نویسنده: محمدجواد ولی‌زاده
از جمله شاخص‌های پیشرفت یا عقب‌ماندگی هر کشوری، وضعیت تولید علم در آن است که توسط پایگاه‌های معتبر علمی جهانی در بازه‌های زمانی خاصی منتشر می‌شود. انتشار نتایج این پایگاه‌ها در چند سال اخیر، حاکی از پیشرفت و رشد شتابدار تولید علم در ایران است؛ طوری که سرعت رشد علم در ایران 11 برابر متوسط رشد جهانی برآورد شده است (نشریه‌ی تخصصی «نیوساینتیست» انگلیس).
آمار سال 2013 میلادی، برابر با سال 1392 هجری شمسی، مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس، نشان‌دهنده‌ی افزایش چشمگیر تولید علم ایران است. فعالیت گسترده‌ی دانشمندان ایرانی سبب شد تا ایران در خرداد 92 از رتبهی 16 به جایگاه 15 تولید علم جهان صعود کند. لذا جدیدترین آمار از میزان تولیدات علمی، نشان می‌دهد که تعداد مقالات ایران از اول سال میلادی تا 6 مه (16 اردیبهشت 92) در پایگاه اسکوپوس به 17 هزار و 245 مقاله (6/1 درصد از کل تولید علم جهان) افزایش یافته که این امر سبب شده است رتبهی ایران در تولید علم جهان از 16 به 15 صعود پیدا کند. در بین 30 کشور نخست در نظام استنادی اسکوپوس، تنها کشور مالزی با رتبهی 24 از مجموع کشورهای اسلامی قرار دارد و در بین 30 کشور نخست در نظام استنادی ISI به جز ایران و ترکیه نامی از کشورهای اسلامی مشاهده نمی‌شود.[1] سهم جمهوری اسلامی ایران از کل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد که تولید علم کشور ایران در منطقه، جایگاه خود را به سرعت رشد می‌دهد؛ در حالی که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 1998 تا 2000، ایران تنها 5 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کرد، در سه‌ساله‌ی اخیر، یعنی 2010 تا 2012، تقریباً 28 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کند. این افزایش فقط به منطقه‌ی خاورمیانه محدود نمی‌گردد. گفتنی است ایران در سال 91، در پایگاه آی‌اس‌آی نیز رتبهی 19 تولید علم را داشته است.[2] بر اساس آمارهای ارائه‌شده در گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI)، رتبهی علمی ایران در پانزده سال گذشته در سطح جهانی به سرعت افزایش یافته است. ایران در سال 1998 (پانزده سال پیش) در رتبهی 52 تولید علم جهان قرار داشت که در همین فاصله، با 33 رتبه رشد، تولید علم ایران به رتبهی 19 ارتقا یافته است. همچنین رشد تولید علم جهان در 15 سال گذشته 49 درصد بوده است، در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت 21.16 درصد بوده است.
در دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، بیشترین میزان تولیدات صورت پذیرفته است. دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، 45 درصد از کل تولید علم ایران در پانزده سال گذشته را شامل شده است. به ترتیب از سال 2011 تا 1998 سهم هر سال از کل تولید علم ایران عبارت بوده است از: 17.4، 13.9، 12.8، 11.1، 8.6، 5.9، 4.4، 3.3، 2.5، 1.8، 1.3، 1.1، 0.8و 0.8 درصد.
وضعیت تولید علم ایران از نگاه نشریه‌ی نیچر
نشریه‌ی نیچر (از نشریات معتبر جهانی) نیز گزارش جالبی از وضعیت چهل کشور برتر جهان، از نظر تولید علم، بر اساس تعداد مقالات پژوهشی منتشرشده در نشریات علمی معتبر، در بازه‌ی زمانی ژانویه تا اکتبر 2011 (دی 1389 تا مهر 1390، ارائه نموده که جدول آن به شکل ذیل است:
البته همان طور که در جدول فوق مشخص است، برخی کشورهای حاضر در این رده‌بندی، جمعیت بسیار کمی دارند و اگر تعداد مقالات به نسبت جمعیت محاسبه شود، رتبه‌بندی کشورها بر اساس تولید مقالات به ازای هر صد هزار نفر جمعیت تغییر می‌کند و کشورهای کوچک اروپایی، مقام‌های اول را تصاحب می‌کنند:
سهم تولید علم ایران از کل تولیدات علمی خاورمیانه و کشورهای اسلامی
سهم جمهوری اسلامی ایران از کل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد که تولید علم کشور ایران در منطقه، جایگاه خود را به سرعت رشد می‌دهد؛ در حالی که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 1998 تا 2000، ایران تنها 5 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کرد، در سه‌ساله‌ی اخیر، یعنی 2010 تا 2012، تقریباً 28 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کند. این افزایش فقط به منطقه‌ی خاورمیانه محدود نمی‌گردد. در بین کشورهای اسلامی نیز چنین روندی مشاهده می‌شود؛ طوری که در سه‌ساله 1998 تا 2000، ایران تنها 6 درصد از مجموعه‌ی تولیدات علمی کشورهای اسلامی را در اختیار داشت، در حالی که در سه‌ساله‌ی 2010 تا 2012، ایران 23 درصد از تولید علم57 کشور اسلامی را به خود اختصاص داده است (پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز ISI).
در همین بازه‌ی زمانی، آمار تولیدات علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در پایگاه تامسون رویترز (آی‌اس‌آی) 7834 مقاله است. بر این اساس، ایران در بین 141 کشور تولیدکننده‌ی علم، رتبهی 19 را به دست آورده است.
سهم تولیدات دانشمندان ایران در نشریات معتبر فارسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ثبت و نمایه‌سازی‌شده در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نیز (ISC) در همین دوره‌ی زمانی، 6931 مقاله است.
رتبهی ایران در میان سه نظام رتبه‌بندی جهانی و سهم از کل تولید علم جهان
بر این اساس:
در بین 34 دانشگاه علوم پزشکی کشور که در رتبه‌بندی سال 1391 شرکت کرده بودند، دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، شهید بهشتی، شیراز، اصفهان و مشهد، به ترتیب رتبههای اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
از مجموع 51 دانشگاه جامع وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که در رتبه‌بندی سال 1391 شرکت کرده‌اند، دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، شیراز، فردوسی مشهد و شهید بهشتی موفق به کسب رتبههای اول تا پنجم شده‌اند.
17دانشگاه صنعتی نیز به صورت جداگانه رتبه‌بندی شده‌اند که در رتبه‌بندی سال 1391 دانشگاه‌های صنعتی شریف، امیرکبیر، علم و صنعت ایران، صنعتی اصفهان و صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی به ترتیب در جایگاه اول تا پنجم هستند.
از مجموع دانشگاه‌های هنر، تنها سه دانشگاه در رتبه‌بندی سال 1391 حضور دارند که به ترتیب، دانشگاه هنر تهران، هنر اصفهان و هنر اسلامی تبریز حائز رتبههای اول تا سوم هستند.
11پژوهشگاه و مؤسسه‌ی پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز جدا از دانشگاه‌ها رتبه‌بندی شده‌اند که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری، پژوهشگاه مواد و انرژی و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به ترتیب دارای رتبههای اول تا پنجم هستند.
در بین کشورهای خاورمیانه، ایران با تولید یک هزار و 408 مقاله در جایگاه اول قرار گرفته است. ترکیه با تولید یک هزار و 177 مقاله در جایگاه دوم و کشورهای فلسطین اشغالی، مصر و سودان با انتشار 347 مقاله، 324 مقاله و 244 مقاله، رتبههای سوم تا پنجم را به دست آورده‌اند. در میان کشورهای سازمان همکاری اسلامی نیز ایران از نظر تولید و انتشار مقالات علمی در رشته‌ی کشاورزی، جایگاه اول را به خود اختصاص داده است.
سهم تولیدات علمی دانشمندان علوم کشاورزی ایران در بین کشورهای جهان 2.319 درصد، در بین کشورهای خاورمیانه 36.9 درصد و در بین کشورهای سازمان همکاری‌های اسلامی 23.3 درصد است. بر اساس آمارهای پایگاه اسکوپوس، در فاصله‌ی زمانی سال‌های 1996 تا 2010 میلادی دانشمندان و پژوهشگران حوزه‌ی کشاورزی و علوم زیستی در سال 2010 میلادی 2441 مقاله تولید کرده‌اند که در حدود 30 درصد از کل تولید علم را در منطقه به خود اختصاص داده است.
جدول سهم ایران از تولیدات منطقه و جهان در موضوع کشاورزی و علوم زیستی
بر اساس پایگاه اسکوپوس در فاصله‌ی زمانی سال‌های 1996 تا 2010
بر اساس تقسیم‌بندی‌های ریزتر، تولید علم در علوم زراعت و اصلاح نباتات و نیز در علوم غذایی در بین رشته‌های مختلف کشاورزی از همه برجسته‌تر است. در سال 2010 میلادی در این دو رشته‌ی تخصصی به ترتیب 561 و 528 مقاله توسط متخصصان این رشته‌ها به غیر از زبان فارسی در نشریات معتبر بین‌المللی به چاپ رسیده است. در علوم دامی و جانورشناسی و نیز علوم گیاهی، در همین سال، به ترتیب 368 و 437 مقاله تولید شده است. میزان تولیدات علمی چهار رشته‌ای که از آن‌ها نام برده شد در سال‌های پیش از 2010 نیز قابل توجه است؛ طوری که در سال 2009 میلادی در علوم زراعت و اصلاح نباتات 543 مقاله، در علوم غذایی 429 مقاله، در علوم دامی و جانورشناسی 339 مقاله و در علوم گیاهی 384 مقاله منتشر شده است.
همچنین بر اساس گزارش پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، ایران در سال 2012، هشت هزار و 529 طرح تحقیقاتی در مجموعه‌های وابسته به وزارت کشاورزی در سطح کشور آغاز شده که در قالب این طرح‌ها، هزار و 100 یافته‌ی تحقیقاتی به عنوان دستاورد جدید در اختیار فعالان حوزه‌ی کشاورزی قرار گرفته است. نیز 16 رقم جدید در اختیار فعالان حوزه‌ی کشاورزی قرار گرفته است که از این ارقام، پنج رقم مربوط به حوزه‌ی غلات (سه رقم جو و دو رقم گندم)، دو رقم مربوط به دانه‌های روغنی (گلرنگ و کلزا) و دو رقم جدید مربوط به بذر هیبرید ذرت بوده است که معرفی این دو رقم آخر منجر به خودکفایی در تولید بذر هیبرید، افزایش تولید و کاهش مصرف آب در کشت ذرت شده است؛ ارقامی که همچنین نسبت به سایر ارقام 10 درصد افزایش عملکرد دارند.
در سال 91، هفده هزار و 149 دانش‌آموز در حوزه‌ی فنی و حرفه‌ای تحت پوشش سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی قرار گرفتند که نسبت به سال قبل 11.8 درصد و نسبت به سال 89 ، حدود 97 درصد رشد داشته است. در سال 91 همچنین 30 هزار و 195 دانشجو در مقاطع مختلف علمی کاربردی، تحت پوشش سازمان بودند که نسبت به سال قبل از آن، رشد سه‌درصدی داشته است. این در حالی است که تعداد کل دانشجویان علمی‌ـ‌کاربردی در سال 91 کاهش داشت و این نشان می‌دهد که آموزش عملی در حوزه‌ی کشاورزی مؤثر بوده است. در سال 91، تعداد 332 هزار و 644 هکتار از اراضی کشاورزی تحت پوشش برنامه‌ی مدیریت تلفیقی آفات قرار گرفتند که هدف آن افزایش عملکرد و جایگزینی مواد بیولوژیک با مواد شیمیایی است. همچنین در سال گذشته، 925 سایت الگویی نیز برای انجام کارهای ترویجی در اختیار بخش کشاورزی قرار گرفت تا کشاورزان و بهره‌برداران با فناوری‌های جدید و تأثیر آن‌ها بر روی ازدیاد محصول آشنا شوند (اظهارات رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی).
گفتنی است برترین دانشگاه‌های کشور در تولید علم شیمی به ترتیب عبارت‌اند از:دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه شریف،دانشگاه امیرکبیر (اظهارات سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام ISC).
همچنین پایگاه استنادی تامسون رویترز در سال 2012 تعداد مقالات متخصصان علم شیمی ایران را 4473 مقاله به ثبت رسانیده است که 2.325 درصد از کل تولید علم این رشته در جهان محسوب شده و رتبهی 13 تولید علم رشته شیمی در جهان و رتبهی اول را در منطقه به دست آورده است (مطابق گزارش همین پایگاه، یعنی تامسون رویترز، در سال 2010، مقام ایران در علم شیمی چهاردهم جهان بوده است). بر این اساس، ترکیه که تا سال 2011 میلادی رقیب جدی جمهوری اسلامی ایران در منطقه از نظر تولید علم بود، در همین سال، گرچه از نظر آمار کلی در رتبهی 19 جهان و دوم منطقه بعد از ایران قرار دارد، با کسب رتبهی 20 تولید علم جهان در رشته‌ی شیمی، 7 مرتبه عقب‌تر از ایران است.
کشورهایی مانند لهستان، تایوان، استرالیا، برزیل، سوئیس و هلند نیز به ترتیب رتبهی 14 تا 19 تولید علم شیمی را در دست دارند که کشورهایی توسعه یافته¬اند که ایران از نظر آمار و از نظر میزان تولیدات علمی، برتر از کشورهای یادشده قرار دارد.
ایران در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی نیز رتبهی اول در علم شیمی را به دست آورده و بعد از ترکیه که حائز مقام دوم کشورهای اسلامی است، کشورهایی مانند عربستان سعودی، مالزی و مصر به ترتیب با تولید 1522 مقاله، 1426 مقاله و 1382 مقاله دارای رتبههای سوم تا پنجم هستند.
در بین 13 کشور قاره‌ی آسیا، تنها چهار کشور چین، ژاپن، کره‌ی جنوبی و تایوان پیش‌تر از ایران قرار گرفته‌اند که به ترتیب دارای رتبههای اول، سوم، چهارم و یازدهم هستند. همچنین ایالات متحده در جایگاه دوم تولید علم رشته مهندسی است. گفتنی است کشورهای استرالیا، لهستان، ترکیه، برزیل، هلند، روسیه و سنگاپور بعد از جمهوری اسلامی ایران و در رتبههای چهاردهم تا بیستم هستند.
همچنین در خاورمیانه، جمهوری اسلامی ایران مقام اول را در اختیار دارد. بعد از ایران، ترکیه، عربستان سعودی، رژیم اشغالگر قدس و مصر به ترتیب حائز رتبههای دوم تا پنجم هستند و چنانچه بخواهیم ایران را از نظر تولید در رشته‌ی مهندسی با سایر کشورهای اسلامی مقایسه کنیم، مجدداً ایران در جایگاه اول قرار دارد. سپس ترکیه، مالزی، عربستان سعودی و مصر چهار کشور دیگر اسلامی هستند که رتبههای بعد از ایران را کسب کرده‌اند.
بر اساس اظهارات سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، در سال 1388 ایران در رشته‌ی مهندسی شیمی رتبهی 11 جهان را به دست آورد و کشورمان با تولید 610 مقاله، در بین 119 کشور، توانسته است قبل از ترکیه (606 مقاله)، روسیه (602 مقاله) و لهستان (576 مقاله) به این مقام دسترسی پیدا کرد. همچنین در رشته‌ی مهندسی صنعتی (تولیدی) جایگاه ایران با تولید 170 مقاله در بین 76 کشور که در این حوزه مقاله‌ی علمی به چاپ رسانیده‌اند یازدهم بوده است و کشورهای ترکیه با 141 مقاله، ایتالیا با 140 مقاله و استرالیا با 110مقاله بعد از ایران قرار داشتند. همچنان که در رشته‌ی مهندسی مکانیک، تعداد کل کشورهای دارای مدرک 103 کشور است که ایران با تلاش دانشمندان خود جایگاه 12جهان را از نظر تولید علم در این رشته به خود اختصاص داد. دانشمندان ایرانی در سال 1388 با تولید 389 مقاله در رشته‌ی مهندسی مکانیک 4/2 درصد از مجموع تولیدات علمی این حوزه را به چاپ سپردند. اسپانیا با تولید 331 و ترکیه با 290 مقاله بعد از جمهوری اسلامی ایران قرار داشتند.
نگاه اجمالی به رتبههای ایران در سه رشته‌ای که وضعیت تولید علم در کشورهای دارای مدرک در پایگاه مؤسسه‌ی اطلاعات علمی را نشان می‌دهد مشخص می‌سازد که ایران هم‌تراز با کشورهای توسعه‌یافته در عرصه¬های تولید علم گام برمی‌دارد.
در همین راستا، بر اساس اظهارات معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از رتبهی 1600 به رتبهی 800 جهانی ارتقا یافته و دانشگاه علوم پزشکی تهران به رتبهی زیر 500 جهانی نایل شده است. ضمن آنکه تعداد دانشمندان یک درصد کشور نیز از 3 به 11 نفر افزایش یافته است و در حال حاضر، 1200 ژورنال علمی در کشور موجود است که 86 درصد مجلات ایندکس‌شده در اسکوبوس مربوط به وزارت بهداشت است. هم‌اکنون محققان دانشگاه¬های علوم پزشکی کشور در 10 حوزه‌ی علمی پیشرو در علم پزشکی دنیا مشارکت فعال دارند.
همچنین بررسی و مقایسه‌ی برون‌داد عملی دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کشور در پایگاه اطلاعات علمی «Web Of Scienc» و بازه‌ی زمانی پنج‌ساله نشان داد که محققان کشور همگام با تحقیقات علمی پیشرو در جهان، در اکثر زمینه‌های اعلام‌شده در گرایش پزشکی، دارای فعالیت‌های پژوهشی بوده‌اند.
گفتنی است در رشته‌ی پزشکی بالینی، مطابق گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) در سال 2010، کشورهای آمریکا، انگلستان، آلمان، ژاپن و ایتالیا پنج کشور نخست جهان هستند که رتبههای اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. فرانسه، کانادا، چین، هلند و استرالیا نیز در مقام‌های بعدی قرار دارند. رتبهی ترکیه با تولید 8741 مقاله 14 است و ایران در این رشته، با کسب رتبهی 25، تعداد 3178 مقاله تولید کرده است. بعد از ایران، کشورهای پیشرفته‌ای مانند نروژ، فنلاند، ایرلند، روسیه و سنگاپور قرار دارند که به ترتیب حائز رتبههای 26 تا 30 هستند:
همچنین حسب داده¬های پایگاه استنادی اسکوپوس، در رشته‌ی دامپزشکی، در بازه‌ی زمانی سال‌های 1996 تا 2010میلادی، 1690 مدرک ثبت شده است که به این تعداد از مقالات، 3559 استناد صورت گرفته که رقمی درخور توجه است و تعداد خوداستنادی نیز حدود 1376 استناد است.
مطابق گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) در سال 2010، ایران با نشر 374 مقاله در این رشته در جایگاه 20 جهان بوده است. رتبههای اول تا پنجم به ترتیب در دست کشورهای آمریکا (7530 مقاله)، چین (2982 مقاله)، انگلستان (1850 مقاله)، آلمان (1515 مقاله) و فرانسه (1509 مقاله) است. تایوان با تولید 1441 مقاله در علوم کامپیوتر مقام 6 جهان را به خود اختصاص داده است:
استخراج داده‌های مربوط به انرژی در بازه‌ی زمانی 1996 تا 2010 میلادی نشان می‌دهد که در طی این دوره، 2046 مقاله با نام ایران در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است. تعداد استناد به هر مقاله برابر با 4.17 است.
بر اساس اظهارات معاون فناوری و نوآوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، جایگاه ایران در حوزه‌ی انرژی‌های تجدیدپذیر نیز طی سال‌های اخیر ارتقای خوبی یافته است. ایران از نظر تولید علم در حوزه‌ی انرژی‌های نو در سال 2005 رتبهی سیزدهم جهان را در اختیار داشت که در سال 2012 به جایگاه دوازدهم و از ابتدای سال 2013 میلادی به رتبهی یازدهم جهان صعود کرده است.
ادامه دارد ...
1. مهدی زارع، بررسی تحلیلی وضعیت تولید علم در ایران در سال‌های اخیر، مقاله در روزنامه‌ی شرق، صفحات ضمیمه، ص 12 و 13.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اساتید و اعضاى هیئت علمى دانشگاه‌ها، 13 مهر 1385.
3. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اساتید دانشگاه‌ها، 8 شهریور 1388.
4. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعى از نخبگان علمى کشور، 6 آبان 1388.
5. پایگاه‌های اطلاعاتی تامسون رویترز (ISI)، اسکوپوس، علوم جهان اسلام (ISC)، Scimago،Web Of Scienc و نشریات تخصصی «نیوساینتیست» انگلیس و نیچر (Nature).
6. خبرآنلاین، 25 اردیبهشت 1392، کد مطلب: 292424، دکان پررونق مقاله‌نویسان ISI
7. محمد شهرابی فراهانی، رشد علمی یا رشد تعداد مقالات علمی؟، روزنامه‌ی دنیای اقتصاد، سال دهم، شماره‌ی 2624، 4 اردیبهشت 1391، ص 29.
منبع: www.borhan.ir
آمار سال 2013 میلادی، برابر با سال 1392 هجری شمسی، مستخرج از پایگاه استنادی اسکوپوس، نشان‌دهنده‌ی افزایش چشمگیر تولید علم ایران است. فعالیت گسترده‌ی دانشمندان ایرانی سبب شد تا ایران در خرداد 92 از رتبهی 16 به جایگاه 15 تولید علم جهان صعود کند. لذا جدیدترین آمار از میزان تولیدات علمی، نشان می‌دهد که تعداد مقالات ایران از اول سال میلادی تا 6 مه (16 اردیبهشت 92) در پایگاه اسکوپوس به 17 هزار و 245 مقاله (6/1 درصد از کل تولید علم جهان) افزایش یافته که این امر سبب شده است رتبهی ایران در تولید علم جهان از 16 به 15 صعود پیدا کند. در بین 30 کشور نخست در نظام استنادی اسکوپوس، تنها کشور مالزی با رتبهی 24 از مجموع کشورهای اسلامی قرار دارد و در بین 30 کشور نخست در نظام استنادی ISI به جز ایران و ترکیه نامی از کشورهای اسلامی مشاهده نمی‌شود.[1] سهم جمهوری اسلامی ایران از کل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد که تولید علم کشور ایران در منطقه، جایگاه خود را به سرعت رشد می‌دهد؛ در حالی که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 1998 تا 2000، ایران تنها 5 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کرد، در سه‌ساله‌ی اخیر، یعنی 2010 تا 2012، تقریباً 28 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کند. این افزایش فقط به منطقه‌ی خاورمیانه محدود نمی‌گردد. گفتنی است ایران در سال 91، در پایگاه آی‌اس‌آی نیز رتبهی 19 تولید علم را داشته است.[2] بر اساس آمارهای ارائه‌شده در گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI)، رتبهی علمی ایران در پانزده سال گذشته در سطح جهانی به سرعت افزایش یافته است. ایران در سال 1998 (پانزده سال پیش) در رتبهی 52 تولید علم جهان قرار داشت که در همین فاصله، با 33 رتبه رشد، تولید علم ایران به رتبهی 19 ارتقا یافته است. همچنین رشد تولید علم جهان در 15 سال گذشته 49 درصد بوده است، در حالی که رشد تولید علم ایران در همین مدت 21.16 درصد بوده است.
در دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، بیشترین میزان تولیدات صورت پذیرفته است. دوره‌ی سه‌ساله‌ی اخیر، 45 درصد از کل تولید علم ایران در پانزده سال گذشته را شامل شده است. به ترتیب از سال 2011 تا 1998 سهم هر سال از کل تولید علم ایران عبارت بوده است از: 17.4، 13.9، 12.8، 11.1، 8.6، 5.9، 4.4، 3.3، 2.5، 1.8، 1.3، 1.1، 0.8و 0.8 درصد.
نشریه‌ی نیچر (از نشریات معتبر جهانی) نیز گزارش جالبی از وضعیت چهل کشور برتر جهان، از نظر تولید علم، بر اساس تعداد مقالات پژوهشی منتشرشده در نشریات علمی معتبر، در بازه‌ی زمانی ژانویه تا اکتبر 2011 (دی 1389 تا مهر 1390، ارائه نموده که جدول آن به شکل ذیل است:
سهم جمهوری اسلامی ایران از کل تولید علم خاورمیانه در دوره‌های سه‌ساله نشان می‌دهد که تولید علم کشور ایران در منطقه، جایگاه خود را به سرعت رشد می‌دهد؛ در حالی که در دوره‌ی سه‌ساله‌ی 1998 تا 2000، ایران تنها 5 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کرد، در سه‌ساله‌ی اخیر، یعنی 2010 تا 2012، تقریباً 28 درصد از علم خاورمیانه را تولید می‌کند. این افزایش فقط به منطقه‌ی خاورمیانه محدود نمی‌گردد. در بین کشورهای اسلامی نیز چنین روندی مشاهده می‌شود؛ طوری که در سه‌ساله 1998 تا 2000، ایران تنها 6 درصد از مجموعه‌ی تولیدات علمی کشورهای اسلامی را در اختیار داشت، در حالی که در سه‌ساله‌ی 2010 تا 2012، ایران 23 درصد از تولید علم57 کشور اسلامی را به خود اختصاص داده است (پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز ISI).
آخرین وضعیت رتبه‌بندی تولید علم ایران
در همین بازه‌ی زمانی، آمار تولیدات علمی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور در پایگاه تامسون رویترز (آی‌اس‌آی) 7834 مقاله است. بر این اساس، ایران در بین 141 کشور تولیدکننده‌ی علم، رتبهی 19 را به دست آورده است.
سهم تولیدات دانشمندان ایران در نشریات معتبر فارسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ثبت و نمایه‌سازی‌شده در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نیز (ISC) در همین دوره‌ی زمانی، 6931 مقاله است.
رتبهی ایران در میان سه نظام رتبه‌بندی جهانی و سهم از کل تولید علم جهان
وضعیت رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های کشور
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) سه سال متوالی، یعنی از سال 1389، دانشگاه‌های کشور را بر اساس معیارها و شاخص¬های مصوب تهران که مورد تأیید ISESCO و وزرای آموزش عالی و تحقیقات علمی کشورهای اسلامی است رتبه‌بندی می‌کند.بر این اساس:
در بین 34 دانشگاه علوم پزشکی کشور که در رتبه‌بندی سال 1391 شرکت کرده بودند، دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، شهید بهشتی، شیراز، اصفهان و مشهد، به ترتیب رتبههای اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند.
از مجموع 51 دانشگاه جامع وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری که در رتبه‌بندی سال 1391 شرکت کرده‌اند، دانشگاه‌های تهران، تربیت مدرس، شیراز، فردوسی مشهد و شهید بهشتی موفق به کسب رتبههای اول تا پنجم شده‌اند.
17دانشگاه صنعتی نیز به صورت جداگانه رتبه‌بندی شده‌اند که در رتبه‌بندی سال 1391 دانشگاه‌های صنعتی شریف، امیرکبیر، علم و صنعت ایران، صنعتی اصفهان و صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی به ترتیب در جایگاه اول تا پنجم هستند.
از مجموع دانشگاه‌های هنر، تنها سه دانشگاه در رتبه‌بندی سال 1391 حضور دارند که به ترتیب، دانشگاه هنر تهران، هنر اصفهان و هنر اسلامی تبریز حائز رتبههای اول تا سوم هستند.
11پژوهشگاه و مؤسسه‌ی پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز جدا از دانشگاه‌ها رتبه‌بندی شده‌اند که پژوهشگاه دانش‌های بنیادی، پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری، پژوهشگاه مواد و انرژی و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به ترتیب دارای رتبههای اول تا پنجم هستند.
حوزه‌های موضوعی برتر در تولید علم
1. علوم کشاورزی
سهم تولیدات علمی دانشمندان علوم کشاورزی ایران در بین کشورهای جهان 2.319 درصد، در بین کشورهای خاورمیانه 36.9 درصد و در بین کشورهای سازمان همکاری‌های اسلامی 23.3 درصد است. بر اساس آمارهای پایگاه اسکوپوس، در فاصله‌ی زمانی سال‌های 1996 تا 2010 میلادی دانشمندان و پژوهشگران حوزه‌ی کشاورزی و علوم زیستی در سال 2010 میلادی 2441 مقاله تولید کرده‌اند که در حدود 30 درصد از کل تولید علم را در منطقه به خود اختصاص داده است.
بر اساس پایگاه اسکوپوس در فاصله‌ی زمانی سال‌های 1996 تا 2010
بر اساس تقسیم‌بندی‌های ریزتر، تولید علم در علوم زراعت و اصلاح نباتات و نیز در علوم غذایی در بین رشته‌های مختلف کشاورزی از همه برجسته‌تر است. در سال 2010 میلادی در این دو رشته‌ی تخصصی به ترتیب 561 و 528 مقاله توسط متخصصان این رشته‌ها به غیر از زبان فارسی در نشریات معتبر بین‌المللی به چاپ رسیده است. در علوم دامی و جانورشناسی و نیز علوم گیاهی، در همین سال، به ترتیب 368 و 437 مقاله تولید شده است. میزان تولیدات علمی چهار رشته‌ای که از آن‌ها نام برده شد در سال‌های پیش از 2010 نیز قابل توجه است؛ طوری که در سال 2009 میلادی در علوم زراعت و اصلاح نباتات 543 مقاله، در علوم غذایی 429 مقاله، در علوم دامی و جانورشناسی 339 مقاله و در علوم گیاهی 384 مقاله منتشر شده است.
همچنین بر اساس گزارش پایگاه استنادی علوم جهان اسلام، ایران در سال 2012، هشت هزار و 529 طرح تحقیقاتی در مجموعه‌های وابسته به وزارت کشاورزی در سطح کشور آغاز شده که در قالب این طرح‌ها، هزار و 100 یافته‌ی تحقیقاتی به عنوان دستاورد جدید در اختیار فعالان حوزه‌ی کشاورزی قرار گرفته است. نیز 16 رقم جدید در اختیار فعالان حوزه‌ی کشاورزی قرار گرفته است که از این ارقام، پنج رقم مربوط به حوزه‌ی غلات (سه رقم جو و دو رقم گندم)، دو رقم مربوط به دانه‌های روغنی (گلرنگ و کلزا) و دو رقم جدید مربوط به بذر هیبرید ذرت بوده است که معرفی این دو رقم آخر منجر به خودکفایی در تولید بذر هیبرید، افزایش تولید و کاهش مصرف آب در کشت ذرت شده است؛ ارقامی که همچنین نسبت به سایر ارقام 10 درصد افزایش عملکرد دارند.
در سال 91، هفده هزار و 149 دانش‌آموز در حوزه‌ی فنی و حرفه‌ای تحت پوشش سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی قرار گرفتند که نسبت به سال قبل 11.8 درصد و نسبت به سال 89 ، حدود 97 درصد رشد داشته است. در سال 91 همچنین 30 هزار و 195 دانشجو در مقاطع مختلف علمی کاربردی، تحت پوشش سازمان بودند که نسبت به سال قبل از آن، رشد سه‌درصدی داشته است. این در حالی است که تعداد کل دانشجویان علمی‌ـ‌کاربردی در سال 91 کاهش داشت و این نشان می‌دهد که آموزش عملی در حوزه‌ی کشاورزی مؤثر بوده است. در سال 91، تعداد 332 هزار و 644 هکتار از اراضی کشاورزی تحت پوشش برنامه‌ی مدیریت تلفیقی آفات قرار گرفتند که هدف آن افزایش عملکرد و جایگزینی مواد بیولوژیک با مواد شیمیایی است. همچنین در سال گذشته، 925 سایت الگویی نیز برای انجام کارهای ترویجی در اختیار بخش کشاورزی قرار گرفت تا کشاورزان و بهره‌برداران با فناوری‌های جدید و تأثیر آن‌ها بر روی ازدیاد محصول آشنا شوند (اظهارات رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی).
بیشتر بخوانید: آسیب‌شناسی وضعیت تولید علم در ایران
2. علوم شیمی
همچنین پایگاه استنادی تامسون رویترز در سال 2012 تعداد مقالات متخصصان علم شیمی ایران را 4473 مقاله به ثبت رسانیده است که 2.325 درصد از کل تولید علم این رشته در جهان محسوب شده و رتبهی 13 تولید علم رشته شیمی در جهان و رتبهی اول را در منطقه به دست آورده است (مطابق گزارش همین پایگاه، یعنی تامسون رویترز، در سال 2010، مقام ایران در علم شیمی چهاردهم جهان بوده است). بر این اساس، ترکیه که تا سال 2011 میلادی رقیب جدی جمهوری اسلامی ایران در منطقه از نظر تولید علم بود، در همین سال، گرچه از نظر آمار کلی در رتبهی 19 جهان و دوم منطقه بعد از ایران قرار دارد، با کسب رتبهی 20 تولید علم جهان در رشته‌ی شیمی، 7 مرتبه عقب‌تر از ایران است.
کشورهایی مانند لهستان، تایوان، استرالیا، برزیل، سوئیس و هلند نیز به ترتیب رتبهی 14 تا 19 تولید علم شیمی را در دست دارند که کشورهایی توسعه یافته¬اند که ایران از نظر آمار و از نظر میزان تولیدات علمی، برتر از کشورهای یادشده قرار دارد.
ایران در مقایسه با سایر کشورهای اسلامی نیز رتبهی اول در علم شیمی را به دست آورده و بعد از ترکیه که حائز مقام دوم کشورهای اسلامی است، کشورهایی مانند عربستان سعودی، مالزی و مصر به ترتیب با تولید 1522 مقاله، 1426 مقاله و 1382 مقاله دارای رتبههای سوم تا پنجم هستند.
3. علوم مهندسی
در بین 13 کشور قاره‌ی آسیا، تنها چهار کشور چین، ژاپن، کره‌ی جنوبی و تایوان پیش‌تر از ایران قرار گرفته‌اند که به ترتیب دارای رتبههای اول، سوم، چهارم و یازدهم هستند. همچنین ایالات متحده در جایگاه دوم تولید علم رشته مهندسی است. گفتنی است کشورهای استرالیا، لهستان، ترکیه، برزیل، هلند، روسیه و سنگاپور بعد از جمهوری اسلامی ایران و در رتبههای چهاردهم تا بیستم هستند.
همچنین در خاورمیانه، جمهوری اسلامی ایران مقام اول را در اختیار دارد. بعد از ایران، ترکیه، عربستان سعودی، رژیم اشغالگر قدس و مصر به ترتیب حائز رتبههای دوم تا پنجم هستند و چنانچه بخواهیم ایران را از نظر تولید در رشته‌ی مهندسی با سایر کشورهای اسلامی مقایسه کنیم، مجدداً ایران در جایگاه اول قرار دارد. سپس ترکیه، مالزی، عربستان سعودی و مصر چهار کشور دیگر اسلامی هستند که رتبههای بعد از ایران را کسب کرده‌اند.
بر اساس اظهارات سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، در سال 1388 ایران در رشته‌ی مهندسی شیمی رتبهی 11 جهان را به دست آورد و کشورمان با تولید 610 مقاله، در بین 119 کشور، توانسته است قبل از ترکیه (606 مقاله)، روسیه (602 مقاله) و لهستان (576 مقاله) به این مقام دسترسی پیدا کرد. همچنین در رشته‌ی مهندسی صنعتی (تولیدی) جایگاه ایران با تولید 170 مقاله در بین 76 کشور که در این حوزه مقاله‌ی علمی به چاپ رسانیده‌اند یازدهم بوده است و کشورهای ترکیه با 141 مقاله، ایتالیا با 140 مقاله و استرالیا با 110مقاله بعد از ایران قرار داشتند. همچنان که در رشته‌ی مهندسی مکانیک، تعداد کل کشورهای دارای مدرک 103 کشور است که ایران با تلاش دانشمندان خود جایگاه 12جهان را از نظر تولید علم در این رشته به خود اختصاص داد. دانشمندان ایرانی در سال 1388 با تولید 389 مقاله در رشته‌ی مهندسی مکانیک 4/2 درصد از مجموع تولیدات علمی این حوزه را به چاپ سپردند. اسپانیا با تولید 331 و ترکیه با 290 مقاله بعد از جمهوری اسلامی ایران قرار داشتند.
4. علوم پزشکی
در همین راستا، بر اساس اظهارات معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی از رتبهی 1600 به رتبهی 800 جهانی ارتقا یافته و دانشگاه علوم پزشکی تهران به رتبهی زیر 500 جهانی نایل شده است. ضمن آنکه تعداد دانشمندان یک درصد کشور نیز از 3 به 11 نفر افزایش یافته است و در حال حاضر، 1200 ژورنال علمی در کشور موجود است که 86 درصد مجلات ایندکس‌شده در اسکوبوس مربوط به وزارت بهداشت است. هم‌اکنون محققان دانشگاه¬های علوم پزشکی کشور در 10 حوزه‌ی علمی پیشرو در علم پزشکی دنیا مشارکت فعال دارند.
همچنین بررسی و مقایسه‌ی برون‌داد عملی دانشگاه‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کشور در پایگاه اطلاعات علمی «Web Of Scienc» و بازه‌ی زمانی پنج‌ساله نشان داد که محققان کشور همگام با تحقیقات علمی پیشرو در جهان، در اکثر زمینه‌های اعلام‌شده در گرایش پزشکی، دارای فعالیت‌های پژوهشی بوده‌اند.
گفتنی است در رشته‌ی پزشکی بالینی، مطابق گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) در سال 2010، کشورهای آمریکا، انگلستان، آلمان، ژاپن و ایتالیا پنج کشور نخست جهان هستند که رتبههای اول تا پنجم را به خود اختصاص داده‌اند. فرانسه، کانادا، چین، هلند و استرالیا نیز در مقام‌های بعدی قرار دارند. رتبهی ترکیه با تولید 8741 مقاله 14 است و ایران در این رشته، با کسب رتبهی 25، تعداد 3178 مقاله تولید کرده است. بعد از ایران، کشورهای پیشرفته‌ای مانند نروژ، فنلاند، ایرلند، روسیه و سنگاپور قرار دارند که به ترتیب حائز رتبههای 26 تا 30 هستند:
5. علوم کامپیوتر
ایران سرآمد کشورهای نوظهور علمی در کامپیوتر است. در رتبه‌بندی سال 2012 میلادی که توسط QS بر حسب رشته‌های موضوعی صورت گرفته است، دانشگاه صنعتی شریف در این رشته، جزء 200 دانشگاه تراز اول جهان قرار گرفته و سهم دانشمندان و پژوهشگران ایران در تولید علم حوزه‌ی علوم و مهندسی کامپیوتر در همان فاصله‌ی زمانی 5900 مقاله است که به این تعداد مدرک، 20 هزار و 859 استناد صورت گرفته است. این موضوع رقمی درخور توجه و میزان خوداستنادی به این مدارک رقمی برابر با 7 هزار و 692 استناد است.مطابق گزارش پایگاه اطلاعات علمی تامسون رویترز (ISI) در سال 2010، ایران با نشر 374 مقاله در این رشته در جایگاه 20 جهان بوده است. رتبههای اول تا پنجم به ترتیب در دست کشورهای آمریکا (7530 مقاله)، چین (2982 مقاله)، انگلستان (1850 مقاله)، آلمان (1515 مقاله) و فرانسه (1509 مقاله) است. تایوان با تولید 1441 مقاله در علوم کامپیوتر مقام 6 جهان را به خود اختصاص داده است:
6. رشته‌های مربوط به انرژی
در سال‌های اخیر، رشته‌های مختلف زیادی مرتبط با حوزه‌ی انرژی در دانشگاه‌های کشور تأسیس شده که تأسیس این رشته‌ها به نوبه‌ی خود، در انتشار مقالات تحقیقاتی، سهم قابل توجهی داشته است و انتظار می‌رود با توجه به تأمین امنیت لازم برای تولید و انتقال انرژی، هر روز بر تعداد مقالات پژوهشی در حوزه‌ی انرژی افزوده شود.استخراج داده‌های مربوط به انرژی در بازه‌ی زمانی 1996 تا 2010 میلادی نشان می‌دهد که در طی این دوره، 2046 مقاله با نام ایران در پایگاه استنادی اسکوپوس ثبت شده است. تعداد استناد به هر مقاله برابر با 4.17 است.
ادامه دارد ...
پی نوشت ها :
[1]. دکتر جعفر مهراد، سرپرست پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC).
[2]. تفاوت دو پایگاه اسکوپوس و ISI در مجلاتی است که نمایه می‌کنند. پایگاه نمایه‌سازی «تامسون رویترز» (ISI) سامانه‌ای است که 8005 نشریه را در بخش علوم و 2678 نشریه را در بخش علوم اجتماعی در پایگاه‌های اطلاعاتی خود پردازش می‌کند. در مقایسه با پایگاه اسکوپوس، که نزدیک به 20 هزار نشریه علمی دارد، پایگاه «تامسون رویترز» کوچک‌تر است. بنابراین جایگاه کشورها، مؤسسات، نشریات و دانشمندان به طور طبیعی در ISI در مقایسه با اسکوپوس متفاوت است. پایگاه استنادی آی‌اس‌آی ادعا می‌کند که معتبرترین مجلات هسته‌ی بین‌المللی را نمایه‌سازی می‌کند و زیر‌بنای این پایگاه، قانونی است به نام قانون تمرکز گارفیلد. انتخاب مجلات معتبر بر اساس این قانون صورت می‌گیرد و نهایتاً دانشمندان ایرانی با در نظر گرفتن موقعیت این نشریات، به چاپ مقالات خود در آن‌ها می‌پردازند. در حال حاضر، مقبول‌ترین عامل رتبه‌بندی مجلات علمی در سطح بین‌المللی، ضریب تأثیر مجله است. ضریب تأثیر مجله نشان می‌دهد که هر مجله در جامعه‌ی علمی از چه میزان مقبولیت برخوردار است. از دیدگاه علم‌سنجی، تعداد شاخص‌هایی که می‌توان تولید علم یک کشور را بر اساس آن‌ها مورد ارزیابی و سنجش قرار داد، بسیار زیاد و بالغ بر ده‌ها شاخص است، اما شاخص‌های تولید علم، تعداد استنادها و تعداد استنادها به ازای هر مقاله، مهم‌ترین شاخص‌هایی هستند که در حوزه‌ی علم‌سنجی مورد توجه قرار می‌گیرند.
1. مهدی زارع، بررسی تحلیلی وضعیت تولید علم در ایران در سال‌های اخیر، مقاله در روزنامه‌ی شرق، صفحات ضمیمه، ص 12 و 13.
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اساتید و اعضاى هیئت علمى دانشگاه‌ها، 13 مهر 1385.
3. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اساتید دانشگاه‌ها، 8 شهریور 1388.
4. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعى از نخبگان علمى کشور، 6 آبان 1388.
5. پایگاه‌های اطلاعاتی تامسون رویترز (ISI)، اسکوپوس، علوم جهان اسلام (ISC)، Scimago،Web Of Scienc و نشریات تخصصی «نیوساینتیست» انگلیس و نیچر (Nature).
6. خبرآنلاین، 25 اردیبهشت 1392، کد مطلب: 292424، دکان پررونق مقاله‌نویسان ISI
7. محمد شهرابی فراهانی، رشد علمی یا رشد تعداد مقالات علمی؟، روزنامه‌ی دنیای اقتصاد، سال دهم، شماره‌ی 2624، 4 اردیبهشت 1391، ص 29.
منبع: www.borhan.ir
