نویسنده: فریدریش فون هایِک
مترجم: عزت الله فولادوند

عقیده غالب در همه ی کشورهای دموکراتیک- و در ایالات متحد آمریکا بیش از هر کشور دیگر- این است که تأثیر روشنفکران در سیاست، ناچیز و چشم پوشیدنی است.(1) البته بدون شک این حکم در مورد قدرت ایشان برای تأثیرگذاردن در تصمیمات به وسیله عقاید خاص خویش در هر زمان، یا در مورد تغییر رأی مردم در مسائل مورد اختلاف میان روشنفکران و توده خلق، درست است. اما در دوره های درازتر شاید روشنفکران در هیچ زمانی بیش از امروز در کشورهای یاد شده تأثیر نگذاشته باشند. این قدرت شگرف را ایشان از راه شکل دادن به افکار عمومی اعمال می کنند.
شگفت اینکه حتی با توجه به رویدادهای اخیر تاریخ، قدرت قاطع این معامله گران دست دوم آراء و اندیشه ها هنوز عموماً شناخته نیست. روشنترین برهان این امر، تحولات سیاسی جهان غرب در یکصدسال اخیر است. سوسیالیسم هیچ جا و هیچ گاه بدواً جنبشی مربوط به طبقه کارگر نبوده است، و به هیچ روی درمان واضح دردی آشکار نیست که منافع کارگران بناچار مقتضی آن باشد. سوسیالیسم برساخته یا تعبیری از آن نظریه پردازان است و از پاره ای گرایشهای اندیشه مجرد و انتزاعی برمی خیزد که مدتهای مدید فقط نزد روشنفکران شناخته بود و ایشان تلاشهای طولانی کردند تا به طبقه کارگر بپذیرانند که سوسیالیسم را برنامه خویش قرار دهند.
در هر کشوری که به سوی سوسیالیسم رفته است، مرحله ای از توسعه که سوسیالیسم در آن عامل تعیین کننده در سیاست شده است، سالها مسبوق به دوره ای بوده که آرمانهای سوسیالیستی بر افکار روشنفکران فعالتر استیلا داشته است. در آلمان چنین مرحله ای در حدود پایان سده گذشته فرا رسید و در انگلستان و فرانسه، نزدیک جنگ جهانی اول. به نظر کسی که سرسری به اوضاع بنگرد ممکن است چنین بنماید که ایالات متحد آمریکا پس از جنگ جهانی دوم به این مرحله رسیده بود، و نظام اقتصادی برنامه ای و هدایت شده، روشنفکران آن کشور را نیز مانند روشنفکران آلمانی یا انگلیسی مجذوب کرده است. تجربه نشان می دهد که همینکه این مرحله فرا برسد، دیر یا زود سرانجام عقایدی که بدواً فقط نزد روشنفکران پیدا می شده، نیروی حاکم در صحنه سیاست خواهد شد.
بنابراین، کیفیت جریانی که روشنفکران بدان وسیله در سیاستهای فردا تأثیر می گذارند موضوعی نیست که فقط به درد بحثهای فاضلانه ی دور از واقعیت بخورد. اعم از اینکه صرفاً سعی در پیش بینی آینده داشته باشیم یا بخواهیم در سیر رویدادها دخل و تصرف کنیم، اهمیت جریان مزبور بیش از آن است که معمولاً درک می شود. امروز ناظران ممکن است چیزی را پیکار صاحبان منافع متعارض بپندارند؛ ولی حقیقت این است که سرنوشت آن پیکار غالباً درنتیجه اصطکاک آراء و اندیشه ها از مدتها پیش در محافل کوچک تعیین شده است. شگفت اینکه معمولاً احزاب چپ بیش از همه کس به این عقیده دامن می زنند که آنچه سرنوشت مسائل سیاسی را تعیین می کند قدرت عددی صاحبان هر یک از منافع مادی متعارض است. ولی این احزاب در عمل نشان می دهند که موقعیت کلیدی روشنفکران را همیشه بسیار خوب درک می کنند، و خواه بعمد و خواه تحت فشار شرایط، همواره نهایت سعی را در راه جلب پشتیبانی همین گروه نخبه بکار می برند. گروههای محافظه کار، برعکس، به پیروی از نظر خام و ساده لوحانه خویش درباره دموکراسی توده گیر وارد میدان می شوند و بیهوده می کوشند فردفرد رأی دهندگان را مستقیماً تحت تأثیر قرار دهند و جلب کنند و معمولاً هم به جایی نمی رسند.

اشکال در این است که اصطلاح «روشنفکران» بداهتاً تصویری حقیقی از طبقه بزرگی که منظور ماست به دست نمی دهد. یکی از دلایل مهمی که قدرت روشنفکران بهتر درک نشده است این است که نام مناسب تری برای اطلاق به کسانی که ایشان را «معامله گران دست دوم آراء و اندیشه ها» نامیده ایم، در دست نداریم. حتی کسانی که واژه «روشنفکر» را بیشتر بر سبیل تذلیل و تحقیر بکار می برند، از اطلاق آن به بسیاری افرادی که کارشان کار اختصاصی روشنفکری است اِبا دارند. غرض از این کار نه کار نوآوران عامل اندیشه است و نه کار پژوهندگان و متخصصان هیچ یک از جنبه های فکری. روشنفکر نوعی لازم نیست هیچ یک از این اشخاص باشد. نه لزومی دارد که درباره چیز خاصی تخصصی داشته باشد و نه حتی ضروری است که از هوش استثنایی بهره ببرد تا بتواند نقشی به عنوان واسطه و دلال در پخش آراء و اندیشه ها برعهده بگیرد. آنچه به او صلاحیت این کار را می دهد دامنه وسیع موضوعهایی است که وی می تواند درباره آنها به آسانی بگوید و بنویسد و نیز وضع یا عادتهایی که موجب می شود روشنفکر زودتر از مخاطبان خویش با اندیشه های تازه آشنایی پیدا کند.
تا همه ی شغلها و فعالیتهای افراد این طبقه را فهرست نکنیم، پی نمی بریم که شمارشان چقدر کثیر است و چقدر دامنه فعالیتهایشان در جامعه امروز پیوسته رو به افزایش می رود و چقدر همگی ما به ایشان بستگی پیدا کرده ایم. افراد این طبقه تنها روزنامه نگاران و معلمان و روحانیان و سخنرانان و تبلیغگران و مفسران رادیو و داستان نویسان و کاریکاتوریستها و هنرمندان نیستند. البته بعید نیست که این کسان همه استادان فن انتقال آراء و اندیشه ها باشند، اما معمولاً در محتوای چیزهایی که انتقال می دهند تنها به تفنّن دستی دارند و صاحب تخصّص نیستند. از جمله دیگر افراد این طبقه باید از بسیاری متخصصان و ارباب فنون و صناعات، مانند دانشمندان علوم طبیعی و پزشکان، نام برد که عادتاً با مطالب چاپ شده سروکار دارند و ناقل اندیشه های جدید به خارج از حوزه خود می شوند و به سبب تخصص و دانشی که در آن حوزه ها دارند، وقتی چیزی می گویند بیشتر مردم با احترام به سخنانشان گوش می دهند. امروزه فرد عادی کمتر ممکن است جز از طریق این طبقه اطلاعی درباره رویدادها و اندیشه های تازه کسب کند، و فراموش نکنیم که در حال حاضر تقریباً همه ی ما خارج از حوزه کار خویش افرادی عادی هستیم که چاره نداریم مگر اینکه از کسانی که کارشان آگاهی از جدیدترین آراء و اندیشه هاست، کسب آموزش و اطلاع کنیم. روشنفکری که تعیین می کند چه نظرها و آرایی باید به اطلاع ما برسد و چه حقایقی به قدر کافی اهمیت دارد که به ما گفته شود و به چه شکلی و از کدام جهت و زاویه در خور بیان است، روشنفکر به معنایی است که گفتیم. اوست که معین می کند آیا هرگز لازم است از نتایج کارهای متخصصان و نوآوران عالم اندیشه باخبر شویم یا نه.
شخصی که خود اهل رأی و تخصص نیست کاملاً توجه ندارد که آوازه دانشمندان و محققان در نزد مردم تا چه حد ساخته و پرداخته این طبقه است، و عقاید افراد این طبقه درباره چیزهایی که ربطی به دستاوردهای علمی ندارد چقدر در حسن شهرت مردان علم تأثیر می گذارد. چیزی که به ویژه از جهت مسأله مورد بحث ما در خور توجه است اینکه هر محققی احیاناً می تواند چندین نفر را از حوزه کار خویش مثال بزند که شایستگی علمی کافی نداشته اند و صرفاً به دلیل اینکه، به عقیده ی جماعت روشنفکر، به نظریات سیاسی «پیشرو» قائل بوده اند، نزد عامه دانشمندانی گرانقدر معرفی شده اند. ولی من هنوز حتی به یک مورد برنخورده ام که چنین شهرت علمی کاذبی به دلایل سیاسی به محقّقی محافظه کار تعلق گرفته باشد. اینگونه شهرتهای مخلوق روشنفکران بخصوص در رشته هایی دارای اهمیت است که حاصل مطالعات کارشناسانه در آنها مورد استفاده سایر متخصصان قرار نمی گیرد بلکه به تصمیمهای سیاسی عامه مردم بستگی دارد. بهترین نمونه این امر برخورد و نگرش اقتصاددانان متخصص نسبت به شیوع نظریات برخاسته از سوسیالیسم و طرفداری از حمایت بازرگانی است. شاید در هیچ زمانی کسانی که همگنانشان ایشان را اقتصاددان می دانسته اند و نظر مساعد نسبت به سوسیالیسم (و سیاستهای حمایت اقتصادی و بازرگانی) داشته اند، در اکثریت نبوده اند. حتی به اغلب احتمال نسبت مخالفان سرسخت سوسیالیسم (یا اصل حمایت اقتصادی و بازرگانی) در هیچ جماعت مشابهی از اهل تحقیق به اندازه گروه اقتصاددانان نیست. اهمیت این نکته بویژه از این نظر است که در دوران اخیر، افراد بیشتر به این جهت وارد رشته اقتصاد می شده اند که از پیش به طرحهای سوسیالیستی اصلاحگرانه علاقه داشته اند. با اینهمه، آرایی که در این زمینه مورد پسند روشنفکران قرار می گیرد و از طریق آنان پخش می شود، آراء اکثر متخصصان نیست، بلکه عقاید اقلیتی است که اغلب در رشته خویش اعتبار و مقامشان محل تردید است.
آنچه تأثیر و نفوذ همه گیر روشنفکران را در جامعه معاصر حتی استوارتر و قویتر می کند، اهمیت روزافزون «سازماندهی» است. عقیده رایج و احیاناً نادرست این است که هر چه «سازماندهی» بیشتر شود، تأثیر و نفوذ کارشناسان یا متخصصان نیز فزونی می گیرد. این حکم ممکن است در مورد مدیران یا سازماندهان متخصص صادق باشد (البته اگر چنین کسانی وجود داشته باشند)، ولی در مورد کارشناسان در هیچ یک از رشته های دانش مصداق ندارد. کسی که قدرت او افزایش پیدا می کند آنچنان شخصی است که گمان می رود به برکت دانش عمومی، قدر نظریات تخصصی را می داند و برای داوری میان کارشناسان زمینه های مختلف، صاحب صلاحیت است. به هر تقدیر، آنچه از نظر ما اهمیت دارد این است که محققی که به ریاست دانشگاه می رسد یا دانشمندی که مسؤولیت گرداندن بنیاد یا مؤسسه ای را بر عهده می گیرد یا دانشوری که سردبیر نشریه ای می شود یا برای توسعه و تقویت فلان سازمان و به منظور پیشبرد فلان آرمان و هدف خاص دست به فعالیت می زند، از آن پس دیگر از حالت محقق یا متخصص بیرون می آید و به معنایی که گفتیم روشنفکر می شود، یعنی کسی می شود که درباره همه ی مسائل نه بر پایه حسن و عیب قضیه، بلکه به شیوه روشنفکران فقط بر اساس برخی آراء و اندیشه های باب روز داوری می کند. شمار اینگونه مؤسساتی که روشنفکر می پرورند و عده و قدرت روشنفکران را افزایش می دهند، روز به روز رو به فزونی است. تقریباً همه ی «متخصصان» فن انتقال دانش و معلومات، از جهت موضوع علمی که با آن سروکار دارند روشنفکرند، نه متخصّص.
روشنفکر، به معنایی که ما اصطلاح «روشنفکر» را به کار می بریم، بواقع در تاریخ پدیده ای بالنسبه جدید است. بدون شک، کسی از این بابت تأسفی ندارد که آموزش و تحصیلات، دیگر یکی از مزایای منحصر به طبقه صاحب مال و ملک نیست. ولی از جهت فهم نقش روشنفکران، توجه به این حقیقت مهم است که اولاً افراد طبقه متمول نیز دیگر تحصیلکرده ترین مردم نیستند، و ثانیاً عده کثیری از کسانی که موقعیتشان را به معلومات و تحصیلات عمومی خویش مرهونند، از تجربه ای که در سایه اداره کردن ملک و مال نسبت به کارکرد نظام اقتصادی حاصل می شود، بی بهره اند. پروفسور شومپتر در کتاب سرمایه داری، سوسیالیسم و دموکراسی (2) فصلی ممتّع به برخی از جوانب مسأله ی مورد بحث ما اختصاص داده است و در ضمن آن، بحق تأکید می کند که فرق روشنفکر نوعی با سایر کسانی که در گفتن و نوشتن دست دارند در این است که روشنفکر مسؤول مستقیم گردانیدن امور در صحنه عمل نبوده است و، بنابراین، سررشته و اطلاعی از آن امور ندارد. در اینجا مجال این نیست که ببینیم طبقه روشنفکر چگونه بوجود آمد و تحقیق کنیم که این ادعای یکی از نظریه پردازان روشنفکر تا چه حد صحیح است که می گوید هیچ طبقه ای غیر از طبقه روشنفکر نیست که منافع اقتصادی آن، تأثیری در نظریاتش نگذارد. اگر فرصت چنین بحثی وجود داشت، یکی از نکات مهمی که می بایست در آن تحقیق شود این می بود که قانون حفظ حقوق پدید آورنده (3) چقدر به طور مصنوعی به رشد این طبقه کمک کرده است. (همچنین جالب نظر می بود اگر می فهمیدیم که در جامعه ای که راههای بیان افکار این چنین در کنترل کسانی است که در ادامه وضع موجود نفع مسلم و مستقیم دارند، تا چه حد امکان داشت درباره فواید اجتماعی قانون حفظ حقوق پدید آورنده علناً قائل به نظریات انتقادی جدی شد، یا درباره سود مردم از وجود طبقه ای که از راه نوشتن کتاب امرار معاش می کند ابراز تردید کرد.)

پس شگفت نیست اگر محقق یا متخصص واقعی یا شخص اهل عمل و دادوستد، نسبت به روشنفکر احساس تحقیر کند و نخواهد به قدرت او اذعان بیاورد، و حتی هنگامی که به قدرت او پی می برد، نتواند از ناراحتی و عصبانیت خودداری کند. چنین کسی می بیند کمتر روشنفکری شخصاً از هیچ چیز خاصی فهم استثنایی دارد و قضاوتش درباره اموری که خود او از آنها سردر می آورد، کمتر نشانی از خردمندی بروز می دهد. اما دست کم گرفتن قدرت روشنفکران به اینگونه دلایل، خطایی مهلک است. ممکن است اطلاعات روشنفکران غالباً سطحی و هوش و درایتشان محدود باشد، ولی این هیچ تغییری در این واقعیت نمی دهد که جامعه در آینده ای نه چندان دور سرانجام بر پایه نظریات عمدتاً معلول داوریهای ایشان عمل خواهد کرد. سخنی به گزاف نیست اگر بگوئیم که همینکه بخش فعال جماعت روشنفکران به مجموعه ای از نظریات اعتقاد پیدا کند، خودبخود و بناچار جریانی آغاز می شود که در نتیجه آن، عامه مردم آن معتقدات را می پذیرند. روشنفکران به مثابه اندامی هستند که جامعه امروزی برای اشاعه دانش و آراء و اندیشه ها پدید آورده است. معتقدات روشنفکران مانند سرندی است که هر تصور جدیدی، پیش از رسیدن به توده مردم، باید از آن بگذرد.
ماهیت پیشه روشنفکر ایجاب می کند که او در ادای تکلیف روزانه، از معلومات و معتقدات خویش استفاده کند. او به این جهت دارای مقام روشنفکری است که از دانش و معلوماتی که مخدومانش عموماً از آن محرومند بهره می برد و هر روز ناگزیر است با چنین معرفتی سروکار داشته باشد. بنابراین، دیگران تنها تا حدودی می توانند وی را در فعالیتهایش هدایت کنند. و از آنجا که روشنفکران اکثراً از صداقت فکری برخوردارند، هرگاه موضوعی به قضاوت خودشان واگذار شده باشد، بناچار از معتقدات خویش پیروی می کنند و، به تبع آن، به هر چیزی که به دستشان بیفتد جهت و گرایشی مطابق عقایدشان می دهند. حتی در مواقعی که سیاستگذاری در دست مردان کار و عمل است و ایشان عقایدی غیر از روشنفکران دارند، اجرای سیاستها عموماً به دست روشنفکران است، و آنچه اغلب اوقات نتیجه نهایی کار را معین می کند تصمیمهایی است که درباره جزئیات امر گرفته می شود. شواهد این معنا تقریباً در همه ی زمینه ها در جامعه امروز دیده می شود. ممکن است «سرمایه داران» مالک رونامه ها باشند یا هیأتهای «مرتجع» بر دانشگاهها حکومت کنند یا شبکه های سخن پراکنی [رادیویی] متعلق به دولتهای محافظه کار باشند؛ اما دیده ایم که همه ی این روزنامه ها و دانشگاهها و رادیوها افکار عمومی را به سوی سوسیالیسم می رانند زیرا کارکنان به سوسیالیسم عقیده دارند، و این امر غالباً نه به رغم کوششهای رؤسا برای تسلط بر افکار و تحمیل اصول سنتی، بلکه درست به سبب آن مساعی روی می دهد.
عبور آراء و اندیشه ها از صافی معتقدات طبقه ای که برحسب ساخت فکری متمایل به بعضی نظریات است آثاری بر جای می گذارد که به هیچ وجه محدود به توده مردم نیست. متخصصان نیز خارج از دایره تخصص خویش مانند عامه خلق به طبقه مذکور وابستگی دارند و مثل دیگران از آنچه افراد آن طبقه پسندیده اند تأثیر می پذیرند. نتیجه امروز این شده است که در بیشتر بخشهای جهان غرب حتی سرسخت ترین مخالفان سوسیالیسم اطلاعات خویش را در اغلب زمینه هایی که با آنها آشنایی مستقیم ندارند از منابع سوسیالیستی می گیرند. رابطه پیشنهادها و برنامه های عملی سوسیالیستها با بسیاری از تصورات پیش ساخته و کلی سوسیالیستی به هیچ وجه روشن نیست و، در نتیجه، خیلی از کسانی که به عقیده خودشان با نظام اندیشه سوسیالیستی مخالف پابرجا دارند، در عمل به مبلّغان مؤثر آن بدل می شوند. چه کسی ممکن است ندیده باشد که بسیاری از افراد عادی اهل مشغله های عملی زندگی می گویند سوسیالیسم «مزخرف و مخرّب» است و آن را تقبیح می کنند، اما همینکه از حوزه خاص کار خود قدم بیرون می گذارند مانند هر روزنامه نویس چپگرایی حرفهای سوسیالیستی می زنند؟
تأثیر و نفوذ چیره گر روشنفکران سوسیالیست در هیچ زمینه ای در یکصد سال اخیر بیش از حوزه ی تماس فرهنگهای مختلف ملی با یکدیگر احساس نشده است. در حوصله این مقال نمی گنجد که علل و اهمیت این حقیقت بسیار شایان توجه را معین کنیم که چرا در جهان امروز تقریباً از هیچ طریقی جز به وسیله روشنفکران نمی توان به جامعه بین المللی دسترس پیدا کرد. همین بیشتر سبب پیدایش این وضع شگفت انگیز شده که جهان معروف به «سرمایه داری» از نسلها پیش به این طرف تقریباً فقط به آن دسته از نهضتهای ایده ئولوژیکی در کشورهای واقع در خاور اروپا کمکهای مادی و معنوی می رسانده که هدفشان سست کردن پایه های تمدن غرب بوده است. در همان حال، اطلاعاتی که مردم غرب درباره ی رویدادهای اروپای مرکزی و شرقی کسب می کرده اند ناگزیر از تمایلات و تعصبات سوسیالیستی رنگ می پذیرفته است. نمونه اخیر این گرایش، بسیاری از فعالیتهای «آموزشی» نیروهای امریکا در بخشهای اشغالی آلمان بوده است.

پس فهم درست دلایل گرایش اینهمه افراد روشنفکر به سوسیالیسم دارای بالاترین اهمیت است. کسانی که خود چنین گرایشی ندارند نخست باید این نکته را صریحاً بپذیرند که تعیین کننده نظریات روشنفکران بیش از هر چیز معتقدات صمیمانه و نیّات خیر است، نه منافع خودپسندانه یا نیّات سوء. باید قبول کرد که رویهمرفته امروز هر چه یک روشنفکر نوعی، از هوش و درایت و خیرخواهی بیشتری بهره ببرد، بیشتر احتمال دارد سوسیالیست باشد و در مباحثات عقلی محض عموماً بهتر می تواند بر اکثر مخالفان در طبقه خویش چیره شود. اگر ما، با وجود این، باز هم فکر کنیم که او اشتباه می کند، باید توجه داشته باشیم که آنچه سبب می شود عده ای مردم خیرخواه و هوشمند و مصدر مقامات حساس در جامعه به پخش نظریاتی به عقیده ما موذی و مخرب دست بزنند، ممکن است حقیقتاً خطایی از جانب ایشان باشد. (بنابراین، برخلاف نظر پروفسور شومپتر در نقد و بررسی کتاب من، راه بندگی (4)، آنچه موجب می شد که، به گفته ایشان، «من هرگز به مخالفان چیزی بالاتر از خطای فکری نسبت [ندهم]»، اعتقاد عمیق به نکته ای بوده که ذکر کردم، نه «زیاده روی در رعایت ادب».) برای مقابله با این خطا، هیچ چیز مهمتر از این نیست که به ریشه های آن پی ببریم. با این حال، کسانی که عموماً نمایندگان نظم موجود تلقی می شوند و معتقدند که خطر سوسیالیسم را درک می کنند، معمولاً به آنچه گفتیم پی نبرده اند و روشنفکران سوسیالیست را مشتی افراطیون مخرّب مدعی دانش و آگاهی می دانند. چنین کسان بی آنکه به نفوذ و تأثیر روشنفکران واقف باشند، برخوردی از خویش نشان می دهند که روشنفکر سوسیالیست را حتی شدیدتر به مخالفت با نظم موجود برمی انگیزد.
اگر بخواهیم این گرایش خاصِّ بخش بزرگی از روشنفکران را درک کنیم، به دو نکته باید بوضوح توجه داشته باشیم. نخست اینکه روشنفکران عموماً درباره همه ی مسائل خاص بر پایه برخی اندیشه های کلی داوری می کنند. دوم اینکه خطاهای هر عصر اغلب از پاره ای حقایق نو یافته در آن عصر سرچشمه می گیرد و حاصل کاربُرد غلط بعضی احکام عام است که در سایر زمینه ها ارزشمند از کار درآمده است. اگر این دو حقیقت را درست بسنجیم، بناچار نتیجه می گیریم که ابطال مؤثر اینگونه خطاها غالباً نیازمند پیشرفت فکری بیشتر است، یعنی پیشرفت در مورد نکاتی بسیار کلی و انتزاعی که ممکن است از مسائل عملی زندگی بسیار دور به نظر برسد.
شاید خصوصیتی که بیش از هر کس نزد روشنفکران پیدا می شود این است که روشنفکر درباره هر اندیشه جدیدی نه بر مبنای حُسن و عیب آن، بلکه بر این اساس داوری می کند که آیا آن فکر تازه به آسانی با برداشتهای عمومی او سازگاری دارد و با تصویر (به زعم او) امروزی و پیشرفته جهان منطبق است یا نه. خوب یا بد، از طریق تأثیر اینگونه اندیشه ها در او و در عقاید او راجع به مسائل خاص است که می بینیم آراء و افکار، هر چه کلی تر و انتزاعی تر و حتی مبهم تر باشند بر او بیشتر تسلط پیدا می کنند. از آنجا که او چندان اطلاعی از مسائل خاص ندارد، ناگزیر ملاکی که بکار می برد سازگاری اندیشه ها با دیگر نظریات اوست و قابلیت آنها برای ارائه تصویری همساز و منسجم از جهان. گزینش بعضی از اندیشه ها از میان انبوه افکاری که در هر لحظه به خاطر می رسند، پدید آورنده جوّ عقیدتی خاص یا «جهان بینی» مسلّط هر دوره است. این جوّ عقیدتی یا «جهان بینی» برای پذیرش پاره ای عقاید مساعد است و برای قبول برخی عقاید دیگر نامساعد، و روشنفکر را بر آن می دارد که به آسانی و بدون درک واقعی مسائل، فلان نتیجه گیری را بپذیرد و نتیجه دیگر را رد کند.
در حقیقت، روشنفکر از برخی جهات به فیلسوف نزدیکتر است تا به هر گونه متخصص، و فیلسوف به بیش از یک معنا شهریار روشنفکران است. تأثیر و نفوذ فیلسوف از حوزه مسائل عملی زندگی بیشتر فاصله دارد و به همین نسبت از تأثیر روشنفکر کندتر و پیدا کردن آثار آن دشوارتر است، ولی نوعاً فرقی با آن ندارد و در درازمدت نیرومندتر از تأثیری است که روشنفکر می گذارد. اساس رد و قبول آراء و اندیشه ها نزد روشنفکر و فیلسوف همان کوشش هر دو ایشان برای ترکیب و تألیف نظریات (منتها به طرزی روشمندتر) و همان گونه قضاوت درباره نظریات خاص نه بر پایه حسن و عیب، بلکه براساس انطباق آنها با فلان نظام فکری کلی، و همان تلاش برای دست یافتن به نوعی جهان بینی منسجم و همساز است. به این جهت، فیلسوف احیاناً از هر محقق و دانشمندی بیشتر در روشنفکر تأثیر می گذارد و بیش از هر کس تعیین می کند که روشنفکر چگونه عمل سانسوری خویش را انجام می دهد. دانشمند متخصص تنها هنگامی ممکن است نفوذی همپایه فیلسوف در میان مردم بهم برساند که دیگر به زبان تخصص سخن نگوید و شروع به تفکر فلسفی درباره پیشرفت رشته خود کند، آن هم تازه پس از اینکه روشنفکران به دلایلی که کمتر ربطی به شأن و مقام علمی او دارد، اندیشه ها و آثار وی را مطرح کنند.
بنابراین، «جوّ عقیدتی» هر عصر در اساس عبارت از تصوراتی پیش ساخته و بسیار کلی است که روشنفکر اهمیت حقایق و عقاید جدید را بر مبنای آنها می سنجد. این تصورات پیش ساخته عمدتاً حاصل کاربرد جنبه هایی از دستاوردهای علمی است که به نظر روشنفکر از دیگر جنبه ها مهمتر می نماید یا، به عبارت دیگر، انتقال آنچه در کارهای متخصصان بیش از همه او را تحت تأثیر قرار داده است به سایر حوزه ها. از اینگونه «مُد» ها و شعارهای روشنفکری که طوطی وار تکرار شده و در طول دو یا سه نسل بر افکار روشنفکران استیلا پیدا کرده است، فهرستی دراز می توان تهیه کرد. این قبیل تصورات کلی ممکن بوده به «رهیافت تاریخی» مربوط شود یا به نظریه تکامل یا به اعتقاد رایج در قرن نوزدهم در خصوص جبر یا موجبیت علّی و برتری تأثیر محیط در مقابل وراثت یا به نظریه نسبیت یا به قدرت ضمیر ناخودآگاه؛ ولی به هر حال هر یک از آنها معیار سنجش و آزمایش نوآوریها در دیگر رشته ها و حوزه ها قرار گرفته است. ظاهراً هر چه این تصورات کمتر مشخص و دقیق و مبهمتر درک شده باشند، تأثیرشان گسترده تر است. گاهی منشأ اینگونه تأثیرات ژرف، گمان محو و مبهمی بیش نیست که بندرت در قالب الفاظ بیان می شود و به این جهت حتی مؤثرتر و نافذتر است. اعتقادهایی از قبیل اینکه کنترل مطالعه شده و عمدی یا سازماندهی آگاهانه در امور اجتماعی همیشه موجد نتایج بهتری از جریانهای خودانگیخته است، یا هر نظم مبتنی بر برنامه های از پیش طراحی شده لزوماً بهتر از نظم ناشی از ایجاد توازن میان قدرتهای مخالف است، به همان طریق که گفتیم آثار عمیق در تحولات سیاسی گذاشته است.
تنها جایی که نقش روشنفکران بظاهر تفاوت می کند در زمینه آرمانهای اجتماعی به معنای اخص است. گرایشهای خاص آنان در اینجا به این شکل ظاهر می شود که مفاهیم کلی را به صورت شعار درآورند و درباره پاره ای خواستها و آرزوهای ناشی از مراودات عادی بشری غلو کنند و آنها را با دلیل تراشی موجه جلوه دهند. مثلاً چون دموکراسی چیز خوبی است، هر چه اصل حکومت دموکراتیک بیشتر تعمیم داده شود، به نظر روشنفکران بهتر جلوه می کند. قویترین اینگونه تصورات کلی که در دوران اخیر به تحولات سیاسی شکل داده البته آرمان برابری مادی بوده است، یعنی چیزی ساخته و پرداخته ذهن و فکر در عالم مجردات و بدون معنا و مصداق واقعی، نه یکی از اعتقادات اخلاقی خودانگیخته که، با وجود این، ملاک گزینش سیاستهای اجتماعی قرار گرفته و مداوماً برای ایجاد ترتیبی در امور اجتماعی فشار وارد کرده که هیچ کس تصور روشنی از آن نداشته است. اینکه فلان اقدام به ایجاد برابری بیشتر کمک می کند آنچنان حسنی به شمار می رود که کمتر چیز دیگری به حساب گرفته می شود. چون کسانی که افکار عمومی را هدایت می کنند فقط درباره ی این جنبه هر مسأله خاص اعتقاد مشخص و ثابت دارند، آرمان برابری حتی بیش از نیّت اصلی طرفداران آن به صورت عامل تعیین کننده تغییرات اجتماعی درآمده است.
اما فقط آرمانهای اخلاقی به این شیوه عمل نمی کنند. گاهی نگرش روشنفکران نسبت به مسائل مربوط به نظم اجتماعی ممکن است معلول پیشرفتهای معرفت علمی محض باشد. در این قبیل موارد، نظریات غلط ایشان در خصوص مسائل خاص امکان دارد تا مدتی برخوردار از شأن و اعتبار آخرین دستاوردهای علمی به نظر برسد. این امر به خودی خود شگفت انگیز نیست که پیشرفت واقعی علم و معرفت گاهی بدین شیوه منشأ خطاهای جدید قرار بگیرد. اگر هیچ نتیجه نادرستی از احکام کلی جدید لازم نمی آمد، آن احکام حقایقی ثابت و ابدی می شدند که هرگز به بازنگری نیاز نمی داشتند. راست است که تنها وجه مشترک اینگونه احکام کلی جدید با عقاید قبلی نتایج نادرستی است که می توان از هر دو گرفت و حکم کلی جدید به خطای جدید نمی انجامد؛ ولی کاملاً محتمل است که نظریه ای جدید که ارزش آن با نتایج صحیح و جدید حاصل از آن به اثبات می رسد نتایج جدید دیگر نیز بدهد که پیشرفت بیشتر، نادرستی آنها را به ظهور برساند. منتها در چنین موردی، عقیده کاذب، واجد تمام حیثیت و اعتبار یکی از نتایج آخرین معرفت علمی به نظر خواهد رسید. ممکن است در حوزه خاصی که این عقیده در آن اِعمال می شود، همه ی شواهد و دلایل علمی خلاف آن را نشان دهند، ولی آن عقیده در ترازوی عقل روشنفکران و در پرتو تصورات مسلط بر افکار ایشان، به عنوان بهترین نظر منطبق با روح زمانه برگزیده خواهد شد. بنابراین، متخصصانی که بدین طریق شهرت همگانی و نفوذ گسترده پیدا می کنند کسانی نخواهند بود که همگنان و همکارانشان به استادی ایشان اذعان آورده باشند، بلکه غالباً افرادی هستند که صاحب نظران دیگر آنان را متفنن و حتی شیاد می دانند ولی با اینهمه نزد عامه مردم مشهورترین اهل فن در رشته خویش محسوب می گردند.
در یکصد سال گذشته آدمی چگونگی سازمان دادن به نیروهای طبیعت را آموخته است؛ شک نیست که این امر بسیار به ایجاد این عقیده کمک کرده است که همانگونه کنترل نیروهای اجتماعی به بهبود مشابه در وضع انسان نیز خواهد انجامید. رسیدن به این نتیجه که با کاربرد فنون مهندسی، هدایت و اداره همه ی صورتهای مختلف فعالیتهای انسانی مطابق برنامه ای واحد و منسجم همان کامیابیهایی را که در کارهای مهندسی بیشمار به بار آورده در جامعه نیز به بار خواهد آورد، خردپسندتر از آن است که بیشتر کسانی را که از دستاوردهای علوم طبیعی به وجد آمده اند، شیفته و فریفته نکند. البته باید اعتراف کرد که اولاً ردِّ این نتیجه گیری نیازمند دلایل بسیار قوی است، و ثانیاً چنین دلایلی تاکنون به نحو کافی و وافی اقامه نشده است. کافی نیست که کسی صرفاً به عیوب و نقائص پیشنهادهای مبتنی بر نتیجه گیری نیازمند دلایل بسیار قوی است، و ثانیاً چنین دلایلی تاکنون به نحو کافی و وافی اقامه نشده است. کافی نیست که کسی صرفاً به عیوب و نقائص پیشنهادهای مبتنی بر نتیجه گیری یاد شده اشاره کند. قدرت آن استنتاج کاستی نخواهد گرفت مگر با اثبات اینکه چرا آنچه در اینهمه زمینه ها موجد پیشرفتهای نمایان بوده است وقتی که خارج از آن حوزه بکار رود نه تنها سودمندی محدود خواهد داشت، بلکه حتی زیانمند خواهد شد. چنین کاری تاکنون به نحو خرسندی بخش و قانع کننده انجام نگرفته است و باید انجام شود تا بتوان این انگیزه خاص در هواداری از سوسیالیسم را از میان برداشت.
البته این تنها یکی از بسیار مواردی است که اگر بنا بر ابطال آراء و اندیشه های زیانبار رایج باشد، به پیشرفت بیشتر نیاز خواهد بود، و راهی که باید در پیش بگیریم باید به وسیله بحث درباره مسائل بسیار انتزاعی و کلی تعیین شود. کافی نیست که مردکار و عمل بر پایه آشنایی نزدیک با حوزه خاص کار خود یقین حاصل کند که نظریات سوسیالیستی مبتنی بر آراء و اندیشه های کلی تر، غیرعملی است. ممکن است او کاملاً حق داشته باشد؛ ولی اگر نتواند به ابطال مؤثر آن «اندیشه ها و تصورات مادر» تکیه کند، مقاومتش در هم خواهد شکست و تمام آن نتایج اسف انگیز به بار خواهد آمد. تا هنگامی که روشنفکر در بحث کلی دست بالا را داشته باشد، حتی صحیح ترین اعتراضها در مسائل مشخص به جایی نخواهد رسید.

ولی داستان به اینجا خاتمه پیدا نمی کند. نیروهای مؤثر در جلب افراد به صف روشنفکران نیز در همین جهت عمل می کنند، و این خود نشان می دهد که چرا چنین عده کثیری از روشنفکران به سوسیالیسم تمایل دارند. البته در میان روشنفکران نیز مانند سایر گروههای مردم اختلاف عقیده وجود دارد؛ ولی چنین می نماید که رویهمرفته روشنفکران فعالتر و باهوشتر و مبتکرتر غالباً به سوسیالیسم گرایش پیدا می کنند حال آنکه مخالفانشان اغلب افرادی از حیث توانایی پایینترند. این حکم بویژه در مراحل بدوی نفوذ آراء و اندیشه های سوسیالیستی مصداق دارد؛ بعدها گرچه بیرون از محافل روشنفکری، شخص ممکن است برای ابراز طرفداری از اعتقادهای سوسیالیستی به شجاعت نیازمند باشد، فشار افکار موافق سوسیالیسم در میان روشنفکران به حدی می رسد که شخص برای ایستادگی در برابر آن به نیرو و استقلال رأی بیشتری محتاج می شود تا برای پیروی از آنچه به عقیده همگنانش نظریه ای پیشرو و تجددطلبانه است. مثلاً هر کسی که با هیأتهای علمی دانشگاهها به تعداد کثیر آشنا باشد، می داند که امروز درخشانترین و موفقترین مدرسان به اغلب احتمال سوسیالیست اند و اصحاب عقاید سیاسی محافظه کارانه تر باز به احتمال قوی اشخاصی متوسط و کم مایه (و فراموش نکنیم که از این نظر، اکثر مدرسان دانشگاهها احتمالاً باید روشنفکر محسوب شوند نه متخصص). شک نیست که این امر به خودی خود یکی از عوامل مهم در سوق دادن جوانان به اردوگاه سوسیالیسم است.
البته فرد سوسیالیست این امر را فقط دلیل بر این خواهد گرفت که امروز اشخاص هوشمندتر بناچار سوسیالیست می شوند. اما چنین گفته ای به هیچ وجه توجیه ضروری یا حتی محتمل ترین دلیل نیست. دلیل اصلی چنین وضعی احتمالاً این است که برای فرد دارای توانایی استثنایی که نظم موجود جامعه را می پذیرد بسیاری راههای دیگر نیز به سوی قدرت و نفوذ باز است، اما تنها راه کسب قدرت و نفوذ برای افراد سرکش و ناراضی و ناخرسند که بتوان امید داشت بالاترین کمک را به تحقق آرمانهای ایشان کند، کار روشنفکری است. از آن بالاتر اینکه فرد دارای توانایی درجه یک و متمایل به محافظه کاری قاعدتاً کار روشنفکری و چشم پوشی از پاداشهای مادی مترتب بر آن را فقط به شرطی برمی گزیند که بتواند از آن کار فی حد ذاته لذت ببرد و، بنابراین بیشتر احتمال دارد که به جای روشنفکر شدن به معنای اخص، دانشورِ متخصص شود، حال آنکه فرد تندرو غالباً فعالیت روشنفکری را نه هدف بلکه وسیله می شمارد، یعنی راهی برای کسب همانگونه نفوذ گسترده ای که روشنفکر حرفه ای از آن برخوردار است. از این رو، حقیقت امر احتمالاً این است که در میان بهترین مغزها، سوسیالیستها به نسبت بمراتب بیشتری خویشتن را وقف آنگونه فعالیتهای روشنفکری می کنند که در جامعه امروز ایشان را از تأثیر قاطع در افکار عمومی بهره مند می سازد، نه اینکه افراد باهوشتر عموماً سوسیالیست باشند. (پدیده آشنای دیگر مرتبط به این معنا این است که به هیچ دلیل نمی توان معتقد شد که توانایی فکری حقیقتاً درجه یک در میان غیریهودیان کمیابتر از یهودیان است. با اینهمه، شک نیست که تقریباً همه جا جماعت روشنفکر به معنایی که ما این واژه را بکار می بریم- یعنی مفسران و شارحان حرفه ای آراء و اندیشه ها- به طور بی تناسب از عده کثیری افراد یهودی تبار تشکیل می شود. یهودیان ممکن است برای این کار قریحه خاصی داشته باشند و بیقین در کشورهایی که تعصبات [نژادی و دینی] مانع و عایقی در برابر ایشان در سایر زمینه ها ایجاد می کند، عمده امکانی که برای آنان وجود دارد، همین است. اینکه یهودیان ظاهراً بیش از افراد تبارهای دیگر پذیرای آراء سوسیالیستی می شوند احتمالاً بیشتر به این دلیل است که چنین نسبت بزرگی از روشنفکران از ایشان تشکیل می شود.)
نوع افرادی که به صف روشنفکران می پیوندند نیز با علاقه شدید آنان به تصورات کلی و انتزاعی پیوند نزدیک دارد. نظریه پردازی درباره بازسازی سراپای جامعه، غذایی بمراتب بیشتر مطابق ذائقه روشنفکر فراهم می کند تا ملاحظات علمی تر و کوتاه مدت کسانی که هدفشان بهبود جزء بجزء و تدریجی نظم موجود است. جاذبه اندیشه سوسیالیستی نزد جوانان عمدتاً مرهون خصلت رؤیایی و آرمانی آن است. یکی از سرچشمه های قدرت سوسیالیستها که مکتب سنتی آزادیخواهی متأسفانه از آن بی بهره است، همین شهامت وارد شدن در افکار ناکجاآبادی (5) است. این تفاوت به سود سوسیالیسم تمام می شود و دلیل آن هم نخست این است که نظریه پردازی درباره اصول کلی برای کسانی که خاطرشان فارغ از بار شناخت واقعیات زندگی امروزی است فرصتی برای جولان قوه خیال فراهم می آورد، و دوم اینکه آنگونه نظریه پردازی از سویی شوق مشروع به فهم و درک اساس عقلی هر گونه نظم اجتماعی را ارضاء می کند و از سوی دیگر راه را برای بکار انداختن انگیزه سازندگی می گشاید که مکتب آزادیخواهی پس از پیروزیهای بزرگی که کسب کرد دیگر کمتر میدانی برای آن باقی گذاشت. روشنفکر به حکم حالت روحی و فکری خویش به جزئیات فنی یا دشواریهای عملی بیعلاقه است و آنچه به آن اقبال دارد افقهای وسیع فراواقعی و نمای زیبای کل نظم اجتماعی است که نظامهای برنامه ای مبشر آنند.
آنچه به نفوذ سنت آزادیخواهی ضربه مرگبار زد این بود که نظریه پردازیهای سوسیالیستها بیشتر مطابق ذوق روشنفکران از کار درآمد. همینکه به نظر رسید خواستهای اساسی مطرح در برنامه های آزادیخواهان برآورده شده، متفکران آزادیخواه سبک قدیم به جزئیات روی آوردند و از پروراندن فلسفه کلی آزادیخواهی غافل ماندند و، در نتیجه، فلسفه مذکور از آن پس از حالت مسأله زنده ای که به نظریه پردازیهای کلی میدان بدهد، به درآمد. بدین ترتیب، در ظرف متجاوز از نیم قرن گذشته (6)، فقط سوسیالیستها بوده اند که چیزی در ردیف برنامه ای صریح و مشخص برای توسعه اجتماعی و تصویری از آن قسم جامعه که هدفشان بوده و مجموعه ای از اصول کلی برای جهت دادن به تصمیم گیریها در مسائل خاص عرضه کرده اند. حتی اگر آنگونه که من معتقدم بعضی تناقضات ذاتی در آرمانهای سوسیالیستها وجود داشته باشد و هرگونه کوششی برای اجرای آنها به نتایجی یکسره غیر از انتظارات ایشان بینجامد، باز این واقعیت همچنان به جای خود هست که برنامه آنان برای ایجاد تغییرات، تنها برنامه ای در دوران اخیر بوده که در پیدایش و پرورش نهادهای اجتماعی تأثیر داشته است. سوسیالیستها به این جهت الهام بخش روشنفکران و برانگیزاننده قوه تخیل آنان شده اند که فلسفه ایشان تنها فلسفه کلی صریح ناظر بر مشی و سیاستگذاری اجتماعی و محل اعتقاد گروهی بزرگ بوده است و یگانه نظام یا نظریه ای به شمار می رفته که مسائل جدید مطرح می کرده و افقهای تازه به روی آدمیان می گشوده است.
آنچه تحولات اجتماعی را در دوران مورد بحث تعیین می کرده است نه پیکار آرمانهای متعارض و متخالف، بلکه تضاد بین وضع موجود و یگانه آرمان ناظر بر امکان ایجاد جامعه آینده بوده است که فقط سوسیالیستها به مردم عرضه می کرده اند. از دیگر برنامه هایی که ارائه می شده کمتر برنامه ای بوده که براستی جانشین و بدیلی در این زمینه محسوب شود. بیشتر این برنامه ها صرفاً حد وسط یا منزلی بین راه در فاصله میان انواع افراطی سوسیالیسم از یک سو و نظم موجود از سوی دیگر بوده اند. فقط کافی بوده کسی پیشنهادی حتی افراطی تر بدهد تا «باریک اندیشانی» که به حکم مزاج فطری اعتقاد داشته اند حقیقت همیشه بناچار در حد وسط بین افراط و تفریط پیدا می شود، هر پیشنهاد سوسیالیستها را معقول تلقی کنند. چنین به نظر می رسیده که حرکت تنها به یک سو امکان پذیر است و یگانه مسأله این است که این حرکت باید با چه سرعتی و تاکجا صورت بگیرد.

سوسیالیسم به سبب خصلت نظری خود نزد روشنفکران جاذبه ویژه ای دارد که اهمیت آن آشکارتر خواهد شد اگر موضع نظریه پردازان سوسیالیست را با موضع نظریه پردازان آزادیخواه به معنای قدیم مقایسه کنیم. این مقایسه همچنین امکان خواهد داد که با درک کافی نیروهایی که در عالم اندیشه بنیادهای جامعه آزاد را سست می کنند، پندی در این زمینه بگیریم.
شگفت اینکه یکی از عوامل عمده ای که متفکر آزادیخواه را از کسب نفوذ در میان مردم محروم می کند با این واقعیت بستگی نزدیک دارد که تا پیش از ورود سوسیالیسم به صحنه، او فرصت بیشتری برای تأثیر گذاردن در تصمیمهای مربوط به سیاستگذاریهای جاری داشت و، در نتیجه، نه تنها برای گام نهادن به قلمرو آنگونه نظریه پردازیهای دور و دراز که منبع قدرت سوسیالیستهاست به وسوسه نمی افتاد، بلکه حتی از این کار منع می شد، زیرا هر کوششی از این قسم احتمال داشت خیری را که او فوراً می توانست برساند کاهش دهد. متفکر آزادیخواه از هر قدرتی که برای تأثیرگذاردن در تصمیمهای عملی بهره مند باشد، آن قدرت را مرهون منزلتی است که در نزد نمایندگان نظم موجود دارد، و اگر خویشتن را وقف نظریه پردازیهایی کند که باب دل روشنفکران است و از طریق ایشان در تحولات درازمدت مؤثر واقع شود، آن منزلت را به خطر خواهد انداخت. برای اینکه نزد مصادر قدرت موجود وزنی داشته باشد، باید «عاقل» و «واقع بین» باشد. تا هنگامی که به مسائل فعلی و فوری توجه کند، پاداش خویش را به صورت نفوذ و موفقیت مادی و مقبولیت نزد کسانی که تا حدی در دیدگاه عمومی او شریکند، خواهد گرفت. اما چنین کسان برای نظریه پردازانی که به جوّ روشنفکری شکل می دهند، احترامی ندارند. حتی باید گفت که اگر متفکر آزادیخواه جداً وارد اینگونه نظریه پردازیهای دور و دراز شود، چون حاضر نیست نظم موجود را عین نظام آزادی بداند که مطمح نظر قرار داده است، ممکن است معروف شود به اینکه پایه های اعتقادیش «نادرست» و خودش حتی نیمه سوسیالیست است. (یکی از بارزترین نمونه های اخیر برچسب سوسیالیستی زدن و محکوم کردن نوشته های آزادیخواهانه ولی غیرمکتبی، نظرهایی است که درباره کتاب سیاست اقتصادی برای جامعه آزاد اثر نویسنده متوفی هنری سایمون (7)، ابراز شده است. کسی ممکن است با همه ی مندرجات کتاب موافق نباشد و حتی برخی عقاید اظهار شده در آن را ناسازگار با جوامع آزاد بداند و مع هذا تصدیق کند که آن کتاب یکی از مهمترین آثاری است که در دوران اخیر برای کمک به حل مشکل ما نوشته شده و درست از نوع نوشته هایی است که برای گشودن باب گفتگو در خصوص مسائل بنیادی به آن نیاز است. حتی کسانی که با پاره ای از نظرهای مطرح شده در آن بشدت مخالفند، باید از آن به عنوان اثری که با وضوح و شهامت مسائل محوری روزگار ما را پیش می کشد، استقبال کنند.)
اگر با وجود آنچه گفتیم متفکر آزادیخواه باز هم به کوششهای خود در جهت نظریه پردازی کلی ادامه دهد، دیری نخواهد گذشت که خواهد دید معاشرت نزدیک با کسانی که بظاهر در بیشتر معتقدات وی شریکند خالی از خطر نیست و او بزودی به انزوا خواهد افتاد. در واقع، در حال حاضر کمتر کاری نامأجورتر از کار اساسی پرورانیدن آنگونه شالوده فلسفی است که رشد و توسعه افزونتر جامعه آزاد باید بر آن استوار باشد. چون کسی که عهده دار این کار می شود باید بخش بزرگی از چارچوب نظم موجود را بپذیرد، در چشم بسیاری از روشنفکران متمایل به نظریه پردازی، صرفاً توجیه گر و مدافعِ بُزدلِ وضع موجود جلوه خواهد کرد، و در همان حال مردان عمل و دادوستد او را نظریه پردازی غافل از واقعیات خواهند شمرد و وقعی به وی نخواهند گذاشت. کسانی که شناختشان محدود به جهانی است که اندیشه ها در آن آسوده در کنار یکدیگر بسر می برند، چنین شخصی را به حد کافی تندرو نخواهند دانست، و آنانکه دیدشان منحصر به این است که امور با چه شدتی با یکدیگر اصطکاک پیدا می کنند، او را بیش از حد تندرو تلقی خواهند کرد. اگر او درصدد استفاده از پشتیبانی مردان کار و دادوستد برآید، تقریباً شکی نیست که نزد کسانی که باید برای پخش آرا و اندیشه هایش به ایشان وابسته باشد، آبرویش خواهد رفت. همچنین در همان حال باید کاملاً مواظب باشد که از گزافه گویی و مبالغه برکنار بماند. هیچ نظریه پرداز سوسیالیستی تاکنون دیده نشده که حتی احمقانه ترین پیشنهادها را بدهد و نزد هم مسلکان خویش بی آبرو شود، ولی کسی که طرفدار مکتب آزادیخواهی به معنای قدیمی است کافی است یک پیشنهاد غیرعملی بدهد تا دچار طعن و لعن گردد. مع ذلک همین شخص در چشم روشنفکران از لحاظ قدرت نظریه پردازی و جرأت و جسارت ضعیف جلوه خواهد کرد و تغییرات و اصلاحاتی که در ساخت اجتماعی پیشنهاد کند در مقایسه با آنچه به مخیله بی قید و بند آنان راه می یابد، محدود و نارسا به نظر خواهد رسید.
دست کم در جامعه ای که شرایط لازم برای وجود آزادی در آن بدست آمده است و بهبود بیشتر باید به جزئیات تطبیقی مربوط شود، برنامه آزادیخواهان ممکن نیست از زرق و برق یکی از اختراعات جدید بهره مند گردد. درک و فهم اصلاحات پیش بینی شده در آن برنامه نیازمند شناختی از کارکرد جامعه موجود است که یک روشنفکر متوسط از آن بی بهره است. بحث درباره اصلاحات مذکور باید در سطحی عملی تر از بحث راجع به برنامه های انقلابی جریان یابد، و همین امر چهره ای به آن می دهد که جاذبه ای برای روشنفکر ندارد و پای عناصری را به میان می آورد که او علناً با آنها مخالف است. از سوی دیگر، کسانی که بیش از دیگران با کارکرد جامعه کنونی آشنایی دارند، معمولاً خواستار حفظ جنبه های خاصی از آن جامعه هستند که ممکن است بر پایه اصول کلی قابل دفاع نباشد. برخلاف کسی که جویای نظمی یکسره متفاوت در آینده است و طبعاً برای کسب راهنمایی به نظریه پردازان روی می آورد، کسانی که به نظم موجود معتقدند معمولاً همچنین بر این تصورند که از هر نظریه پردازی بهتر آن را درک می کنند و، در نتیجه، ممکن است هر چیز نامأنوسی را که کیفیت نظری داشته باشد رد کنند.
مشکل جلب پشتیبانی حقیقی و بیطرفانه برای سیاستی منظم به منظور ایجاد و حفظ آزادی، مشکلی تازه نیست. لُرد اکتن [مورخ بزرگ انگلیسی] مدتها پیش سخنی گفته است که غالباً مرا به یاد نحوه استقبال از یکی از کتابهای اخیر خود من می اندازد. اکتن توصیف می کند که چگونه «در همه ی اعصار دوستداران صمیمی آزادی انگشت شمار بوده اند و پیروزیهای آن مرهون اقلیتهایی بوده که به برکت اتحاد با یارانی دارای هدفهایی غیر از هدفهای ایشان، فاتح شده اند؛ و این اتحاد که همیشه خطرناک است گاهی دلایل موجهی به دست مخالفان داده و در نتیجه فاجعه بار شده است...» (8) در سالهای اخیر نیز یکی از برجسته ترین اقتصاددانان امریکایی به همین وجه زبان به شکوه گشوده است که چرا باید تکلیف اصلی کسانی که به اصول اساسی سرمایه داری معتقدند، غالباً دفاع از آن نظام در برابر خود سرمایه داران باشد. ولی حقیقت این است که اقتصاددانان بزرگ آزادیخواه، از آدام اسمیت تا امروز، همیشه به این امر واقف بوده اند.
بدترین چیزی که میان دوستداران حقیقی آزادی و نیروهای تعیین کننده مسیر تحولات در قلمرو اندیشه فاصله می اندازد، بی اعتمادی آنان به نظریه پردازی و تمایلشان به سنت پیشگی است. هیچ چیز دیگری بیش از این بین ایشان و آن دسته از روشنفکران معتقد به همان آرمان که یاری و معاونتشان شرط لازم پیروزی است، چنین سد تقریباً گذرناپذیری بوجود نمی آورد. کسانی هستند که از نظامی دفاع می کنند چون آن نظام عملاً موجه بودن خود را ثابت کرده است و آنان معتقدند که توجیه روشنفکری، دیگر مهم نیست. تمایلی که گفتیم در میان چنین اشخاصی ممکن است طبیعی باشد، اما از نظر بقای نظام مسلماً مهلک است چون آن را از پشتیبانی و حمایتی که بیش از هر چیز بدان نیاز دارد محروم می کند. هر گونه سنت پیشگی و هر ادعایی دایر بر اینکه نظام فکری معینی کامل و تمام است و باید بی چون و چرا یکسره پذیرفته شود، درست همان چیزی است که بناچار همه ی روشنفکران را، صرف نظر از اختلاف عقایدشان در مورد مسائل خاص، به مخالفت و ضدیت برمی انگیزد. هر نظامی که بخواهد درباره مردم بر این اساس داوری کند که تا کجا از مجموعه ثابتی از عقاید پیروی می کنند و تا چه حد پایه های اعتقادیشان «درست» است و چه اندازه می توان اعتماد کرد که در همه ی موارد به نظریات مصوب پای بند باشند، به دست خود از پشتیبانی و حمایتی محروم می شود که بدون آن هیچ مجموعه ای از آراء و اندیشه ها نمی تواند از نفوذ و تأثیر در جوامع امروزی برخوردار بماند. امکان و توانایی انتقاد از نظریات مقبول و بررسی دورنماهای تازه و آزمودن تصورات جدید، فضایی فراهم می آورد که روشنفکر بدون آن قادر به نفس کشیدن نیست. اصل و آرمانی که میدان به این امور ندهد ممکن نیست از پشتیبانی وی برخوردار شود و، در نتیجه، در هر جامعه ای که مانند جامعه ما وابسته به خدمات او باشد، محکوم به نیستی است.

شاید جامعه ای آزاد مانند آنچه ما شناخته ایم، نیروهای نابود کننده خویش را در بطن خود بپروراند؛ شاید همینکه آزادی بدست بیاید، یکی از مفروضات و مسلمات شمرده شود و قدر و بهای آن از دست برود و رشد آزادانه آراء و اندیشه ها که گوهر هر جامعه آزاد است، خود وسایل نابودی شالوده ای را که بر آن استوار است فراهم کند. شک نیست که در کشورهایی همچون ایالات متحد امریکا، امروزه آرمان آزادی کمتر برای جوانان جاذبه دارد تا کشورهایی که در آنها نسل جوان آموخته است که از دست دادن آن یعنی چه. اما از سوی دیگر، همه ی نشانه ها دال بر این است که در آلمان و سایر جاها، نزد جوانانی که هرگز جامعه آزاد به خود ندیده اند، کار ساختن چنین جامعه ای همانقدر می تواند هیجان برانگیز و مفتون کننده باشد که هرگونه طرح سوسیالیستی که در یکصد سال اخیر پدیدار شده است. این حقیقت شاید شگفت انگیز بنماید ولی بسیاری از مسافران به آن برخورده اند که در سخن گفتن با دانشجویان آلمانی درباره اصول و مبادی جامعه آزاد، شخص با شنوندگانی روبرو می شود آماده تر برای ابراز پاسخ مثبت و حتی شایق تر و پرشورتر از شنوندگانی که می توان امیدوار بود در دموکراسیهای غربی پیدا شوند. در انگلستان نیز کم کم توجه و علاقه ای در میان جوانان نسبت به اصول آزادیخواهی حقیقی پدیدار می شود که محققاً چند سال پیش وجود نداشت.
آیا این بدان معناست که آزادی تنها هنگامی ارزش پیدا می کند که از دست برود و جهان در همه جا نخست باید از مرحله تاریک توتالیتاریسم سوسیالیستی بگذرد تا نیروهای طرفدار آزادی از نو قوت بگیرند؟ شاید چنین باشد، اما من امیدوارم لزوماً این طور نباشد. با این حال، تا هنگامی که تعیین کنندگان افکار عمومی در دراز مدت کماکان مجذوب آرمانهای سوسیالیستی شوند، این روند ادامه خواهد داشت. اگر بنا باشد از چنین چیزی برکنار بمانیم، باید بتوانیم برنامه آزادیخواهانه نوینی ارائه کنیم که مخیله آدمیان را به جنبش درآورد. باید بار دیگر ساختن جامعه ای آزاد را به صورت یکی از دریادلیهای فکری و عملی دلیرانه درآوریم. آنچه اکنون نداریم، مدینه فاضله ای مبتنی بر اصول آزادیخواهی است، برنامه ای است که نه دفاع صرف از وضع موجود به نظر برسد و نه نوعی سوسیالیسم بی رمق، برنامه قسمی آزادیخواهی تندرو حقیقی است که از حساسیتهای صاحبان قدرت (از جمله اتحادیه های کارگری) پروا نداشته باشد و بیش از حد دارای کیفیت خشک عملی نباشد و فقط به آنچه امروز از لحاظ سیاسی ممکن می نماید محدود نشود. نیاز ما به آنگونه رهبران فکری است که در برابر ظواهر فریبنده قدرت و نفوذ، حاضر به مقاومت باشند، و هر قدر هم امید به تحقق فوری آرمانی ضعیف باشد، بخواهند برای دست یافتن به آن زحمت بکشند. چنین رهبران باید کسانی باشند که از اصول دست برندارند، و هر قدر هم تحقق کامل آن اصول دور بنماید، به مبارزه در راه آن تن بدهند. آرمانهایی چون بازرگانی آزاد و آزادی استفاده از امکانات ممکن است هنوز مخیله عده ای کثیر را به جنبش درآورد، ولی صرف «آزادی معقول بازرگانی» و «کاستن از کنترلها» نه در ساحت روشنفکری از ارج و احترامی برخوردار است و نه احتمال دارد کسی را به شور و شوق برانگیزد.
پند عمده ای که یک آزادیخواه حقیقی باید از کامیابی سوسیالیستها بگیرد این است که آنچه سبب جلب پشتیبانی روشنفکران و، در نتیجه، موجد نفوذشان در افکار عمومی شد، شجاعتشان در طرفداری از یک ناکجا آباد یا مدینه فاضله بود. و فراموش نکنیم که افکار عمومی هر روز چیزهایی را که تا همین اخیراً بعید می نموده امکان پذیر می کند. کسانی که خویشتن را فقط به چیزهایی محدود ساخته اند که در وضع فکری موجود، شدنی به نظر رسیده، همواره مشاهده کرده اند که در نتیجه تغییر افکار عمومی- یعنی همان افکار عمومی که ایشان هیچ کاری برای هدایت آن صورت نداده اند- حتی آن چیزها نیز از لحاظ سیاسی بسرعت به صف محالات پیوسته اند. آینده آزادی تاریک خواهد بود مگر آنکه موفق شویم شالوده ریزی فلسفی جامعه آزاد را به مسأله ای زنده در عالم فکر تبدیل کنیم و اجرای آن را به صورت کاری درآوریم که قوه ابتکار و تخیل زنده ترین ذهنها را در بوته آزمایش بگذارد. اگر بتوانیم دوباره آن ایمانی را به قدرت اندیشه بازیابیم که نشانه آزادیخواهی در بهترین دوران آن بود، در نبرد شکست نخواهیم خورد. تجدید حیات آزادیخواهی در جهان اندیشه و روشنفکری در بسیاری از بخشهای جهان آغاز شده است. ولی آیا بموقع به فریاد خواهد رسید؟

پی نوشت ها :

1- F. A. von Hayek, «The Intellectuals and Socialism,» Studies in Philosophy, Politics and Economics (New York, 1969) pp. 178-194.
2- [J. A]. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy.
3- Law of copyright.
4-The Road to Serfdom.
5- واژه «ناکجاآباد» را در برابر اصطلاح utopia بکار می بریم که مستعمل شیخ شهاب الدین سهروردی و ترجمه دقیق ریشه یونانی آن است و از آن به «مدینه فاضله» و «آرمانهشر» و «کامشهر» و غیر آن نیز تعبیر شده است. (مترجم)
6- این مقاله نخست در 1949 منتشر شد. (مترجم)
7-Henry Simon, Economic Policy for a Free Society (1948).
8-Lord Acton, The History of Freedom, 1922.

منبع :فولادوند، عزت الله، (1377) خرد در سیاست، تهران: طرح نو