ابن یونُس

وفات: فُسطاط، مصر، 1009/400

ابن یونس یکی از بزرگترین منجمان اسلام در قرون وسطی است. از خاندان محترمی برخاست. جد اعلایش یونس از اصحاب امام شافعی و پدرش عبدالرحمان مورخ و محدثی نامدار بود. ابن یونس، علاوه بر آنکه به علم نجوم و احکام نجوم شهرت داشت، به شاعری نیز نامبردار بود و مقداری از اشعار او محفوظ مانده است. متأسفانه از آغاز زندگی و تعلیم و تربیت او چیز مهمی نمی دانیم.
این را می دانیم که ابن یونس در جوانی شاهد گشوده شدن مصر به دست فاطمیان و بنای شهر قاهره در 969/359 بوده است. در دوره از 977/367 تا 966/386، که تقریباً مقارن با ایام خلافت العزیز بالله فاطمی است به رصدهایی پرداخت که به فرمان حاکم خلیفه، که در 996/386 در سن یازده سالگی جانشین العزیز شد (و به احکام نجوم علاقه فراوان داشت) آن رصدها را بار دیگر تجدید کرد. رصدهای ثبت شده ابن یونس تا 1003/394 ادامه داشت.
اثر عمده ابن یونس الزیجُ الحاکمیُّ الکبیر است و، چنانکه می دانیم، زیج به معنی کتاب دستی نجوم همراه با جداول است. این کتاب نمونه خوب دسته ای از کتابهای دستی نجومی است که شاید شماره آنها به 200 می رسد و در قرون وسطای اسلامی تصنیف شده است. زیج ابن یونس به حاکم خلیفه تقدیم شده و براستی شایسته نام کبیر یعنی بزرگ است. حجم متن چهل و چهار فصل اول از مجموع هشتاد و یک فصل اثر اصلی دو برابر حجم زیج بتانی است که پیش از زمان ابن یونس تدوین شده بود و شماره جداول آن دو برابر جداول کتاب بتانی است. تنها فصولی که از زیج حاکمی باز مانده در دو نسخه خطی در لیدن و آکسفورد موجود است و مشتمل بر حدود سیصد برگ است. نسخه کتابخانه ملی پاریس خلاصه قسمتی از این زیج را در بردارد که به توسط شخصی ناشناخته تألیف شده و برای بعضی از فصول دیگر تا 57 و فصول 81-77 منبعی به شمار می آید.
اهمیت ابن یونس در مغرب زمین زمانی شناخته شد که نخستین بار نسخه لیدن به صورت جدی مورد مطالعه قرار گرفت. در 1804، آرمان- پیرکوسن دو پرسوال(1) متن گزارشهای رصدی ابن یونس را با ترجمه فرانسوی آنها منتشر کرد. وی همچنین مقدمه زیج را که مشتمل بر عناوین هشتاد و یک فصل آن است ضمیمه کرد. ترجمه ژ. ژ. سدیو از نسخه های لیدن و پاریس را (که اکنون مفقود شده) دلامبر (2) در 1819 تلخیص کرد. دانشمند آلمانی، کارل شوی، چندین مقاله انتشار داد که مشتمل بر تحلیل و ترجمه فصلهایی از زیج است که به نجوم کروی و نظریه ساعت آفتابی مربوط می شود.
زیج حاکمی از موضوعات استانده (استاندارد) نجوم اسلامی بحث می کند، ولی از آن جهت که با فهرستی از رصدهای ابن یونس و بعضی از اسلاف وی، به نقل از آثارشان، آغاز می شود، از زیجهای دیگر متمایز است. ابن یونس با وجود داشتن نظر انتقادی نسبت به آن دانشمندان و ثبت دقیق رصدهای ایشان و برخی از رصدهای خودش، بکلی از توصیف رصدهایی که از روی آن پارامترهای (مقادیر معلوم) سیاره ای خود را تثبیت کرده است، غافل است؛ و نیز به این امر اشاره نمی کند که برای این رصدها از چه آلات نجومی استفاده کرده بوده است. در حقیقت زیج حاکمی برای کسب اطلاع درباره آلاتی که ابن یونس به کار می برده است، منبع بیمایه ای است. ابن یونس هنگام گزارش اندازه گیری عرض جغرافیایی فسطاط و تعیین تمایل دایره البروح از روی ارتفاع خورشید در انقلابین، می گوید که از اسبابی که العزیز و الحاکم خلیفه برای او فراهم آورده بودند استفاده کرده است. هر چند تنها توصیفی که از آن آلت می کند این است که درجات نماینده هر دقیقه قوسی بر روی آن آشکارا دیده می شده است، با این حال می توان گفت که آن آلت احتمالاً یک حلقه نصف النهاری بزرگ بوده است. تنها اشاره دیگر وی به آلاتی که برای رصدهای ساده به کار می برده، اشاره هایی به یک اسطرلاب و یک شاخص است.
با توجه به ندرت این گونه اطلاعات، جالب است که در گزارشهای رایج نجوم اسلامی غالباً چنین آمده است که ابن یونس «در رصدخانه ای بسیار مجهز» کار می کرده است. آیدین ساییلی در کتاب رصدخانه در اسلام(3) نشان داده است که این تصور چگونه در نوشته های غربی مورد قبول واقع شده است.
ولی دو منبع وجود دارد که، اگر معتبر بودن آنها به ثبوت برسد، ممکن است وضع را اندکی روشنتر کند. نخست اینکه ابن حَمّاد مورخ (شکوفایی: حدود 1200/597) از آلتی مسین یاد کرده است که سه ذراع قطر داشته و شبیه اسطرلاب بوده و یکی از معاصران وی آن را دیده و به رصدهای حاکمی مربوط دانسته است. همچنین سلطان الاشراف یَمَنی (شکوفایی: حدود 1290/689)، که خود منجم بود، نوشته است که حاکم فاطمی یک ذات الحلق مشتمل بر 9 حلقه داشت وزن هر حلقه 2000 رطل، و بقدری بزرگ بود که مردی سوار بر اسب می توانست به آن داخل شود. امکان آنکه چنین آلت بزرگی همان باشد که، بنا بر اطلاعات موجود، در حدود 1125/519 بیش از یک قرن پس از مرگ ابن یونس درقاهره ساخته شد، نباید از نظر دور بماند.
به موجب پاره ای شواهد، حاکم خانه ای در تپه مُقَطَّم مشرف بر قاهره داشت که احتمالاً حاوی آلات نجومی بوده است: گفته اند که ابن یونس برای رصد کردن زهره زمانی به آن خانه رفته بوده است. با این همه، تلاش ناکام حاکم فاطمی برای ساختن رصدخانه ای در قاهره پس از مرگ ابن یونس صورت گرفت و تنها جاهایی که ابن یونس هنگام گزارش رصدهایش از آن یاد کرده، مسجد ابن نصر مغربی در قُرافَه و خانه جد اعلایش یونس در فسطاط در نزدیکی آن است. در یادداشتی که در قرن نهم / پانزدهم بر صفحه عنوان نسخه لیدن زیج حاکمی نوشته شده، چنین آمده است که ابن یونس در ناحیه بِرکَهُ الحَبَش فسطاط به کار رصد کردن می پرداخته است.
ابن یونس در مقدمه زیج حاکمی توضیح می دهد که غرض از فراهم آوردن این زیج آن است که جایگزین زیج ممتحن تصنیف یحیی بن ابی منصور شود که تقریباً 200 سال پیش از آن در بغداد برای مأمون خلیفه عباسی نوشته شده بود. از رصدهای بعضی از منجمان یاد می کند که پیش از زمان او صورت گرفته و با آنچه از روی زیج ممتحن حساب می شود اختلاف دارد. ابن یونس هنگامی که از رصدهای خود سخن می گوید، غالباً آنچه را که خود از رصد به دست آورده با آنچه از راه محاسبه با زیج ممتحن حاصل می شود، مقایسه می کند.
از مقدمه فصل های 4 و 5 و 6 زیج حاکمی، که گزارش رصدها در آن آمده، آشکار است که ابن یونس با زیج های حبش حاسب و بتانی و نیریزی و نیز زیج ممتحن آشنا بوده است. رصدهای حبش که ابن یونس نقل کرده، آنها نیست که در دو روایت موجود زیج حبش آمده است. ابن یونس همچنین رصدهایی را از ماهانی، که آثار او اکنون در دست نیست، ثبت کرده است. پارامترهای سیاره ای زیج ممتحن را فهرست کرده و این امر دست کم شناسایی دقیق جدولهای سیاره ای این زیج قدیمی را، که تنها نسخه موجود آن مشتمل بر مواد مجهول است، امکانپذیر می سازد. ابن یونس همچنین رصدهایی را از خاندان بَنو اَماجور در بغداد نقل کرده است که هیچ یک از پنج زیج آنان اکنون در دست نیست. آثار دیگری که ابن یونس از آنها نقل می کند هر چند معلوم نیست همیشه از خود این آثار باشد مشتمل است بر زیج های نهاوندی و ابن آدمی و بنو موسی و ابومعشر و ابن الاَعلَم و صوفی و محمد سمرقندی. هیچ یک از این آثار اکنون موجود نیست، و از ارجاعات ابن یونس اطلاعات ارزشمندی درباره آنها به دست می آید.
رصدهایی که ابن یونس توصیف کرده مربوط به قِرانهای سیارات با یکدیگر و با قلب الاسد و کسوف و خسوف و اعتدالین است؛ وی اندازه گیری تمایل دایره البروج (فصل 11) و حد اعلای عرض ماه (فصل 38) را نیز ثبت کرده است. همه این گزارشها، به جهت فقدان اطلاعات درباره روشهای رصد، حایز اهمیت است. فقره آینده ترجمه یکی از گزارشهای ابن یونس درباره قران سیارات است که خود رصد کرده است.
قران زهره و عطارد در صورت جوزا، رصد شده در آسمان غربی: این دو سیاره پس از غروب آفتاب در شبی که فردای آن دوشنبه 13 جمادی الثانیه سال 390 هجری بود مقارنه پیدا کردند. زمان مقارنه تقریباً هشت ساعت اعتدالی پس از نیمروز روز یکشنبه پنجم خرداد سال 369 یزدگردی بود. عطارد در شمال زهره قرار داشت و اختلاف عرضهای این دو سیاره ثلث یک درجه بود. بنابر زیج مُمتحن اختلاف طول آنها چهار و نیم درجه بود.
[A. P. Caussin de Perceval , " Le liver de la grande table Hakemites, " in Notices et extraits des manuscrits de la bibliotheque nationale , 7(1804), p. 217. ]
یکشنبه مذکور 19 مه 1000 است، و محاسبه با جداول جدید نشان می دهد که یک قران طولی در آن شب وجود داشته و عطارد واقعاً یک سوم درجه در شمال زهره واقع بوده است. نزدیک چهل تا از این گونه قرانها که ابن یونس رصد کرده در زیج توصیف شده است.
فقره ذیل ترجمه گزارش ابن یونس از خسوفی است که در 13 شوال 22/370 آوریل 981 اتفاق افتاده بوده است(خسوف اوپولتسر(4)3379):
این خسوف در ماه شوال 370 هجری در شبی که فردای آن جمعه سوم اردیبهشت ماه سال 350 یزدگردی بود اتفاق افتاد. در مسجد ابن نصر مغربی در قرافه برای مشاهده آن گرد آمدیم. نخستین تماس را هنگامی مشاهده کردیم که ارتفاع ماه تقریباً °21 بود. نزدیک یک چهارم قطر ماه گرفت، و بیرون آمدن از خسوف نزدیک یک ساعت پیش از برآمدن آفتاب اتفاق افتاد [ا. پ. کوسن دو پرسوال، ص 187].
سایمون نیوکومب نزدیک سی تا از خسوفها و کسوفهایی را که ابن یونس گزارش کرده برای تعیین شتاب قرنی ماه به کار برده است. ر. نیوتن به تازگی از رصدهای دیگری که ابن یونس گزارش کرده استفاده نموده است.
نخستین فصل زیج از همه فصلهای موجود آن مفصلتر است و درباره گاهشماریهای اسلامی و قبطی و سریانی و ایرانی بحث می کند، و در آن دستورهای مفصلی برای تبدیل این گاهشماریها به یکدیگر و جداولی برای همین منظور موجود است. همچنین جداولی برای تعیین تاریخ آغاز ایام روزه مسیحیان و عید فصح در گاهشماریهای قبطی و سریانی وجود دارد. از این گونه جداول در چند زیج اسلامی دیده می شود.
فصلهای 7 و 9 که درباره طولهای سیارات است مشتمل است بر دستورهایی برای تعیین طول حقیقی از روی جدول حرکت متوسط و تعدیلها. هیچ نظریه ای در آن بیان نشده، ولی نظریه ای که دستورها و جدولها بر آن مبتنی است، کاملاً بطلمیوسی است. حرکات متوسط با حرکاتی که اسلاف ابن یونس به کار می بردند اختلاف دارد، و مقادیری که وی برای خورشید و ماه گرفته، چندان مورد اعتماد خواجه نصیرالدین طوسی بود که 250 سال بعد آنها را در زیج ایلخانی خود به کار برد. ابن یونس جداول سیارات را هم برای گاهشماری اسلامی محاسبه کرده و هم برای گاهشماری ایرانی، و در آنها اوضاع متوسط خورشید و ماه و سیارات، و نیز «ذوذَنَب» الکَید که از لحاظ احکام نجوم حایز اهمیت بود، برای مدت بیش از 2700 سال اسلامی و 1800 سال ایرانی از مبدأهای 622/1 و 632/11 اندازه گیری شده است.
برای سال 1003/394، ابن یونس اوج خورشید را در صورت فلکی جوزا 26؛10 و حد اعلای تعدیل شمس را °30 , 02 ;داده که متناظر با دو برابر خروج از مرکز یعنی °10, 2; 6است (که در آن شعاع فلک حامل خورشید 60 است). هیچ رصدی از خورشید در زیج ابن یونس ثبت نشده است. وی اندازه های شعاع فلک حامل ماه و خروج از مرکز آن را از مقادیر بطلمیوسی °15; 5 و °19; 10 که در زیج ممتحن هم به کار رفته بود، به ترتیب به مقادیر °14، 1؛5 و °7 ; 11 تغییر داده (و این آخری همه جا به یک صورت به کار نرفته است)ولی در این باره هم توضیحی نداده است. جدول تعدیلهای سیاره ای وی همان جدولی است که در جداول دستی (5) بطلمیوس آمده، و در مورد زحل و مشتری و مریخ از جداول زیج ممتحن استفاده کرده است. برای زهره ابن یونس خروج از مرکزی درست نصف خروج از مرکز خورشید فرض می کند، و به جای شعاع فلک تدویر که 10;43 است، شعاع آن را 42; 43 می آورد. برای سیاره عطارد حد اعلای تعدیل °2; 4 را می پذیرد که پارامتری هندی است و پیش از آن در زیج خوارزمی به جای مقدار بطلمیوسی °2;3 به کار رفته بود. جداول ابن یونس برای تعدیلهای ماه و زهره و عطارد مشتمل بر همان ناسازگاریهایی است که در زیج بتانی برای زهره وجود دارد، بدین معنی که بعضی از ستونهای جدول با پارامترهای جدید تطبیق داده نشده است، و این کیفیتی است که در زیج های اسلامی عمومیت دارد. دلایلی در دست است که ابن یونس روی هم رفته از اندازه هایی که برای اوجهای سیارات به دست آورده راضی نبوده است: زیج حاکمی مشتمل بر سه دسته متفاوت از مقادیر است (فصلهای 6 و 8 و 9).
هنگام بحث از فواصل خورشید و ماه (فصلهای 55 و 56)، ابن یونس حد اعلای اختلاف منظر خورشید را به جای اندازه بطلمیوسی °51, 2, 0 برابر با °57، 1، 0 فرض می کند. فصلهای 57- 59، که درباره اختلاف منظر و نظریه کسوف و خسوف و جداول وابسته به آن است، در نسخه های موجود وجود ندارد؛ و بازیافت آنها در منابع دیگر برای تحقیق در نجوم اسلامی بی اندازه حایز اهمیت است.
در فصل 38، که مربوط به عرض ماه و سیارات می شود، ابن یونس می گوید که حد اعلای عرض فلکی ماه را °3؛5 یافته است. با آنکه گفته است که این اندازه گیری را چندین بار تکرار کرده و پیوسته به همین نتیجه رسیده، درباره روش اندازه گیری خود چیزی نگفته است. به گفته بنو اماجور که خود آن را چنین بیان کرده بود؛ حد اعلای عرض ماه ثابت نیست، توجهی نکرده است. جدول عرضهای سیاره ای وی از مجسطی استخراج شده، جز در مورد زهره که برای آن از مقادیر به دست آمده از جدولهای دستی استفاده کرده است.
ابن یونس موقع قلب الاسد را در سال 1002/394، در 15;55° از صورت اسد اندازه گیری کرد. مقداری که برای حرکت ثوابت به دست آورد °1 در سال ایرانی (365 روزه)است، که ظاهراً با استفاده از رصد قلب الاسد به وسیله خود او و به وسیله اَبَرخَس (هیپارخوس) به دست آمده است و در میان مقادیر اسلامی از همه صحیحتر است. او از اطلاعاتی که در دسترس خود داشت می بایست چنان استنباط می کرد که حرکت اوجهای سیارات با حرکت ثوابت متفاوت است، ولی سرانجام حکم کرد که اوجها با همان سرعت ستارگان ثابت حرکت می کنند(فصل 8).
توابع مثلثاتی که ابن یونس آنها را به کار می برد، توابع قوسی بود نه توابع زاویه ای، و برای شعاع 60 که در آثار اسلامی معمول است محاسبه شده بود. فصل 10 زیج مشتمل بر جدول جیبها برای هر 0;10°قوس است است که تا چهار رقم معنیدار شصتگانی محاسبه شده است. خطای مقادیر به دست آمده به ندرت بیش از در چهارمین رقم می شود. ابن یونس مقدار جیب قوس° 1 را (برمبنای 60) مساوی با 28، 43، 49، 2؛1 حساب کرده و روشی به کار برده که به درونیابی خطی میان مقادیر برای معادل است. وی سپس این مقدار را با استفاده از روشی نسبتاً مشکوک بهبود بخشیده و اندازه 4، 43، 49، 2؛1 را به دست آورده است. اندازه درست با این درجه از دقت برابر است با 11، 43، 49، 2; 1. بیرونی که معاصر ابن یونس و از او جوانتر بود، توانست وتر قوس °1 را تا پنج رقم شصتگانی حساب کند. با آنکه ابن یونس در فصل 11 زیج جدولی برای کوتانژانت (ظل تمام) تا سه رقم شصتگانی برای هر ده دقیقه قوسی محاسبه کرده، از این جدول چنانکه باید استفاده نکرده است. بعضی از روشهایی که در سراسر زیج پیشنهاد کرده، مستلزم تقسیم سینوس (جیب) بر کسینوس (جیب تمام) است و او تابع مثلثاتی کوتانژانت را، که به نام ظل می خواند، تنها هنگامی به کار می برد که شناسه (آرگومان) یک قوس ارتفاع باشد.
در نجوم کروی (فصلهای 11-45) ابن یونس به مرتبه بلندی از ظرافت و کمال می رسد. با آنکه هیچ یک از فرمولهای خود را توضیح نداده، محتمل می نماید که اغلب آنها به وسیله تصویرهای قائم و تصویر بر سطح نصف النهار یا فلکنمای سطح(6) به دست آمده است، نه از طریق کاربرد قواعد مثلثات کروی که به دست دانشمندان مسلمان در ایران و عراق تکامل پیدا کرده بود. روی هم رفته، در زیج از چند صد فرمول استفاده شده که بسیاری از آنها آشکارا معادل با یکدیگر است. این فرمولها با کلمات و بدون توسل به علامات بیان شده است. ابن یونس برای هر روشی که بیان می کند، دست کم یک مثال عددی می آورد.
گوناگونی مسائل نجوم کروی که در زیج حاکمی مورد بحث قرار گرفته بیش از آن است که در دیگر زیجهای اسلامی دیده می شود، و مثالهایی که پس از این می آوریم قلمرو بحث را نشان می دهد.
ابن یونس چند روش برای محاسبه بعدهای مستقیم و مایل (فصلهای 13 و 14)شرح داده است. وی همچنین هر دو بعد را محاسبه کرده، بخصوص بعد مایل را برای هر درجه از دایره البروج و هر درجه از عرضهای جغرافیایی زمینی از °1 تا °48 حساب کرده است. (که در آن سوی این عرض، به گفته منصور بن عراق «هیچ کس نیست که این گونه چیزها را مورد مطالعه قرار دهد یا حتی درباره آنها بیندیشد»). ابن یونس تعیین زمان و سمت خورشید را از روی ارتفاع خورشید با تفصیل تمام مورد بحث قرار داده، و از جدول هایی که در زیر به آنها اشاره خواهیم کرد آشکار می شود که برای حل این مسائل تلاش فراوان به کار برده است. برای بعضی از توابعی که در متن از آن سخن گفته، جدولهایی نیز فراهم آورده است، همچون ارتفاع خورشید در دایره مشرق و مغرب ودامنه برآمدن خورشید (یعنی فاصله خورشید طالع از نقطه مشرق). مسئله یافتن ارتفاع خورشید از روی سمت خورشیدی (فصل 24) به اندازه مسئله عکس آن آسان نیست. ولی ابن یونس آن را از چند راه حل کرده است که یکی از آنها به روش جبری است. وی همچنین ارتفاع خورشید را برای بعضی از سمتها تعیین کرده و در جدولی آورده است، همچون سمت قبله (فصل 28)، جهت مکه، و ده سمت متفاوتی (فصل 24) که برای یافتن نصف النهار باید از آن بهره گرفت. چندین راه حل هندسی نیز برای مسئله تعیین جهت قبله که بسیار مورد توجه منجمان مسلمان بود ذکر کرده است. یکی از راه حلهای ابن یونس معادل است با کاربردهای متوالی قاعده جیب تمام و قاعده جیب در مثلثهای کروی، ولی از روشی تصویری استنتاج شده که ابن هیثم دانشمند معاصر ابن یونس نیز آن روش را به کار می برده است.
ابن یونس راه حل های بسیار بدیع برای یافتن نصف النهار از روی سه رصد خورشید در یک روز (فصل 23) و برای یافتن زمان میان دو رصد خورشید در یک روز (فصل 23) عرضه کرده است. مسئله اخیر را با کاربرد مستقیم قاعده جیب تمام در مثلثات کروی حل کرده که قدیمیترین استعمال مستند این قاعده است. ابن یونس تحویل مختصات دایره البروجی را به مختصات استوایی (فصل 39) از راهی معادل با قاعده جیب تمام در مثلثهای کروی حل می کند، ولی محتملاً این راه از طریق ساختن تصاویر و فلکنمای مسطح به دست آمده است. نظریه وی در خصوص ساعت آفتابی (فصلهای 26 و 27 و 35) نیز ظرافت و کمال قابل ملاحظه دارد. دراین نظریه ساعتهای آفتابی افقی و قائم بررسی می شوند، که دومی درسطح نصف النهار، یا در سطح دایره مشرق و مغرب، یا امتدادی کلی که نسبت به هر دو تمایل دارد، قرار می گیرد. از طریق هندسی ثابت می کند که در ساعت افقی سایه شاخص اندازه ارتفاع دوره بالای قرص خورشید را به دست می دهد، و در این باره تأکید می کند که هنگام نصف کردن شاخص بر روی صفحه مرمری ساعت باید دقت کردتا از درست قرار گرفتن آن اطمینان حاصل شود.
فصل مربوط به محاسبات احکام نجومی (77-81)، با آنکه در خلاصه زیج از مؤلفی گمنام موجود است، هرگز مورد پژوهش قرار نگرفته است. ابن یونس در علم احکام نجوم شهرت داشت و، بنا به قول کسانی که زندگینامه او را نوشته اند، مقدار فراوانی از وقت خود را مصرف پیشگوییهای احکامی می کرد. کتاب بُلوغ الاُمنیَّه وی مشتمل بر دوازده فصل است که به بیان اهمیت خورشیدی ستاره شعرای یمانی، هنگامی که ماه در هر یک از دوازده صورت منطقه البروج واقع باشد، اختصاص دارد، و در آن پیشگوییهایی بر پایه روزی از هفته که سال قبطی در آن آغاز می شود، آمده است.
در فصل 10 زیج حاکمی ابن یونس می گوید که متن کوتاهتری از اثر عمده خود فراهم آورده است. متأسفانه این متن اکنون موجود نیست، ولی زیجهای متأخرتری موجود است که در مصر و ایران و یمن تدوین شده و مشتمل بر موادی است که در آخرین تحلیل از ابن یونس بوده است؛ مثلاً زیج مُصطَلَح مصری از قرن هفتم / سیزدهم، و نیز زیج ایلخانی طوسی و زیج محیی الدین مغربی، که هر دو در رصدخانه مراغه در قرن هفتم /سیزدهم نوشته شده، متکی بر زیج حاکمی بوده است. به همین گونه، زیج مُختار که ابوالعقول منجم یمنی درقرن هفتم /سیزدهم نوشته بر اساس زیجی از ابن یونس جز زیج حاکمی فراهم آمده، و زیجی یمنی از مؤلفی گمنام در قرن هشتم / چهاردهم بر اساس زیج حاکمی تدوین شده است.
جداول دیگری در نسخه های خطی محفوظ است که به ابن یونس نسبت داده شده، و درعین داشتن تفاوت با جداول زیج حاکمی بر اساس آنها تهیه شده است. چنان می نماید که ابن یونس مؤلف جداول توابع جیب (سینوس) و ظل (تانژانت) برای هر دقیقه قوسی است، و نیز جداولی برای میل خورشید به ازای هر دقیقه از طول آن. در این جداول مقادیر جیب تا پنج رقم شصتگانی که تقریباً مطابق با نه رقم دهدهی می شود حساب شده است. این مقادیر غالباً در رقم چهارم اشتباه دارند و معلوم می شود که در آن زمان هنوز امکان دست یافتن به تقریب کافی در این زمینه فراهم نبوده است. در واقع بیش از چهار قرن گذشت تا در زیج الغ بیگ، که در سمرقند فراهم آمد، جداول مقادیر خطوط مثلثاتی تا پنج رقم شصتگانی برای هر دقیقه قوسی معین شد که عموماً صحیح است. همچنین چنان می نماید که ابن یونس فراهم آورنده مجموعه پردامنه ای از جداول به نام التَعدیل المُحکم بوده که در آنها تعدیلهای خورشید و ماه ثبت شده بود. جداول تعدیل ماه در خور توجه خاص است. اساس آنها جداول زیج حاکمی است، ولی چنان تنظیم شده اند که محاسبه اوضاع ماه را آسان کنند؛ تعدیل در جداول به عنوان تابعی از دو برابر بعد از خورشید (بعد مُضَعَّف) و فاصله زاویه ای متوسط از حضیض خورشیدی نمایش داده شده که هر دوتای آنها را می توان از جداول حرکت میانگین به دست آورد؛ بنابراین نیازی به آن نیست که فاصله زاویه ای واقعی را به دست آورند. جدولی که به صورت صحیح تعدیل بطلمیوسی ماه را برای پارامترهای ابن یونس تعیین می کند، مشتمل بر بیش از 34000 مدخل است.
اثر عمده دوم ابن یونس، بخشی از مجموعه جداول نجومی کروی برای تعیین اوقات است که تا قرن سیزدهم /نوزدهم در قاهره به کار می رفت. به شکل قطعی نمی توان معین کرد که چه اندازه از جداول این مجموعه، که بعدها به نام کتاب غایهُ الاِنتِفاع خوانده می شد، واقعاً به وسیله ابن یونس فراهم آمده است. ظاهراً بعضی از آنها اثر مَقسی منجم مصری اواخر قرن هفتم/سیزدهم است. از این مجموعه چندین نسخه، موجود است که از لحاظ ترتیب جداول یا بیش وکمی آنها با هم اختلاف دارند؛ مجموعه حدود 200 صفحه جدول دارد که بیشتر آنها مشتمل بر 180 مدخل است. جداول عموماً درست محاسبه شده و همه مبتنی بر اندازه های ابن یونس است یعنی 30;0°برای عرض جغرافیایی قاهره و °35؛23 برای میل دایره البروج.
جداول اصلی مجموعه، زمانی که از طلوع خورشید گذشته، زمان بازمانده تا نیمروز، و سمت خورشیدی را به صورت تابعی از ارتفاع و طول خورشید به دست می دهد. مدخلها برای هر درجه از طول و ارتفاع در جداول آمده، و هر یک از سه دسته مشتمل بر بیش از ده هزار مدخل است. جداول دیگر این مجموعه مشتمل بر توابع نجومی کروی است که بعضی از آنها به تعیین وقت نمازهای پنجگانه مربوط می شود.
زمان نماز اسلامی نسبت به حرکت روزانه ظاهری خورشید در آسمان تعیین می شود و در سراسر سال تغییر می کند. هر نماز باید در فاصله زمانی معینی گزارده شود که به صورتهای گوناگون تعریف و تعیین شده است. تعریفهای کلی ذیل اساس جداول مجموعه را تشکیل می دهد. چنین فرض می شود که آغاز روز از غروب است، و نماز مغرب در فاصله میان غروب آفتاب و مغرب ادا می شود. آغاز زمان ادای نماز عشا از مغرب است. زمان گزاردن نماز صبح از دیدن سپیده صبح تا طلوع آفتاب است. زمان ادای نماز ظهر هنگامی آغاز می شود که خورشید در نصف النهار قرار گرفته است، و آغاز نماز پسین آن وقت است که تفاوت طول سایه شیء و خود آن به اندازه طول سایه آن شیء هنگام ظهر باشد.
نمونه های توابع مربوط به اوقات نماز که در مجموعه برای هر درجه طول خورشید به صورت جدول در آمده، اینها است:
1. طول زمان شفق و فلق که وقت مجاز برای ادای نمازهای مغرب و صبح است، و مبتنی بر این فرض است که فلق (یا شفق) هنگامی آغاز می شود (یا پایان می پذیرد) که زاویه اِنخِفاض خورشید (فاصله زاویه ای خورشید با افق)به مقدار معینی برسد. (زاویه ای که ابن یونس در زیج حاکمی پیشنهاد کرده، برای این هر دو نمود °18 است؛ ولی همو در اثری متأخرتر برای فلق °20 و برای شفق °16 زاویه در نظر گرفته است. جداول اصلی در مجموعه مذکور به ترتیب مبتنی بر °19 و °17 است.)
2. زمان از مغرب تا دمیدن سپیده صبح، یعنی وقتی که نماز را در آن می توان گزارد.
3. زمان از طلوع آفتاب تا نیمروز.
4. زمان از نیمروز تا آغاز زمان نماز عصر زمانی است که به گزاردن نماز ظهر اختصاص دارد و از آغاز وقت نماز عصر تا غروب آفتاب زمانی است که مخصوص گزاردن نماز پسین است.
5. اصلاحاتی در قوس نصف روز به خاطر تأثیر انکسار نور در افق، که ظاهراً مبتنی بر این فرض بود که افق واقعی حدود (2°)/3 در زیر افق مرئی واقع است. (این اصلاحات که مخصوصاً منسوب به ابن یونس است، نماینده قدیمترین تخمینهای کَمّی مستند در مورد اثر انکسار نور بر نمود افق است).
6. ارتفاع خورشید در سمت مکه، و زمانی که خورشید چنین سمتی دارد (از این گونه جدولها برای تعیین جهت قبله و پیدا کردن امتداد محرابها در مساجد استفاده می کردند).
عملاً همه جدولهای متأخر تعیین زمان نماز در مصر تا قرن نوزدهم بر اساس جداول موجود در مجموعه بوده است. در پاره ای موارد جدولهای اصلی را کاملاً مخفی نگاه می داشتند و مندرجات آنها را برای هر روز از سال قبطی یا سال معین اسلامی با کلمات خارج نویسی می کردند. توسعه چشمگیر در نگاهداری زمان نجومی در قرن هفتم/ سیزدهم در یمن و در قرن هشتم در سوریه، ومخصوصاً پیدایش جدولهای ابوالعقول برای تَعِز و جداول خلیلی برای دمشق نیز از مجموعه اصلی قاهره الهام گرفته بود.
از زندگینامه ابن یونس که یکی از معاصرانش، به نام مُسَبِّحی، نوشته و در آثار نویسندگان متأخرتر محفوظ مانده، چنان بر می آید که ابن یونس خلق و خویی غریب داشته است. مسیحی او را شخصی لاابالی و حواس پرت معرفی کرده که لباس ژنده و نامناسب می پوشید و ظاهر مسخره آمیزی داشت. روزی در کمال سلامتی مزاج پیشگویی کرد که هفت روز دیگر خواهد مرد. به کارهای شخصی خود پرداخت و در خانه را بر روی خود بست و نسخه های نوشته های خود را شست. سپس به خواندن قرآن مشغول شد تا در همان روز که پیشگویی کرده بود جان به جان آفرین تسلیم کرد. به گفته همین زندگینامه نویس، پسر ابن یونس چندان ابله بود که نوشته های پدر را در بازار صابون فروشان فروخت و همو زن آن صابون گرفت.

پی نوشت ها :

1- Armand- Pierre Caussin de Perceval
2- Delambre
3- The Observatory in Islam
4- Oppolzer
5- Handy Tables
6- analemma

کتابشناسی

الف) آثار اصلی. آثار ابن یونس اینهاست:
1. الزیج الحاکمی الکبیر:نسخه Leiden Or. 143 شامل فصلهای 1-22؛ نسخه Oxford Hunt. 331 شامل فصلهای 21-44؛ نسخه پاریس (کتابخانه ملی)ar. 2496 تلخیصی است از نویسنده ای نامعلوم که بعضی از فصلهای اضافی را تا فصل 57 همراه با فصلهای 77-81 دربردارد. نسخه Leiden Cod. Or. 2813 مشتمل بر بخشی از فصل اول است. مستخرجات متعددی از جدولهای حرکت متوسط که ابن یونس ترتیب داده در منابع متأخرتر وجود دارد، مانند نسخه Princeton Yahuda, 3475 برگهای 16ر- 21 ر؛ و نسخه دارالکتب قاهره، میقات 116 M.
2. زیجهای دیگر وی موجود نیست. رساله ای درباره تدوین تقویمهای شمسی و قمری و سیاره ای، که ظاهراً از یکی از زیجهای ابن یونس، جز زیج حاکمی گرفته شده، در نسخه دارالکتب قاهره، میقات M 116برگهای 8 پ -9 ر و محتملاً در نسخه Berlin Ahlwardt, no. 5742, pt. 2 وجود دارد. نسخه Berlin Ahlwardt 5733 بخشی از یک زیج مصری است که مشتمل بر جداولی از ابن یونس است. زیج مختار یمنی که به شماره 768 (Or. 3624) در موزه بریتانیا نگهداری می شود، ظاهراً بر مبنای زیجی از ابن یونس که پیش از زیجی حاکمی تألیف شده بوده فراهم آمده است.
زیج های زیر به غلط در صفحه عنوان آنها به ابن یونس منسوب شده است: نسخه حلب اوقاف 947؛ نسخه قاهره طلعت، میقات 138؛ نسخه های ar. 2520 و ar. 2513 در کتابخانه ملی پاریس. دو نسخه اول هیچ ارتباطی با منجم مصری ندارد. دو نسخه پاریس رونویس زیج مصطلح و تحریر متأخرتری از آن است:در هر دو موادی مربوط به ابن یونس وجود دارد. دو رساله که ظاهراً شرح زیج ابن یونس است نسخه Gotha Forschungsbibliothek A 1401 و نسخه دارالکتب قاهره، میقات 1106- مبتنی بر زیج مصطلح است.
یادداشتهای کوتاهی درباره مباحث مربوط به نجوم کروی، که به ابن یونس منسوب است در نسخه Milan Ambeosiana 281 e(C49) ar. 2506 و نسخه 2506 ar کتابخانه ملی پاریس موجود است.
3. کتاب غایه الانتفاع (عنوانی است که بعدها به این مجموعه جداول داده اند). منابع زیر شامل اغلب جداول است:نسخه شماره 3673 چستربیتی دردوبلین، و نسخه دارالکتب قاهره، میقات 108.
اصل جدولهایی که ابن یونس از سمتهای خورشیدی ترتیب داده، و کتاب السَّمت نام دارد، در نسخه شماره 3673 چستربیتی در دوبلین، قسمت اول، نسخه Gotha Forschungsbibliothek, A 1410, pt. 1، نسخه دارالکتب قاهره میقات 137M؛ و نسخه ازهر قاهره، فلک 4382، بخش دوم موجود است.
جداول زمانی که از طلوع خورشید گذشته، و کتاب الدائر نام دارد و به مقسی (شکوفایی: 1275/ 674) مربوط می شود، در نسخه Gotha Forschungsbibliothek, A 1402 محفوظ است. جداول زاویه ساعت و جداول متعدد اوقات نماز، به روایت ابن الکَتّانی (شکوفایی:1360/762) در نسخه استانبول قِلِچ علی پاشا 684 نگهداری می شود. از جداول زاویه ساعت، که عنوانش کتاب فَضل الدائر است، رونوشتهای جداگانه ای در نسخه تیموریه قاهره، ریاضیات 191 و نسخه ازهر قاهره، فلک 4382، بخش اول، موجود است. رونوشتی از این دو نسخه همراه با جداول زمانی که از طلوع آفتاب گذشته، در نسخه چستربیتی دوبلین 3673، بخش 2 و نسخه چستربیتی دوبلین 4078 وجود دارد. ویرایشی که بَخانِقی (شکوفایی: 1350/751) از این مجموعه جداول کرده، در نسخه دارالکتب قاهره، میقات 53 و 108 موجود است.
دهها نسخه وجود دارد که شامل مستخرجاتی از این مجموعه اند و همه کمابیش آشفته اند.
نسخه های تیموریه قاهره، ریاضیات 354 و دارالکتب قاهره، میقات 1207 روی هم مجموعه ای از جداول توقیت را تشکیل می دهند که برای عرض جغرافیایی اسکندریه محاسبه شده است. این جداول در نسخه اول به غلط به ابن یونس نسبت داده شده اند.
4. کتاب الجیب در نسخه Berlin Ahlwardt 5767, pt. 3 و نسخه ظاهریه دمشق 3109 موجود است.
5. کتاب الظل، ظاهراً موجود نیست. جداول ظلی که در نسخه Berlin Ahlwardt 5767, pt. 3 به ابن یونس نسبت داده شده، مبتنی بر جداول کوتانژانت زیج حاکمی نیست.
6. کتاب المَیل شامل جداول میل خورشید. نسخه Berlin Ahlwardt, 5752, 2.
7. کتاب التعدیل المحکم، مشتمل بر جداول تعدیل خورشید و ماه. نسخه دارالکتب قاهره، میقات 29 که همه جداول ماه را در بردارد، نسخه Gotha Forschungsbibliothek, A 1410, pt. 2 که مشتمل بر دسته ناقصی از جداول است؛ ونسخه موزه بریتانیا 3624، برگهای 111 پ 129 ر و 113 پ 151 ر، که مشتمل است بر جداول خورشید و دسته ای جداول وابسته به آن برای ماه.
8. رساله مختصری درباره ساعت شمعی در Beirut, St. Joseph, Arabe 223/12. این رساله در مقدمه اش به ابن یونس مصری منسوب شده، ولی جَزَری، مهندس سوری (شکوفایی: حدود 1200/600)، آن را به یونس اُسطُرلابی نسبت داده که نمی تواند ابن یونس منجم معروف مصری باشد. درباره خود ساعت ر. ک.
E. S. Kennedy and W. Ukashah, " The Chandelier Clock of Ibn Yunis, " in Isis, 60(1969), 543-545.
9. کتاب بلوغ الامنیه فی ما تتعلق بطلوع الشِّعری الیمانیه. نسخه، های آن Gotha Forschungs - ; Manchester Mingana 927(916) bibliothek A 1459 و دارالکتب قاهره، مَجامِع 289.
10. شعری درباره اوقات نماز که به ابن یونس منسوب است در نسخه دارالکتب قاهره، میقات 181M، برگهای 46پ- 48 ر آمده است. این شعر دو نسخه مغلوط نیز در Berlin Ahlwardt 5700 برگ 11 ر و 5820 برگ 65 ر دارد که به امام شافعی منسوب اند. اشعار ابن یونس در بسیاری از جنگهای عربی موجود است.
ب) منابع فرعی. نخستین مطالعات درباره زیج حاکمی عبارتند از
A. P. Caussin de Perceval , " Le liver de la grande table Hakemite, " in Notices et exraits des manuscrits de la Bibliotheque nationale , 7(1804), 16-240,
درباره گزارشهای رصدی او؛ و
J. -B. Delambre, Histoire de I'astronomie du moyen age (Paris, 1819, repr. New York-London, 1965),
که شامل خلاصه ای از مطالب زیج است. مطالعات اصلی شوی درباره ابن یونس عبارتند از:
"Beitrage zur arabischen Trigonometrie , " in Isis, 5(1923), 364-399; Gnomonik der Araber, which is I, pt. 6, of E. von Bassermann-Jordan, ed. , Die Geschichte der Zeitmessung und der Uhren (Berlin- Leipzig, 1923); und der and Uber den Gnomonschatten und die Schattentafeln der arabischen Astronomie (Hannover, 1923).
مقالات شوی درباره برخی از فصول زیج حاکمی در
Annalen der Hydrographie und maritimen Metorologie, 48(1920), 97-111; 49 (1921), 124-133; and 50(1992), 3-20, 265-271.
به چاپ رسیده است. تحقیق جدیدتری درباره نجوم کروی در زیج حاکمی:
D. A. King, "The Astronomical Works of Ibn Yunus' (Ph. D. diss. , Yale University, 1972).
درباره جداولی که کتابه التعدیل المحکم نام دارند در مقاله زیر بحث شده است:
D. A. King, " A Double - Argument Table for the Lunar Equation Attributed to Ibn Yunus, " in Centaurus, 18 (1974), 129-146.
درباره رصدخانه های قاهره، ر. ک.
A. Sayili. The Observatory in Islam (Ankara, 1960), 130-156, 167-175.
در مورد مطالعات جدیدی که بر داده های حاصل از گزارشهای رصدی ابن یونس مبتنی است، ر. ک.
S. Newcomb, " Researches on the Motion of the Moon. Part I. . . , " in Washington Observations for 1875(1878), app. 2; and R. Newton, Ancient Astronomical Observations and the Acceleration of the Earth and Moon (Baltiomre, 1970).
در مورد مجموعه جداول نجومی برای قاهره که به ابن یونس منسوب است، ر. ک.
D. A. King, " Ibn Yunus'Very Useful Tables for Reckoning Time by the Sun, " in Archive for History of Exact Sciences, 10(1973), 342-394.
مشکلات انتساب این مجموعه، و همه آثار دیگری را که در قرون وسطای اسلامی در مورد اوقات نماز تألیف شده، دیوید ا. کینگ در Studies on Astonomical Timekeeping in Medieval Islam که در دست تألیف است، بررسی کرده است.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم