماری استقلال داشته و تحت تأثیر معماری رایج دولتی قرار نگرفته است. در این عصر، وقتی در سایر نقاط ایران، برپایی مجموعه های آرامگاهی بیش از ساخت مقبره های برجی منفرد مورد توجه بوده، در مازندران برخلاف سایر مناطق، ساخت مقابر منفرد برجی به تعداد زیاد و با شیوه و اسلوب محلی متأثر از معماری دوره های قبل ادامه یافته است که مقبره سید محمد زرین نوایی معروف به امامزاده زینوا یکی از نمونه های برجسته مقابر برجی باقی مانده از عصر تیموری در استان مازندران است.

پی‌نوشت‌ها:

1. کارشناس ارشد هنراسلامی (Email: z.fallahnia@yahoo.com)
2. منبع تصاویر 10 و 12 : (پرونده ی ثبت اثر، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران،1379)، سایر تصاویر: (نگارنده،1392).

فهرست منابع
اتینگهاوزن، ریچارد و الگ گرابار(1383)، هنر و معماری اسلامی(1)، ترجمه ی یعقوب آژند، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، چاپ چهارم.
افضل الملک، غلامحسین(1373)، سفر مازندران و وقایع مشروطه(رکن الاسفار)، چاپ اول، به کوشش حسین صمدی، قائمشهر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی(واحدقائمشهر).
رابینو،ه.ل(1343)، سفرنامه ی مازندران و استرآباد، ترجمه ی غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب (از مجموعه ی ایران شناسی)، چاپ دوم.
سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران(1379)، پرونده ثبت اثر «بقعه امامزاده زینوا روستای چمازکتی»، مازندران، قائمشهر.
- سایت دانشنامه ی تاریخ معماری ایرانشهر(تهیه پرونده ی ثبتی اثر): http://www.iranshahrpedia.ir/
- سایت درگاه ملی آمار(نقشه ی دهستان)(تاریخ بازدید و بارگذاری از سایت: 4/3/1392): http://www.amar.org.ir/
- ستوده، منوچهر(1366)، از آستارا تا استرآباد، جلد4(بخش اول)، تهران: اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
- علوی نژاد، سیدمحسن، احمد ناعلیان، اصغر کفشچیان مقدم و علی اصغر شیرازی(1389)، مطالعه ی تطبیقی در کاربرد دو اصطلاح تزیینات معماری و دیوارنگاری در منابع هنراسلامی، فصلنامه ی نگره5(15): 5-18.
- غروی، مهدی(1376)، آرامگاه در گستره فرهنگ ایرانی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول.
- فرشته نژاد، سیدمرتضی(1389)، فرهنگ معماری و مرمت معماری(1)، اصفهان: انتشارات ارکان دانش، چاپ اول.
- فهرست راهنمای شهرها و مناطق ایران: http://www.fallingrain.com/
- کیانی، محمدیوسف(1374)، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، چاپ اول.
- گرابار، الگ(1375)، اولین بناهای یادبود اسلامی، ترجمه ی کلود کرباسی، فصلنامه علمی، فنی و هنری اثر، (27-26): 16-59.
- نیستانی، جواد(1383)، پژوهشی در بناهای آرامگاهی مازندران مرکزی در قرن 9هجری، رساله ی دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
- ورجاوند، پرویز(1371)، بقعه، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، دایره المعارف تشیع(ج3): 300-302.
- هیلن براند، رابرت(1366)، مقابر، ترجمه ی کرامت الله افسر، در معماری اسلامی(ج1)، تهران: چاپ محمدیوسف کیانی.
- هیلن براند، رابرت(1374)، معماری، ترجمه ی پرویز مرزبان، زیرنطر ر.دبلیو فریه، در هنرهای ایران، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، چاپ اول.
- هیلن براند، رابرت(1386)، معماری اسلامی، ترجمه ی ایرج اعتصام، تهران: شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری(وابسته به شهرداری تهران)، چاپ سوم.
- یاوری، حسین(1390)، تجلی نور در هنرهای سنتی ایران، تهران: انتشارات سوره ی مهر(پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی)، چاپ سوم.