کتاب شناسی ابن هیثم

کتاب شناسی ابن هیثم

سیاهه های Iآ، Iب، II و III، که ابن ابی اصیبعه از آثار ابن هیثم ترتیب داده، بارها جزئاً و کلاً به زبانهای اروپایی منتشر شده اند. اخیراً G. Nebbia این سیاهه ها را به صورت راحتی در " Ibn al-Haytham nel millesimo anniversario della nascita, " Physis, 9(1967), 165-214 به ایتالیایی منتشر کرده است. چون سیاههIII در واقع همه آثار ابن هیثم را شامل است، این آثار را در اینجا بر حسب شماره شان در آن سیاهه معرفی کرده ایم. همین شماره ها خواننده را به مقاله ی نبیا هم ارجاع می دهد، که شامل کتابنامه ای سودمند است؛ و نیز به کتاب م. شرام: M. Schramm, Ibn al-Haythams Weg zur Physik, (Wiesbaden, 1963), که در آن بسیاری از آثار سیاهه شده مورد بحث قرار گرفته است. (عناوینی که نبیا زیر سیاهه I ج آورده، در واقع عناوین فصول آخرین اثر در سیاهه I ب هستند.)
نسخه های خطی آثار ابن هیثم به عربی، در آثار زیر فهرست شده اند:
H. Suter, "Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke ," in Abhandungen zur Geschichte der mathematischen Wissenschaften mit Eintchluss ihrer Anwendungen, 10 (Leipzig, 1900), no. 204, 91-95; and Nachtrage und Berichtigungen zur 'Mathematiker ... ," ibid. , 14 (1902), esp. 169-170; H. P. J. Renaud, "Additions et corrections a Suter 'Die Mathem . u. Astr. der Arab. , Isis, 18 (1932), esp. 204; C. Brockelmann. Geschichte der arabischen Literature, I (Weimar, 1898), 469-470; 2nd ed. (Leiden, 1943) , pp. 617-619; supp. I(Leiden. 1937). 851-854.
نسخه های خطی استانبول به تفصیل بیشتر در مقاله زیر معرفی شده اند:
M. Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker," in Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Abt. B, Studien, 3 (1936), 437-532.
پ. سبث(P. Sbath) در
Al-Fihris: Catalogue de manuscrits arabes, 3 pts. plus Supplement (Cairo, 1938- 1940(, pt, I. p . 86,
از نسخه های خطی آثار شماره 6III, 8III, 48III, 60III, 65III, 67III, 68III, 82III نام می برد که به مجموعه ای در حلب تعلق دارند. (این نکته را Robert. E. Hall به من تذکر داد. )
در سیاهه آثار موجود ابن هیثم، در پی ارجاع به آثار بروکلمان و کراوزه، شماره ای را که در این دو اثر به آثار ابن هیثم داده شده آورده ایم.
کوتاه نوشتهای دیگری که به کار برده ایم از این قرار است:
رسائل: مجموعه الرسائل (حیدرآباد، 1938/1357). مجموعه ای است از هشت رساله ابن هیثم که رساله نهمی هم که در 1947/1366 در حیدرآباد منتشر شده بدان افزوده شده است.
تنقیح: تنقیح المناظر... ، 2 جلد(حیدرآباد، 1347-1348 /1928-1930). این کتاب «شرح» کمال الدین فارسی است بر المناظر ابن هیثم. جلد 2 یک «ذیل» و یک «ملحق» دارد که در آن «تحریر» کمال الدین از برخی از آثار دیگر ابن هیثم در نورشناسی، درج شده است.
الف) آثار اصلی
1III(بروکلمان28). مقالة فی هیئة العالم. نسخه ای از آن اخیراً در Kastamonu 2298کشف شده که 43 برگ دارد. این نسخه، به خلاف نسخه India Office، ناقص است. در مورد نسخه های عبری و لاتینی ر. ک.
M. Steinschneider, "Notics sur un ouvrage astrnomique inedit d'Ibn Haitham," in Bullettino di bibliografia e di storia delle scienze matematiche e fisiche, 14 (1881), 721-736, also published as Extrait... (Rome, 1883); "Supplement, " ibid,. 16 (1883(, 505-513; and Die hehraeischen Ueberestzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmestcher (Berlin, 1893), II, 559-561; F. Carmody, Arabic Astronoical and Astrological Science in Latin Translation (Berkeley, Cal. , 1955), pp. 141-142; and Lynn Thorndike ond Pearl Kibre, Catalogue of Inci pits Mass,. 1963), cols. 894, 895, 1147.
(این نسخه اخیر ترجمه ای است به اسپانیایی از آبراهام هبرایوس.)
متن عربی آن هنوز ویرایش نشده. ترجمه ای به لاتینی از روی نسخه ای از قرن سیزدهم یا اوایل قرن چهاردهم میلادی منتشر شده است:
Millas Vallicrosa, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo (Madrid, 1942), app. II, 285-312; see pp. 206-208.
ترجمه ای هم به آلمانی از آن وجود دارد:
K. Kohl, "Uber den Aufbau der Welt nach Ibn al Haitam," in Sitzungsberichte der Physikalisch- medizinischen Sozietat in Erlangen, 54-55 (1922-1923), 140-179.
2III (بروکلمان 8، کراوزه 14). مقاله فی شرح مصادرات کتاب اقلیدس. این رساله پیش از 53III و شرح مفصل اصول تصنیف شده است (رجوع کنید به «آثار اضافی»، شماره 1). نسخه های خطی ترجمه عبری ابن تبون در کتاب زیر سیاهه شده اند:
M. Steinscheneider, Heraeischen Ubersetzungen (cited under III 1), 509-510.
بخشهایی از آن (بر اساس نسخه ای در غازان که بروکلمان آن را ذکر نکرده) به روسی ترجمه شده است:
B. A. Rozenfeld, "Kniga kommentariev k vvedeniyam knigi Evkida 'Nachala, "in Istoriko-matematicheskie issledovani ya, 11 (1958), 743-762.
3III (بروکلمان 34، کراوزه 15). کتاب المناظر. همه نسخه های شناخته شده این کتاب در استانبول اند؛ ر. ک. کراوزه. نسخه koprulu 952 تقریباً شامل همه کتاب چهارم، پنجم، ششم، و هفتم است. برگهای آن را باید به صورت زیر از نو مرتب کرد:چهارم، 108r-133v; پنجم، 21-v، 74r-81v، ششم 3r-47v؛ هفتم، 1r-v، 48r-73v ،82r-88v . اشاره بروکلمان به تحریری از این کتاب در Paris MS, ar. 2460 (شماره ای که بروکلمان داده 2640 است) اشتباه است. آن نسخه تحریری است از المناظر اقلیدس و نام مؤلف در صفحه عنوان حسن بن [موسی بن] شاکر ذکر شده است.
من نسخه های خطی لاتینی زیر را دیده ام:
Bruges 512, 113 fols. , 13th c. , Cambridge University Library, Peterhouse MS 209 (=11. 10. 63), 111 fols. , 14th cambridge Univercity Library, Trinity College MS 1311 (=0. 5. 30), 165 fols,. 13th c. , Edinburgh, Royal Observatory, Crawford Library MS 9. 11. 3 (20), 189 fols,. dated 1269; Florence, Biblioteca Nazional, Maglibechi CI. XX. 52, 136 fols,. incomplete, 15th, c. ; London, British Museum, Royal 12G VII, 102 fols. , 14 th c. , British Museum, Sloane 306, 177 fols,. 14 th c. ; Oxford, Corpus Christi 150, 114 fols,. 13th c,; Vienna National-bibliothek 2438,
که فقط تکه ای است از آغاز فصل 1 از کتاب اول (فصل 4 در متن عربی)،
fols. 144r-147r, 15th c.
نسخه های لاتینی دیگر در منابع زیر ذکر شده اند:
F. Carmody, Arabic Astronomical and Astrological Sciense, p. 140; L. Thorndike and P. Kibre Catalogue, cols. 774, 803, 1208, and G. F. Vescovine, Studi sulla prospettiva medievale (Turin, 1965), pp. 93-94, n. 10.
تنها نسخه شناخته شده ترجمه ایتالیایی قرن چهاردهم نسخه Vat. Lat. 4595 در 182 برگ است. این نسخه هم مانند ترجمه لاتینی فاقد کتابهای اول تا سوم است. این نسخه شامل ترجمه ایتالیایی de crepusculis (دنباله کتابشناسی را ببینید) در برگهای 178r-182v است.
متن لاتینی در مجموعه ای با عنوان زیر چاپ شده است:
Opticae thesaurus. Alhazemi Arabis Libri septem, nunc primun editi, eiusdem Liber de crepusculis et nubium ascendionibus, item Vitellionis Thuringo-Poloni Libri X, omnes instaurati, figuris illustrati et aucti, adjectis etiam in Alhazenum commentariis a Federico Risnero (Basel, 1572).
در مورد مؤلف De crepusculis دنباله کتابشناسی را زیر عنوان «آثار منتسب» ببینید.
شرح کمال الدین، تنقیح، برخلاف تصوری که پیش از این می رفت، متن کامل کتاب المناظر را در بر ندارد. نویسنده این مقاله متن المناظر را با ترجمه انگلیسی آن در دست تهیه دارد.
4III (بروکلمان 51). مقالة فی کیفیة الاَرصاد.
6III(بروکلمان 27). مقالة فی ضَوء القمر. پیش از تاریخ 15 شعبان 422 تألیف شده، زیرا در آن تاریخ علی بن رضوان استنساخ نسخه ای از آن را به پایان رسانیده است (ابن قفطی، تاریخ، ص444). ترجمه ای به آلمانی دارد:
Karl Kohl, "Uber das Licht des Mondes. Eine Untersuchung von Ibn al-Haitham," in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen, 56- 57 (1924-1925), 305-398.
7III (بروکلمان22، کراوزه 18). مقالة (یا قول) فی سَمتِ القِبلَة بِالحساب. ترجمه ای به آلمانی دارد:
C. Schoy, Abhandlung des Hasan ibn al- Haitam (Alhazen) uber die Bestimmung der Richtung der Qibla," in Zeitschrifta der Deutschen morgenlandischen Gesellschaft, 75 (1921), 242-253.
8III (بروکلمان41، کراوزه19). مقالة فی الهالة و قوس قُزح. در رجب 419 پایان یافته است؛ ر. ک. تنقیح، II، ص 279. تحریر کمال الدین از آن در تنقیح، II، 258-279. این تحریر به آلمانی تلخیص و ترجمه ای دارد:
E. Wiedemann, "Theorie des Regenbogens von Ibn al Haitam," in Sitzungsberichte der Physikalisch- medizi- nischen Sozietat in Eralangen, 46 (1914), 39-56.
9III (بروکلمان42، کراوزه 20). مقالة فی ما یعرض من الاختلاف فی ارتفاعات الکواکب.
10 آ I= 10 III(بروکلمان 39، کراوزه16). مقاله فی حساب المعاملات.
11III(بروکلمان 43، کراوزه 21) مقاله فی الرُخامات الافقیة. این رساله اشاره ای دارد به رساله ای که می خواسته است بعداً درباره «آلات سایه ای» (آلات الاضلال) بنویسد. احتمالاً اشاره او به 66III است.
14III. مقاله فی مراکز الاَثقال. این رساله از بین رفته، اما خازنی چکیده ای از آن در میزان الحکمه آورده است. ر. ک. چاپ حیدرآباد (1940/1359)، صص 16-20.
15III(بروکلمان 13a، کراوزه 22). مقالة فی اصول المساحة. تلخیصی است از نتایجی که در اثر یا آثار پیشین خود در این موضوع به دست آورده بوده است. رساله شماره 7 از رسائل است. ترجمه ای به آلمانی دارد:
E. Wiedemann in "Kleinere Arbeiten von Ibn al Haitam," in Sitzungsberitchte der Physikalisch - medizinischen Sozietat in Erlangen, 41 (1909) 16-24.
16III (بروکلمان2، کراوزه 23). مقالة فی مساحة الکرة. پس از 17IIIتألیف شده است. احتمالاً یکی از آثاری است که در 15III به آنها اشاره شده است.
17III(بروکلمان14). مقالة فی مساحة المجسم المُکافی. ر. ک. 16III. به اثری در همین موضوع از ثابت بن قره و اثری دیگر از ابوسهل کوهی اشاره دارد. ترجمه آلمانی آن:
H. Suter, "Die Abhandlung uber die Ausmessung des Paraboloides von mathemarica, 3rd ser., 12 (1912), 289-332. See also H.Suter, "Die Abhandlungen Thabit b. Kurras und Abu Sahl al-Kuhis uber die Ausmessung der Parabo-Loide," In Sitzungsberichte der Physikalisch - medizini- schen Sozietat in Erlangen, 48-49 (1916-1917), 186-227.
18III (بروکلمان 33، کراوزه10). مقالة فی المرایا المحرقة بالدوائر. رسالة شماره 4 است از رسائل. ترجمه آلمانی آن:
E. Wiedemann, "Ibn al Haitams Schrift uber die spharischen Hohlspiegel," in Bibliotheca mathematica, 3rd ser., 10 (1909-1910), 293-307. See also E. Wiedemann Zur Geschichete der Brennspiegel," in Annalen der Physik und Chemie, n.s, 39 (1890), 110-130, trans. into English by H. J. J. Winter and W. Arafat, "A Discourse on the Concava Sphericha Mirror by Ibn al-Haitham," in Journal of the Royal Asiatic Society of Bengal, 3rd ser., Science, 16 (1950), 1-16.
19III (بروکلمان 33). مقالة فی المرایا المحرقة بالقطوع. نسخه ای از آن وجود دارد که تا کنون در جایی ثبت نشده است، با این مشخصات:
Florence, Biblioteca Medicea- Laurenzia, Or. 152, fols. 90v-97v.
این نسخه در قرن سیزدهم میلادی استنساخ شده و فاقد عنوان و نام مؤلف است. در این رساله ابن هیثم از رساله ای یاد می کند که پیش از آن درباره روش ترسیم مقاطع مخروطی با وسایل مکانیکی نوشته بوده است (استخراج جمیع القطوع بطریق الآلة)، ر. ک. به «آثار اضافی» شماره 2. متن عربی آن، رساله شماره 3 از رسائل است. ترجمه لاتینی قرون وسطایی آن، تحت عنوان Liber de speculis comburentibus، که احتمالاً از گرارد کرمونایی است، با ترجمه ای که از عربی به آلمانی شده به چاپ رسیده است:
J. L. Heiberg and E. Wiedemann: "Ibn al- Haitams Schrift uber parabolische Hohlspiegel," in Bibliotheca mathematica, 3rd ser., 10 (1909-1910), 201-237. see also E. Wiedemann, "Uber geometrische Instrumente bei den munslimischen Volkern," in Zeitschrift fur Vermessungswesen, nos. 22- 23 (1910), 1-8; "Geschichte der Brennspiegel,'' An English trans. is H. J. J. Winter and W. Arfat, "Ibn al-Haitham on the Paraboloidal Focusing Mirror, in Journal of the Royal Asiaety Society of Bengal, 3rd ser., Science, 15 (1949), 25-40.
20III، مقالة مختصرة فی الاَشکال الهِلالیة. موجود نیست. ر. ک. 21III.
21III(بروکلمان1، کراوزه 12). مقالة مُستَقصاة فی الاَشکال الهِلالیة. پس از 20III و به منظور تکمیل آن تألیف شده است، همچنین پیش از 30III نوشته شده است. همچنین شاید تألیفش بر اثری که در زیر تحت عنوان «اثر اضافی» شماره 1 درج شده مقدم بوده باشد.
22III [؟]بروکلمان 6). مقالة مختصرة فی بَرکارِ الدوائرِ العِظام. ر. ک.
Wiedemann, " Geometeische Instrumente..."
«بَرکار» (پرگار) واژه فارسی است. در این رساله ابن هیثم مبنای نظری و طرز ساختن وسیله ای را که به کار ترسیم دایره های بسیار بزرگ می آید شرح داده است.
23III[؟] بروکلمان 6). مقالة مشروحة فی بَرکار الدوائر العِظام. ر. ک. 22III.
25III (بروکلمان52). مقالة فی التنبیه علی مَواضِع الغَلَط فی کیفیة الرصد. تألیفش مقدم بر 31III است.
26III (بروکلمان 44، کراوزه24). مقاله فی ان الکرة اَوسَع الاشکال المجسمة التی احاطَتها متساویة، و ان الدائرة اَوسَع الاشکال المسطحة التی احاطَتها متساویة. پیش از 38IIIو 68III نوشته شده است. در آن به فی الکرة و الاسطوانة ارشمیدس اشاره شده است.
28III (بروکلمان 29) مقالة فی تصحیح الاعمال النجومیة، مقالتان.
30III (بروکلمان9، کراوزه 2). مقالة فی تصحیح الاعمال النجومیة، مقالتان.
30III (بروکلمان 9، کراوزه2). مقالة فی تربیع الدائرة. در آن به «کتابنا فی الهلالیات» اشاره شده که یا 20III است یا 21III. ترجمه آلمانی و متن عربی آن منتشر شده است:
H. Suter, "Die Kreisquadratur des Ibn el-Haitam," in Zeitschrift fur Mathematik und Physik, Hist-Iit. Abt., 44 (1899), 33-47.
31III (بروکلمان 45، کراوزه25). مقالة فی استخراج خط نصف النهار علی غایة التحقیق. پس از 25III تألیف شده است. مناسبت این موضوع را با احکام نجوم متذکر شده است.
36III (بروکلمان 31، کراوزه7). مقالة فی کیفیة الاَضلال. پیش از «شرح مجسطی» («آثار اضافی» شماره 3) و پس از 3III تألیف شده است. تحریری از آن در تنقیح کمال الدین، II، 358-381 وجود دارد. ترجمه ای به آلمانی دارد:
E. Wiedemann, " Uber eine Schrift von Ibn al Haitam: Uber die Beschaffenheit der Schatten, " in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen , 39(1907) 226-248.
38III (بروکلمان30، کراوزه26). مقالة فی حل شکوک فی المقالة الاولی من کتاب المجسطی یُشکَّکُ فیها بعضُ اهل العلم. ابن کتاب باید با 64III فرق داشته باشد. پس از 26III تألیف شده است. نام آن «بعض اهل العلم» در نسخه ی فاتح 3439 برگ 150v ابوالقاسم بن [؟] مَعدان آمده است، که جز این اطلاع دیگری از او ندارم. عنوان نسخه ی فاتح (حل شکوک فی کتاب المجسطی یشکک فیها بعض اهل العلم) موضوع آن را به مقاله ی اول مجسطی منحصر نمی سازد. و در واقع در این کتاب از موضوعهای مختلفی بحث شده، از جمله مقاله ی پنجم از المناظر بطلمیوس.
III ([؟] کراوزه27). مقالة فی حل شک فی مجسمات کتاب اقلیدس. این رساله شاید بخشی از اثری باشد که در زیر تحت عنوان «آثار اضافی» شماره 1 آمده است. اما کراوزه به رساله ای اشاره دارد که عنوانش شبیه این رساله است و مؤلفش معلوم نیست. (من نسخه ی ینی جامع T 217, 2(تحریر 893) را که کراوزه به آن اشاره کرده، ندیده ام.)
40III (بروکلمان30). قول فی قِسمه المقدارَین المختلفَین المذکورَین فی الشکل الاول من المقالة العاشرة من کتاب اقلیدس. موضوع این رساله با «اصل موضوع ارشمیدس» رابطه نزدیک دارد.
41III (بروکلمان43). مقالة فی اختلاف المَنظر. در نسخه India Office, Loth 734, fols. 120r-120v. تصریح شده که منظور اختلاف منظر ماه است.
42III (بروکلمان 17). قول فی استخراج مقدمة ضلع المُسَبَّع (درباره قضیه ی فرعی [که ارشمیدس] برای [ساختن] ضلع هفت ضلعی [به کار برده است؛ در کتابی که در پایان آن هفت ضلعی را ذکر می کند]). پیش از 74III نوشته شده است. ترجمه آلمانی آن:
C. Schoy, Die trigonometrischen Lehren des persischen Astronomen Abu l-Raihan Muh. ibn Ahmad al Biruni, dargestellt nach al-Qanun al-Masudi (Hannover, 1927), pp. 85-91.
43III (بروکلمان 10، کراوزه 9). قول فی قسمة الخط الذی استعملَهُ ارشمیدس فی کتاب الکرة و الاسطوانة. به قضیه چهارم از مقاله ی دوم کتاب ارشمیدس پرداخته است. ترجمه فرانسوی آن:
F. Woepcke, L'algebre d'Omar Alkhayyami (Paris, 1851), pp. 91-93.
44III (بروکلمان 46، کراوزه 28). قول فی استخراج خط نصف النهار بظلِّ واحد.
46III (بروکلمان 26). مقالة فی المجَرَّة (درباره راه شیری). ترجمه آلمانی آن:
E. Wiedemann, " Uber die Lage der Milchstrasse nach ibn al Haitham, ' in Sirius, 39(1906), 113-115.
48III(بروکلمان، 24، کراوزه 5). مقالة فی اَضواء الکواکب. پیش از 49III تألیف شده است. رساله شماره 1 است از رسائل. ترجمه ملخص آلمانی آن
E. Wiedemann, "Uber das Licht der Sterne nach Al Haitham," in Wochenschrift fur Astronomie, Meteorologie und Geographie, n.s. 33 (1890), 129-133. English trans. by W. Arafat and H. J. J. Winter, "The Light of the Stars- a Short Discourse by Ibn al-Haytham," in British Journal for the History of Science, 5 (1971), 282-288.
49III (بروکلمان 37). مقالة فی الاثر الذی [یُری] فی [وجه] القمر. پس از 3III، 6IIIو 48III تألیف شده و به این هر سه اشاراتی دارد. ترجمه آلمانی آن:
C. Schoy, Abhandlung des Schaichs Ibu Ali al-Hasan ibn al- Haitham: Uber die Natur der Spuren [Flecken], die man auf der Oberflache des Mondes sieht (Hannover, 1925).
53III(بروکلمان35). مقالة فی التحلیل و الترکیب. بروکلمان از نسخه ای در قاهره نام می برد. نسخه دیگر در دوبلین است، Chaster، 69v-86r. fols, 3652, Beaty که تاریخش 1215/612 است. این کتاب پیش از 54III (که با آن رابطه نزدیک دارد) و پس از 2III تأالیف شده است.
54III (بروکلمان 11). مقالة فی المعلومات. ترجمه توضیحات قضایای آن:
L. A. Sedillot, in "Du Traite des connues geometriques de Hassan ben Haithem, " in Journal asiatique, 13(1834), 435-458.
55III. قول فی حل شک فی المقالة الثانیة عشر من کتاب اقلیدس. احتمالاً بخش اول رساله ای است که ذیلاً زیر عنوان «آثار اضافی» شماره 1، آمده است.
56III. مقالة فی حل شکوک المقالة الاولی من کتاب اقلیدس. احتمالاً بخشی از رساله ای است که ذیلاً زیر عنوان «آثار اضافی»، شماره 1، آمده است.
60III (بروکلمان32، کراوزه4). مقالة (یا قول) فی الضوء. پس از 3III تألیف شده است. ی. بارمان(J. Baarmann) متن ویراسته عربی آن را با ترجمه آلمانی به چاپ رسانده است، با این مشخصات:
" Abhandlung uber das Licht von Ibn al-Haitam , " in Zeitschrift der Deutschen morgenlandischen Gesellschaft , 36(1882), 195-237.
(رجوع کنید به یادداشتهای ویده مان درباره ی این ویرایش در در همان مجله:38(1884), 145-148. )
ا. ح. مُرسی در سال 1938 طبع جدیدی از آن در قاهره به به عمل آورد که اشتباهات بارمان را تصحیح کرده است. اکنون یک ترجمه انتقادی به فرانسوی از آن در دست است:
R. Rashed: " Le 'Discours de la lumiere d'Ibn al- Haythm, " In Revue d'histoire des sciences et de leurs applications, 21(1968). 198-224.
تحریر آن در تنقیح،II، 401-407 آمده است. ترجمه آلمانی این تحریر:
Wiedemann, " Ueber 'Die Darlegung der Abhandlung uber das Licht' von Ibn al Haitam, '' in Annalen der Physik und Chemie, n. s. 20(1883), 337-345.
63III (بروکلمان19، کراوزه29) مقالة فی حل شکوک حرکة الالتفاف. پاسخی است به دانشمند ناشناسی که به رساله ی پیشین ابن هیثم [در این موضوع] اشکالاتی گرفته بود. این رساله (61III : «درباره ی حرکت التفاف»] اکنون از بین رفته است. در این پاسخ این هیثم قصدی را که مدتها داشت تا نقدی بر مجسطی و کتاب الاقتصاص و المناظر بطلمیوس بنویسد، آشکار کرده است(MS. Pet. Ros. 192, Fols. 19v-20r) تقریباً یقینی است که منظورش 64III است.
64III (بروکلمان30). مقالة فی الشکوک علی بطلمیوس. پس از 63III تألیف شده، یادداشت پیشین را ببنید. طبع انتقادی آن از عبدالحمید صبره ون. شهابی (قاهره، 1971). ترجمه انگلیسی بخشی از آن:
A. I. Sabra, " Ibn al-Haytham's Criticism of Ptolemy's Optics, " In Journal of the History of Philosophy, 4 (1966), 145-149.
65III. مقالة فی الجزء الذی لایَتَجَزّی. پ. سبث در الفهرس (I. 86، شماره 724) نسخه ای از آن را، که به مجموعه ای خصوصی در حلب تعلق دارد، ثبت کرده است.
66III (بروکلمان 40، کراوزه17). مقالة فی خطوط الساعات. «الساعات» را گاهی بغلط «الشعاعات» خوانده اند. در این رساله به اثری از ابراهیم بن سنان «درباره آلات سایه ای» اشاره شده است. ر. ک. به یادداشت مربوط به 11III در بالا.
67III. مقالة فی القَرَسطون. پ. سبث در الفهرس (I ، 86، شماره 726) نسخه ای از آن را، که به مجموعه ای خصوصی در حلب تعلق دارد، ثبت کرده است.
68III. (بروکلمان 12، کراوزه11). مقالة فی المکان. تألیفش پس از 26III بوده است. رساله شماره 5 از رسائل است. ویده مان در... "Kleinere Arbeiten" صص 1-7، وصف مختصری از آن کرده است.
69III (بروکلمان 18). قول فی استخراج اَعمِدَةِ الجبال. عنوان طولانیتر آن این است: فی معرفة ارتفاع الاشخاص القائمة و اعمدة الجبال و ارتفاعِ الغُیوم. ترجمه آلمانی آن:
H. Suter, "Einige geometrische Aufgaben bei arabischen Mathematiker, " in Bibliotheca mathematica, 3rd ser., 8(1907), 24-30.
و وصف مختصری از آن:
Wiedemann, " Kleinere Arbeiten... , " pp. 27-30.
71III (بروکلمان 38). مقالة فی اَعمدة المثلثات. (عنوان دیگر آن خواص المثلث من جهة العمود است.). رساله ی شماره 9 از رسائل است.
73III (بروکلمان 13، کراوزه3). مقالة فی شکل بنوموسی. (درباره قضیه ای که بنوموسی به عنوان قضیه ای فرعی برای مخروطات آپولونیوس پیشنهاد کرده بودند.). شماره 6 از رسائل است. وصف آن را ویده مان در اثر زیر آورده است:
" kleinere Arabeiten... , "pp. 14-16.
74III (بروکلمان48، کراوزه30). مقالة فی اعمال المُسَبَّع فی الدائرة. پس از 42III تألیف شده، زیرا به آن ارجاع می دهد. گذشته از ارشمیدس از ابوسهل کوهی هم نام می برد. رساله ابوسهل در همین موضوع ترجمه و منتشر شده است:
Y. Dold-Samplonius, " Die Konstruktion des regel-massigen siebenecks nach Abu Sahl al-Quhi, " in Janus, 50(1963), 227-249.
75III (بروکلمان 25، کراوزه 1). مقالة فی ارتفاع القُطب علی نهایه التحقیق. ترجمه آلمانی آن:
C. Schoy, " Abhandlung des Hasan ben a-Hassan ben al-Haitam uber eine Methode, die Polhohe mit grosster Gennanigkeit zu bestimmen, " in De Zee, 10(1920), 586-601.
76III (بروکلمان 47، کراوزه31). مقالة فی عمل البنکام(درباره ساختن ساعت آبی).
77III (بروکلمان b 33، کراوزه 32). مقالة فی الکُرة المُحرقة. پس از 3 III و 66 III نوشته شده است. کمال الدین آن را تحریر کرده است: تنقیح، II، 285-302. ترجمه آلمانی تحریر کمال الدین.
E. Wiedemann, "Brechhung des Lichtes in Kugeln nach Ibn al Haitam und Kamal al Din al Farisi, " in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen, 42(1910), 15-58, esp. 16-35.
79 III (بروکلمان5). مقالة فی مسألة عددیه مُجَسَّمة. ترجمه آلمانی آن:
C. Schoy , '' Behandlung einiger geometrischen Fragen-punkte durch muslimische Mathematiker , ' in Isis, 8(1926),254-263, esp. 254-259.
80 III (بروکلمان 20، کراوزه 8). مقالة فی صورة الکسوف. پس از 3 III تألیف شده است. کمال الدین آن را تحریر کرده است: تنقیح، II، 401-381. ترجمه آلمانی نسخه اصلی India Office:
E. Wiedemann, "Uber die Camera obscura bei Ibn al Haitam, '' in Sitzungsberchichte der Physikalisch -medizinischen Sozietat in Erlangen, 46(1914), 155-169.
82III (بروکلمان 21، کراوزه 13). مقالة فی حرکة القمر. تأیید بیان بطلمیوس است از حرکت متوسط ماه در عرض.
83III(بروکلمان4). مقالة فی مسائل التلاقی. این مسائل مستلزم حل دستگاهی از معادلات خطی اند. توصیف این رساله:
E. Wiedemann, "Uber eine besondere Art des Gesellschaftsrechnens besondere nach Ibn al Haitam, " in Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozietat in Erlangen, 58-59(1926-1927), 191-196.
92III (بروکلمان16). قول فی استخراج مسأله عددیة. وصف آن در:
Wiedemann, ''KLleinere Arbeiten... , pp. 11-13.
آثار اضافی. آثاری هستند که موجوداند ولی نامشان در سیاهه III نیامده است.
اثر اضافی 1 (بروکلمان 7، کراوزه6). کتاب فی حل شُکوک کتاب اقلیدس فی الاصول و شرح مَعانیه، ظاهراً با I آ 1 که عنوانش این است: شرح اصول اقلیدس فی الهندسة و العدد و تلخیصه، فرق داشته باشد.
شاید دلیل اینکه نام این اثر جامع در سیاهه III نیامیده، این است که 39 II و 55 III و 56 III بخشهایی از آن هستند. در این اثر به III و نیز به «مقاله ی ما درباره ی اشکال هلال مانند»، که یا 20 III است یا III 21، اشاره شده است. نسخه ای که در استانبول هست ولی بروکلمان و کراوزه هیچ یک آن را ذکر نکرده اند نسخه Universite 800 است که به سال 1463-1462 /867 استنساخ شده است. این نسخه 182 برگ دارد ولی ناقص است.
اثر اضافی 2. کلام فی توطئه مقدمات لعمل القطوع علی سطح ما بطریقٍ صَناعی. نسخه خطی آن:
Florence, Biblioteca Medicea- Laurenziana, Or. 152, fols. 97v-100r.
این نسخه فاقد نام مؤلف است، و «مقدمات» بلافاصله پس از نسخه ای از رساله 19III ابن هیثم («فی المرایا المحرقه بالقطوع») آمده اند. چون ابن هیثم در 19III به رساله ای که درباره ترسیم مقاطع مخروطی به روشهای مکانیکی نوشته اشاره کرده است، احتمال بسیار می رود که این «کلام» تکه ای از آن رساله باشد که ضمیمه به 19III به دست ناسخ رسیده است.
اثر اضافی 3. «شرح مجسطی»، نسخه خطی استانبول، احمد سوم، 3329، که در جمادی الثانی 1257/655 استنساخ شده است و 123 برگ دارد. احتمالاً پس از 36III نوشته شده زیرا به آن ارجاع دارد (برگ 90r).
آثار منتسب. ابن هیثم مؤلف Liber de crepusculis نیست. این کتاب اثری است درباره شفق و فلق که گرارد کرمونایی ترجمه کرده و جزء Opticae thesaurus ریزنر به چاپ رسیده است (ر. ک. :
A. I. Sabra, " The Authorship of the Liber de crepusculis, '' in Iisi, 58[1967], 77-85. )
کتابی در احکام نجوم با این مشخصات
De imaginibus celestibus, Vatican MS Urb. Lat. 1384, fols, 3v-26r,
نیز به غلط به ابن هیثم نسبت داده شده است.
بروکلمان دو اثر دیگر (شماره های 49 و 50) نیز به ابن هیثم نسبت داده که اصالت یا عدم اصالتشان معلوم نیست.
در مورد نسخه هایی که تا کنون در جایی ثبت نشده اند به مجلدات مربوط از کتاب سزگین
Ceschichte der arabischen Schrifttums(Leiden, 1967-),
رجوع کنید.
ب) منابع فرعی
منابع زندگی ابن هیثم عبارتند از: ابن القفطی، تاریخ الحکماء، ویراسته ی. لیپرت (لایپزیگ، 1903)، صص 155-168. (ر. ک. تصحیحات سوتر از این چاپ در
Bibliotheca mathematica, 3rd ser. , 4[1903], esp. 295-299);
علی بن زید بیهقی، تتمة صوان الحکمة، ویراسته ی م. شفیع. جزوه ی 1، متن عربی (لاهور، 1935). 77-80. (تحلیل این اثر و ترجمه بخشی از آن به انگلیسی:
M. Meyerhof in Osiris, 8[1948], 122-216. see esp. 155-156).
ابن ابی اصیبعه، طبقات الاطباء. ویراسته آ. مولر (قاهره کونیگسبرگ، 1884-1882). 90-98II(ترجمه آلمانی آن در E. Wiedemann, " Ibn al-Haitam, ein arabischer Gelehrter,"
که ذیلاً هم ذکرش آمده است)؛ قاضی صاعد اندلسی، طبقات الامم، ویراسته ل. شیخو (بیروت، 1912)ص60 (ترجمه فرانسوی از
R. Blachere [Paris, 1935], p. 116).
گزارش ابن العبری در تاریخ مختصر الدول، ویراسته ا. صلحانی (بیروت، 1958) صص 182-183 بر پایه روایت ابن قفطی است. به جز آثار سوتر (Mathematiker)و بروکلمان (Geschicthe)، به آثار زیر نیز رجوع کنید:
M. Steinschneider, " Vite di matematici arabi, tratte da un'' opera inedita di Bernardino Baldi, con note di M. S. ," in Bullettino di bibliografia e di storia delle scienze matematiche et fisiche, 5 (1872), esp. 461-468, also printed separately (Rome, 1874); M. J. de Goeje, "Notice biographique d'Ibn al-Haitham," in Archives neerlandaises des sciences exactes et naturelles; 2nd ser. , 6 (1901), 668-670; E. Wiedemann, "Ueber das Leben von Ibn al Haitam und al Kindi," in Jahrbuch fur Photographie und Reproduktiontechnik, 25 (1911), 6-11.
درباره رابطه زندگینامه خود نوشته ابن هیثم با فی ما یعتقده رأیاً جالینوس در اثر زیر بحث شده است:
F. Rosenthal in "Die arabische Autobiographie," in Studia arabica I, Analecta Orientalia, no. 14 (Rome, 1937), 3-40, esp. 7-8.
همچنین اثر زیر نیز بحثی را درباره این زندگینامه شامل است:
G. Misch, Geschichte der Autobiographie, III, pt. 2 (Frankfurt, 1962), 984-991.
سیاهه های I آ و III آثار ابن هیثم در اثر زیر ترجمه شده است (از روی سیاهه ابن ابی اصیبعه):
F. Woepcke, L'algebre d'Omar Alkhayyami (Paris, 1851), pp. 73-76;
اما تصحیحات سوتر را هم (در Mathematiker, pp. 92-93) ببینید. زندگینامه ابن هیثم به انضمام سیاهه های III-I به آلمانی ترجمه شده است:
E. Wiedemann, "Ibn al Haitam, ein arabischer Gelehrter," in Festschrift [fur] J. Rosenthal (Leipzig, 1906), pp. 169-178.
م. شرام در کتابش درباره ترتیب زمان تألیف آثار ابن هیثم بحث کرده است:
Ibn al-Haythams Weg zur Physik (Wiesbaden, 1962), pp. 274-285.
کاملترین پژوهش درباره تحقیقات ابن هیثم در نورشناسی کتاب م. نظیف است:م نظیف، الحسن بن الهیثم بحوثه و کشوفه البصریه، 2 جلد (قاهره، 1942-1943). سارتون نقدی بر این کتاب نوشته است:
Isis, 34 (1942-1943), 217-218.
این کتاب حجیم (بیش از 850 صفحه) که بر نسخه های موجود المناظر و دیگر آثار نوری ابن هیثم مبتنی است، به روشنی و عینیت و جامعیت ممتاز است، و بخصوص از لحاظ تحقیق در بخشهای ریاضی آثار ابن هیثم اهمیت دارد. کتاب شرام، Ibn al-Haythams Weg zur Physik، اساسی ترین تحقیقی است که به زبانهای اروپایی درباره ابن هیثم صورت گرفته است، و امتیازش این است که بر نسخه هایی که تا کنون در دسترس نبوده متکی است. نویسنده با تحلیل کوشش ابن هیثم برای ترکیب فلسفه طبیعی ارسطویی با رویکرد ریاضی و تجربی، برخی از رساله های مهم دیگر ابن هیثم را هم توضیح می دهد.
مسئله ریاضی کردن فیزیک ارسطویی را پینس هم مورد بحث قرار داده:
S. Pines, "What Was Original in Arabic Science," in A. C. Crombie, ed. , Scientific Change (London, 1963), pp. 181-205, esp. 200-202.
و اخیراً رشدی راشد این بحث را از سرگرفته است:
R. Rashed in "Optique geometrique et doctrine optique chez Ibn al Haytham," in Archive for the History of Exact Sciences, 6 (1970), 271-298.
در مورد بحث بیشتر درباره مفهوم آزمایش در نورشناسی اسلامی عموماً و در آثار ابن هیثم خصوصاً، به آثار زیر رجوع کنید:
M. Schramm, "Aristotelianism: Basis and Obstacle to Scientific Progress in the Middle Ages," in History of Science, 2 (1963), 91-113, esp. 106, 112; and "Steps Towards the Idea of Function: A Comparison Between Eastern and Western Science of the Middle Ages," ibid. , 4 (1965), 70-103, esp. 81, 98; A. I. Sabra, "The Astronomical Origin of Ibn al-Haytham's Concept of Experiment," in Actes du XII Congres international d'histoire des sciences, paris, 1968, III A (Paris, 1971), 133-136.
بحثهای کلی که عمدتاً بر المناظر مبتنی اند:
J. B. J. Delambre, "Sur l'Optique de Ptolemee comparee a celle qui porte le nom d'Euclide et a celle d'Alhazen et de Vitellion," in Historie de l'astronomie ancienne, II (Paris, 1817), 411-432; E. Wiedemann, "Zu Ibn al Haitams Optik," in Archiv fur Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, 3 (1910-1911), 1-53,
که گزارش تنقیح کمال الدین است بر پایه نسخه ای در لیدن، و شامل ترجمه ملحضی از مقاله ی اول المناظر، فصلهای 1-3 بر پایه تحریر کمال الدین است؛
L. Schnaasse, Die Optik Alhazens (Stargard, 1889); V. Ronchi, "Sul contributo di Ibn al-Haitham alle teorie della visione e della luce," in Actes du VII Congres international d'histoire des sciences (Jerusalem, 1953), pp. 516-521; and The Nature of Light, a trans. of Storia della luce (2nd ed. , Bologna, 1952) (London, 1970), pp. 40-57; H. J. J. Winter, "The Optical Researches of Ibn al-Haitham," in Centaurus, 3 (1953-1954), 160-210,
که جز المناظر درباره رساله های دیگر او هم بحث کرده است.
تحقیقاتی که به جنبه های خاصی از آثار نورشناختی ابن هیثم پرداخته اند:
A. Abel, "La Selenographie d'Ibn al Haitham (965-1039) dans ses rapports avec la science grecque," in Comptes rendus, II Congres national des sciences (Brussels, 1935), pp. 76-81; J. Lohne, "Zur Geschichte des Brechungsgesetzes," in Sudhoffs Archiv fur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften, 47 (1963), 152-172, esp. 153-157 ; R. Rashed, "Le modele de la sphere transparente et l'explication de l'arc-en-ciel: Ibn al-Haytham, al-Farisi," in Revue d'histoire des sciences et de leurs applications, 23 (1970), 109-140; E. Wiedemann, "Ueber den Apparat zur Untersuchung und Brechung des Lichtes von Ibn al Haitam," in Annalen der Physik und Chemie, n. s. 21 (1884), 541-544; "Uber die Erfindung der Camera obscura," in Verhandlung der Deutschen physikalischen Gesellschaft , 12 (1910), 177-182; and "Uber die erste Erwahnung der Dunkelkammer durch Ibn al Haitam," in Jahrbuch fur Photographie und Reproduktiontechnik, 24 (1910), 12-13; J. Wurschmidt, "Zur Theorie der Camera obscura bei Ibn al Haitam," in Sitzungsberichte der Physikalisch medizinischen Sozietat in Erlangen, 46 (1914), 151-154; and "Die Theorie des Regenbogens und das Halo bei Ibn al Haitam und bei Dietrich von Freiberg," in Meteorologische Zeitschrift, 13 (1914), 484-487.
گذشته از کتاب وسکووینی (دنباله کتابشناسی را ببینید) بحثی دیگر هم درباره اندیشه های ابن هیثم در روانشناسی وجود دارد که بر مقاله ی دوم المناظر مبتنی است:
H. Bauer, Die Psychologie Alhazens auf Grund von Alhazens Optik dargestellt, in the series Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, 10, no. 5 (Munster in Westfalen, 1811).
جنبه فیزیولوژیکی دید، در اثر زیر مورد بحث قرار گرفته است:
M. Schramm, "Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der arabischen Literatur," in Sudhoffs Archiv fur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften, 43 (1959), 289-316, esp. 291-296.
آثار زیر به انتقال اندیشه های نورشناختی ابن هیثم به غرب، و از جمله به مقایسه ی او با نویسندگان یهودی و لاتینی قرون وسطی و نویسندگان رنسانس و قرن هفدهم، پرداخته اند:
M. Steinschneider, "Aven Natan e le teorie sulla origine della luce lunare e delle stelle, presso gli autori ebrei del medio evo," in Bullettino di bibliografia e di storia delle scienze matematiche e fisiche, 1 (1868), 33-40; E. Narducci, "Nota intorno ad una traduzione italiana fatta nel secolo decimoquarto, del trattato d'Ottica d'Alhazen, matematico del secolo undecimo, e ad altri lavori di questo scienziato," ibid. , 4 (1871), 1-48; and "Giunte allo scritto intitolato Intorno ad una traduzione italiana, fatta nel secolo decimoquarto, dell Ottica di Alhazen," ibid. , pp. 137-139; A. I. Sabra, "Explanation of Optical Reflection and Refraction : Ibn al-Haytham, Descartes and Newton," in Actes du X Congres international d'histoire des sciences, Ithaca, 1962 (Paris, 1964), I, 551-554; and Theories of Light from Descartes to Newton (London, 1967), pp. 72-78, 93-69
(که درباره نظریه های مربوط به بازتاب و شکست بحث کرده است)؛
G. F. Vescovini, Studi sulla prospettiva medievale (Turin, 1965),
که تأثیر المناظر ابن هیثم را در تکوین نظریه های تجربی ادراک در قرن چهاردهم آشکار کرده است؛ و
"Contributo per la storia della fortuna di Alhazen in Italia: II volgarizzamento del MS. Vat. 4595 e il Commentario terzo del Ghiberti," in Rinascimento, 2nd ser. , 5 (1965), 17-46; D. Lindberg, "Alhazen's Theory of Vision and Its Reception in the West," in Isis, 58 (1968), 321-341; and "The Cause of Refraction in medieval Optics," in British Journal for the History of Science, 4 (1968), 23-38. see also G. Sarton, "The tradition of the Optics of Ibn al-Haitham," in Isis , 29 (1938), 403-406
آثار زیر پژوهشهایی هستند که به آثار نجومی ابن هیثم، بخصوص مقاله فی هیئة العالم(1III) مربوط می شوند:
M. Steinschneider, "Notice sur un ouvrage astronomique inedit d'Ibn Haitham," in Bullettino di bibliografia e di storia delle scienze matematiche e fisiche, 14 (1881), 721-736; and "Supplement a la Notice sur un ouvrage inedit d'Ibn Haithm," ibid. , 16 (1883), 505-513-Extrait du Bulletino... , containing the "Notice" and the "Supplement" (Rome, 1884),
که شامل تصحیح بسیاری از اغلاط آثار پیشین او است.
E. Wiedemann, "Ibn al Haitam und seine Bedeutung fur di Geschichte der Astronomie," in Deutsche Literaturzeitung, 44 (1923), 113-118; P. Duhem, Systeme du monde, II (Paris, 1914), 119-129; W. Hartner, "The Mercury Horoscope of Marcantonio Michiel of Venice, a Study in the History of Renaissance Astrology and Astronomy," in A. Beer, ed. , Vistas in Astronomy (London-New York, 1955), pp. 84-138, esp. 122-127; S. Pines, "Ibn al-Haytham's Critique of Ptolemy," in Actes du X Congres international d'histoire des sciences, Ithaca, 1962 (Paris, 1964), I, 547-550
(که به انتقاد ابن هیثم از معدل مسیر در الشکوک علی بطلمیوس پرداخته است)؛
M. Schramm, Ibn al-Haythams Weg zur Physik, esp. pp. 63-69, 88-146.
برای بحث در مورد «مسئله ابن هیثم»:
P. Bode, "Die Alhazensche Spiegelaufgabe in ihrer historischen Entwicklung nebst einer analytischen Losung des verallgemeinerten Problems," in Jahresbericht des Physikalischen Vereins zu Frankfurt am Main, for 1891-1892 (1893), pp. 63-107; M. Baker, "Alhazen's Problem. Its Bibiography and an Extension of the Problem," in American Journal of Mathematics, 4 (1881), 327-331;
م. نظیف، الحسن بن الهیثم... ، صص 487-589؛
J. A. Lohne, "Alhazens Spiegelproblem," in Nordisk matematisk tidskrift, 18 (1970), 5-35
(همراه کتابشناسی).
تحقیقی کلی درباره کار ابن هیثم در حوزه های مختلف:
M. Schramm, "Ibn al-Haythams Stellung in der Geschichte der Wissenschaften," in Fikrun wa fann, no. 6 (1965), 2-22.
همچنین ر. ک.:
M. Nazif and P. Ghalioungui, "Ibn al Haitham, an 11th century Physicist," in Actes du X Congres international d'histoire des sciences, Ithaca, 1962 (Paris, 1964), I, 569-571.
شماره 2 از انتشارات انجمن مصری تاریخ علم (قاهره، 1958)شامل مقاله هایی است به عربی درباره جنبه های گوناگون فکر ابن هیثم، از م. نظیف، م. مَدوَر، م. عبدالرزاق، م. غالی، و م. حجاب، برخی از این مقالات تجدید چاپی هستند. فهرست مشروح آنها در، (1960) 51، Isis 416 آمده است.
بسیاری از ترجمه های اروپایی آثار ابن هیثم، که در بخش اول کتابشناسی ذکر شده اند، شامل یادداشتهای تاریخی و انتقادی هستند.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم