نویسنده: آیت الله سید علی حسینی میلانی
تناقض روایات در زمان تحریم
در این زمینه حدیثی از زهری، از حسن بن محمّد بن علی و برادرش عبدالله بن محمدبن علی، از پدرشان، از علی علیه السلام نقل شده که حضرت علی علیه السلام به ابن عباس فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در نبرد خیبر از ازدواج موقّت با زنان و خوردن گوشت الاغ منع کردند.(1)ابن مثّنی این روایت را با این تفاوت نقل می کند: این تحریم در جنگ حنین بوده است.
وی می افزاید: عبدالوهّاب در کتاب خود برای ما این گونه نقل کرده است.
زهری، به نقل از دو فرزند محمّد بن علی از پدرشان از علی علیه السلام نقل قول می کند که این تحریم در جنگ حنین بوده است.(2)
در نقل دیگر زهری از عبدالله بن محمد بن علی، از پدرش، از علی علیه اسلام روایت می کند که پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ تبوک از ازدواج موقّت منع نمود.(3)
در روایت دیگری که از محمد بن حنفیه نقل شده، آمده است: حضرت علی علیه السلام به ابن عباس فرمود: تو مردی فراموش کار هستی؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجة الوداع از ازدواج موقّت با زنان نهی نمودند.(4)
روایت دیگری را شافعی از مالک از علی علیه السلام نقل می کند که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از خوردن گوشت الاغ منع کردند.
در این روایت امر دیگری مطرح نشده است. و درباره ازدواج موقّت با زنان، سخن به میان نیامده است.(5)
همان گون که روشن است همه این روایات به یک سند و در یک موضوع از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل شده است. اگر کسی بگوید: همه ی این روایات نزد آن ها معتبر نیست و برخی معتبر است؛ (تا تعارض حل شود)؛
پاسخ می دهیم: روایت نخست را همه معتبر دانسته و در تحقیقات و مطالعه های خود به آن استناد کرده اند.
درباره روایت دوم نیز باید گفت که آن را نسائی در کتاب خود- که از کتاب های صحاح به شمار می آید- نقل کرده است.
روایت چهارم را نیز طبرانی نقل کرده است. هیثمی نیز آن را در کتابش ذکر کرده و افزوده است: راویان این حدیث، معتبر هستند.(6)
روایت سوم را نَوَوی آورده، سپس به نقل از قاضی عیاض می نویسد: هیچ کسی در این امر از او تبعیت نکرده و این کار خطایی از اوست.(7)
ابن حجر عسقلانی می گوید: عجیب تر از آن، روایت اسحاق بن راشد است که از زهری نقل می کند. در این روایت آمده است: در جنگ تبوک از ازدواج موقّت نهی شد که این روایت نیز نادرست است.(8)
اما در مورد روایت پنجم چند نکته شایان توجه است:
اگر نهی از ازدواج موقّت در جنگ خیبر بر او ثابت می شد، در مورد این موضوع ساکت نمی ماند؛ چرا که این کار، پنهان کردن حقیقت است و کاری زشت به شمار می آید.
اما شافعی خود بر این نظر است که تحریم ازدواج موقّت در جنگ خیبر و از سوی پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است.(9)
افزون بر این که این روایت از مالک نقل شده و او در کتاب الموطأ از زهری از عبدالله و حسن از پدرشان محمد بن حنفیه نقل می کند که حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از ازدواج موقّت منع نمودند.(10)
راویان اهل سنّت و به بازی گرفتن متن حدیث خیبر
روشن شد که معتبرترین حدیث نزد اهل سنّت در تحریم ازدواج موقت، روایاتی است که از امیر مؤمنان علی علیه السلام در جنگ خیبر روایت شده است. مهم ترین آن ها، روایتی است که زهری از دو فرزند محمّد بن حنفیه از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل می کند. بهتر است بدانیم که اهل سنّت این حدیث را با متن های گوناگون نقل کرده اند.ابن تیمیّه می گوید: این حدیث را راویان معتبر در صحیح بخاری و مسلم و کتاب های دیگر از زهری از عبدالله و حسن دو فرزند محمد بن حنفیه از پدرشان و او از پدرش علی بن ابی طالب نقل می کند: علی علیه السلام به ابن عباس- که ازدواج موقّت را جایز می دانست فرمودند: تو مردی فراموش کار هستی. رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج موقّت با زنان و خوردن گوشت الاغ ها را در جنگ خیبر حرام نمودند.
بزرگان اسلام در عصر خویش هم چون سفیان بن عیینه و مالک بن انس و دیگر کسانی که مسلمانان به علم و عدالت و حافظ بودن آنان اتفاق نظر دارند، همگی این روایت را از زهری - به عنوان دانشمندترین و داناترین مرد زمانه نسبت به سنّت پیامبر و دلسوزترین مردم بر حفظ این سنّت - نقل کرده اند و علمای حدیث شناس در صحّت این حدیث اتفاق نظر داشتند و آن را پذیرفته اند و هیچ کدام از اینان به این روایت خدشه وارد نکرده اند.(11)
در صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی و مسند احمد به نقل از زهری این گونه آمده است: حسن بن محمّد بن علی و برادرش عبدالله به نقل از پدرشان خبر دادند که حضرت علی علیه السلام به ابن عباس فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر از ازدواج موقّت و خوردن گوشت الاغ منع نمود.
در صحیح مسلم آمده است: «شنیده شد که علی بن ابی طالب به فردی می گفت: تو مردی فراموش کار هستی.»
هم چنین در این کتاب این گونه آمده است: «امیرالمؤمنین علیه السلام خبردار شد که ابن عباس به ازدواج موقّت معتقد است، از این رو به او گفت: ای ابن عباس! احتیاط کن».
نسائی نیز این گونه آورده است: حسن بن محمّد بن علی و برادرش عبدالله از پدرشان نقل کردند که حضرت علی علیه السلام خبردار شد که مردی ازدواج موقّت را بی اشکال می داند. به او فرمود: همانا که تو مردی فراموش کار هستی، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در نبرد خیبر مرا از این مسئله و از خوردن گوشت الاغ نهی نمودند.
در کتاب الموطأ نیز به نقل از علی بن ابی طالب علیهما السلام این گونه آمده است: منادی رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ خیبر حرام شدن ازدواج موقّت را اعلام کرد.
شافعی نیز حدیث خیبر را نقل می کند، اما هنگامی که متوجه ایجاد اختلاف در امر ازدواج موقت می شود، در قبال این مسئله سکوت می نماید!
طبرانی این حدیث را به این شکل نقل می کند:
علی علیه السلام و ابن عباس درباره ازدواج موقّت با زنان، بحث و گفت و گو می کردند، علی علیه السلام به ابن عباس فرمود: تو مردی فراموش کار هستی، پیامبر در حجّة الوداع از ازدواج موقّت منع نمود.
بنابراین، طبرانی نیز این حدیث را نقل کرده؛ ولی حرمت متعه را در زمان حجّة الوداع قرار داده است.
چند نکته درباره ی دلالت حدیث خیبر
یکی از حدیث هایی که نقل شد، زمان تحریم ازدواج موقّت را در جنگ خیبر دانست. متن و مفهوم این حدیث چند نکته را روشن می کند:نخست آن که امیر مؤمنان علی علیه السلام به تحریم ازدواج موقّت با زنان اعتقاد داشت؛ حتی به ابن عباس که به حلال بودن آن معتقد بود، فرمود: «تو مردی فراموش کار هستی».
این نسبت، دروغی بیش نیست؛ زیرا همه می دانند که امیر مؤمنان علی علیه السلام سرآمد مخالفان تحریم ازدواج موقّت بود؛ هم چنان که در مخالفت با تحریم متعه حج نیز پیشگام بود.
اما ساختن روایات و نسبت دادن آن ها به آن حضرت شگفتی ندارد؛ همان گونه که در متعه حج نیز همین گونه عمل کرده اند... .
نقل این مسئله از طریق دو پسر محمد بن حنفیه از پدرشان از علی بن ابی طالب علیهما السلام نیز شگفتی ندارد... بیهقی روایتی را این گونه نقل می کند: عبدالله و حسن دو فرزند محمّد بن علی از پدرشان از امیرالمؤمنین رضی الله عنه نقل می کنند که حضرتش فرمود:
یا بنی! أفرد الحجّ، فإنّه أفضل؛ (12)
پسرم! حج (واجب) را جداگانه انجام بده که این گونه بهتر است.
دوم آن که تحریم ازدواج موقّت با زنان در جنگ خیبر صورت پذیرفته است. حال آن که محدثان بزرگ آن را نادرست می دانند و تکذیب می کنند. اما در مقام توجیه آن سرگردان مانده اند.
ابن حجر عسقلانی در شرح صحیح بخاری از سهیلی این گونه نقل می کند: «خدشه ای به این روایت وارد است؛ چرا که طبق مفاد آن، ازدواج موقّت با زنان در نبرد خیبر حرام شد، حال آن که هیچ یک از سیره نویسان و تاریخ نگاران چنین مسئله ای را ثبت نکرده اند.»(13)
هم چنین عینی درباره این روایت می نویسد:
«ابن عبدالبرّ می گوید: روایت حرام شدن ازدواج موقّت در نبرد خیبر نادرست است».(14)
قسطلانی نیز می نویسد: «بیهقی می گوید: این روایت برای سیره نگاران و تاریخ نویسان ناشناخته است».(15)
ابن قیّم نیز می گوید: یاران پیامبر در جنگ خیبر زن های یهودی را به ازدواج موقّت خود درنیاوردند و در این مسئله از پیامبر کسب اجازه نکردند. از سوی دیگر هیچ کس در تاریخ جنگ خیبر، روایتی در این باره نیاورده است. در این جنگ نه درباره انجام ازدواج موقّت و نه درباره حرام شدن آن سخنی به میان نیامده است.(16)
ابن کثیر می گوید: برخی دانشمندان تلاش کرده اند که روایت علی بن ابی طالب علیهما السلام را این گونه توجیه کنند که برخی عبارات این روایت پس و پیش شده است. شیخ ابوحجاج مزی به این برداشت از روایت گرایش دارد.... با این حال ابن عباس از باور خود درباره مباح بودن گوشت الاغ و ازدواج موقّت با زنان دست برنداشت.(17)
سوم آن که دیدگاه ابن عبّاس در این مسئله با حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام متفاوت بود. این سخن از دید ما پذیرفته نیست؛ چرا که ابن عباس به ویژه در چنین مسائلی که از ضروریات دین مبین است، از حضرت علی علیه السلام پیروی می کرد.
با فرض پذیرش این دیدگاه، این پرسش به میان می آید که آیا می توان باور کرد که با وجود یادآوری حکم خدا و رسول او صلی الله علیه و آله از سوی حضرت علی علیه السلام، ابن عباس هم چنان بر باور خود پافشاری کند؟
به خدا سوگند که هرگز چنین نیست. به همین دلیل دروغ پردازان ناگزیر به ساخت احادیث جعلی در این مسئله روی آوردند. ابن تیمیّه می گوید: «ابن عباس روایت می کند: هنگامی که خبر نهی از ازدواج موقّت به وی رسید از دیدگاه خود برگشت.»(18)
اما این حرف دروغ است. برای اثبات نادرستی این گفتار، سخن ابن حجر عسقلانی را بازگو می کنیم. وی به نقل از ابن بطّال می گوید:
«رویگردانی ابن عباس از دیدگاه خود، با روایاتی سست و ضعیف نقل شده است.»(19)
به همین جهت ابن کثیر می گوید: «با این حال ابن عباس هم چنان بر مباح بودن ازدواج موقّت ثابت قدم باقی ماند و نظر خود را تغییر نداد.
بله، ابن عباس تا آخرین لحظه از عمر خویش در مورد این مسئله نظر خود را تغییر نداد، هم چنان که برخی از بزرگان حدیث نگار اهل سنّت نیز نقل کرده اند.
مسلم به نقل از عروة بن زبیر می گوید: عبدالله بن زبیر در مکّه برخاست و گفت: عده ای که خدا آنان را کور دل قرار داده- هم چنان که دیده جسم آنان نیز کور است- به جواز ازدواج موقّت فتوا می دهند.
آن مرد به او گفت: همانا تو نادان و بی خرد هستی. به جانم سوگند که ازدواج موقّت در زمان پیشوای پرهیزگاران - رسول خدا صلی الله علیه و آله - انجام می شد.
ابن زبیر گفت: اگر شهامت داری برو ازدواج موقّت کن؛ به خدا سوگند اگر چنین کنی، سنگسارت می نمایم.(20)
مخاطب سخن ابن زبیر، پسر عموی حضرت علی علیه السلام یعنی ابن عباس بود. وی در آن زمان نابینا شده بود. به همین دلیل به او گفت: خداوند همان گونه که چشم هایشان را کور کرده، دل هایشان را نیز کور نموده است.
در روایاتی که مسلم نیشابوری و احمد بن حنبل از ابی نضره نقل کرده اند، نام ابن عباس آشکارا ذکر شده است.
با این روایت مشخص می شود که ابن عباس در مکّه و زمان ابن زبیر چه دیدگاهی نسبت به ازدواج موقّت با زنان داشت.
روشن است که وی همواره در جواز ازدواج موقّت سخن می گفته است؛ همان گونه که می دانیم فقهای مکه نیز پیرو دیدگاه ابن عباس بوده اند.
از سوی دیگر روشن است که اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله ازدواج موقّت را حرام کرده بود و حضرت علی علیه السلام حکم آن را به ابن عباس رسانده بود، در این صورت بی تردید، نسبت دادن مخالفت با خدا، رسول و وصی ایشان، به ابن عباس نارواست.
چند نکته پیرامون روایت های نقل شده از حضرت علی علیه السلام
روشن شد که روایات متناقضی که در حرام شدن ازدواج موقّت توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله از امیر مؤمنان علی علیه السلام نقل کرده اند همگی دارای یک سند هستند. همه این روایات را زهری از پسران محمّد بن حنفیه و او نیز به نقل از پدرش روایت کرده است.از سوی دیگر حسن بن محمّد از سلمة بن اکوع و جابربن عبدالله انصاری نقل کرده که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نزد ما آمد و به ما اجازه ازدواج موقّت با زنان را داد.
این روایت دلالت دارد که این دو فرزند محمد حنفیه به جواز ازدواج موقّت باور داشتند؛ چرا که معقول نیست فردی از دو تن از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله حلال بودن ازدواج موقّت را نقل کند، اما خبر نسخ این حکم را از آنان نقل نکند.
هم چنین معقول نیست که روایت حلال بودن ازدواج موقّت را نقل کند، اما از نسخ آن توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله آگاه نشده باشد.
بنابراین، با چشم پوشی از دلالت روایت فوق و از آن چه در شرح حال عبدالله و حسن، فرزندان محمد بن حنفیه آورده اند و هم چنین با چشم پوشی از تناقض و تعارض میان این روایات نسبت داده شده به حضرت علی علیه السلام باید توجّه داشت که محور راویان این احادیث فردی به نام زهری است. به همین دلیل شایسته است با شرح حال زهری آشنا شویم.
زهری راوی دروغین و نگاهی به شرح حال او
اینک گزیده ای از شرح حال زهری که راوی اصلی احادیث متناقض و متعارض درباره حرام بودن ازدواج موقّت از حضرت علی علیه السلام است، می آوریم:1. زهری از معروف ترین افرادی بود که با امیرمؤمنان علی علیه السلام ساز مخالفت می زد. وی با عروة بن زبیر هم نشین می شد و از حضرت علی علیه السلام بدگویی می کردند.
2. او از عمر بن سعد بن ابی وقاص، قاتل امام حسین علیه السلام روایت نقل می کرد.
3. او از دست نشانده ها و مزدوران امویان بود. دانشمندان برجسته به این دلیل بر او خرده گرفته و او را نکوهش کرده اند.
4. امام یحیی بن معین به هنگام مقایسه زهری با اعمش به شخصیت وی خدشه وارد می کند.
5- امام علی بن الحسین زین العابدین علیه السلام با نوشتن نامه ای او را به خاطر حضور در دربار ستمکاران نکوهش و سرزنش می کند. اما این پندها در او کارساز نبود.(21)
نتیجه بحث در ازدواج موقّت
اکنون نتیجه این بحث را در چند بند خلاصه می کنیم:1. طبق قرآن، سنّت و اجماع، ازدواج موقّت یکی از احکام ضروری اسلام بوده و مسلمانان در سخن و عمل بر این عقیده بوده اند.
2. عمر بن خطّاب پس از گذشت پاسی از خلافت خود آن را حرام کرد.
3. اهل سنّت پس از اعتراف به این دو مسئله به اختلاف افتاده و برای توجیه کار عمر، سرگردان شدند.
برخی گفتند: حرام شدن ازدواج موقّت، از سوی پیامبر صلی الله علیه وآله صورت پذیرفته است و به جز عمر هیچ کس از این مسئله آگاه نشده است. این مسئله باطل و نادرست است.
برخی دیگر گفتند: حرام شدن ازدواج موقّت از جانب خود عمر بود. اما باید از حکم وی پیروی کرد؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند: «از سنّت من و سنّت خلفای راشدین پیروی کنید.»
ما درباره این روایت به طور جداگانه بحث کرده ایم و باطل بودن آن را به اثبات رسانده ایم.(22)
برخی نیز گفتند: شخص پیامبر صلی الله علیه و آله ازدواج موقّت را حرام نموده اند.
پیروان این دیدگاه در تعیین زمان و مکان این مسئله دچار اختلاف شده اند و به پاره ای از احادیث استناد کرده اند که همه این احادیث ساختگی هستند.
4. حلال بودن ازدواج موقّت به عنوان یکی از احکام اسلام و ساختگی بودن احادیث نقل شده از پیامبر صلی الله علیه و آله درباره حرمت آن روشن شد.
با توجه به این مسئله و نیز با روشن شدن نادرستی روایت نسبت داده شده به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که دلالت بر لزوم پیروی از سنّت عمر دارد،(23) به این نتیجه می رسیم که حرام شدن ازدواج موقّت از سوی عمر چیزی جز بدعت نیست؛ امری که رسول گرامی صلی الله علیه و آله از آن نهی کرده اند و فرموده اند.
إیّاکم و محدثات الاُمور...؛
از امور نوپیدا و بدعت گذاری ها بپرهیزند.
پی‌نوشت‌ها:
1- صحیح مسلم: 3/ 199، کتاب نکاح، باب «نکاح المتعه»، ذیل حدیث 1407.
2- السنن الکبری، نسائی: 6/ 436، کتاب النکاح، باب «تحریم المتعه» حدیث 3367.
3- المنهاج، شرح صحیح مسلم: 9/ 154.
4- مجمع الزوائد: 4/ 487، کتاب نکاح، باب «نکاح المتعه» حدیث 7391.
5- عمده القاری: 17/ 247.
6- مجمع الزوائد: 4/ 487، کتاب نکاح، باب «نکاح المتعه» حدیث 7391.
7- المنهاج، شرح صحیح مسلم: 154/9.
8- فتح الباری: 9/ 209.
9- زاد المعاد فی هدی خیر العباد: 183/2.
10- الموطأ: 542/2، کتاب نکاح، باب «نکاح المتعه»، حدیث 41.
11- منهاج السنه: 189/4.
12- السنن الکبری، بیهقی: 8/5، کتاب حج باب «من اختار الإفراد ورآه أفضل»، حدیث 8818.
13- فتح الباری: 210/9.
14- عمدة القاری: 246/7.
15- ارشاد الساری: 397/11، 232/9.
16- زاد المعاد فی هدی خیر العباد: 184/2.
17- تاریخ ابن کثیر: 220/4.
18- منهاج السنه: 190/4.
19- فتح الباری: 216/9.
20- صحیح مسلم: 197/3، کتاب نکاح، باب «نکاح المتعه» ذیل حدیث 1406.
21- برای آگاهی بیشتر در این زمینه ر.ک: چگونگی نماز ابوبکر به جای رسول خدا صلی الله علیه و آله: ص 61- 66 از سلسله پژوهش های اعتقادی، از همین نگارنده.
22- برای آگاهی بیشتر ر.ک: سنت پیامبر یا سنّت خلفا؟! شماره 23 از سلسله پژوهش های اعتقادی، از همین نگارنده.
23- برای آگاهی بیشتر از این روایت ر.ک: حدیث اقتدا به شیخین در ترازوی نقد، شماره 8 از سلسله پژوهش های اعتقادی، از همین نگارنده.
/م
