هنر و معماری ابتدایی (2)

هنر و معماری بدوی

هنر بدوی هنر اقوامی است که دور از حوزه های فرهنگی - تاریخی شناخته شده و تثبیت شده قرار دارند. این جوامع که تا امروز به خطا «بدوی» نام گرفته اند، قبایلی هستند که مرحله ی انقلاب نوسنگی را پشت سر گذاشته، ولی هم گام با دیگر فرهنگ ها دوره های تکاملی بعدی را طی ننموده و در شرایط قبیله ای روزگار سپری می نمایند. درست است که این اقوام مراحل تکاملی رسیدن به تمدن های پیشرفته را طی نکرده اند، ولی در بررسی آثار هنری باقیمانده از این اقوام و به هنگام آشنایی اقوام متمدن با این آثار، انقلابی در هنر سده ی نوزدهم ایجاد نموده و حتی می توان گفت سبک هایی از قبیل کوبیسم - اکسپرسیونیسم - سورئالیسم و حتی «کولاژ» و «اسمبلاژ» حاصل و نشانی از آن دارند.
از نظر جغرافیایی هنر انسان های بدوی شامل اقوام ساکن اقیانوسیه، سرخ پوستان آمریکای شمالی، بومیان آمریکای جنوبی، اسکیموها، قاره ی سرخ پوستان آمریکای شمالی، بومیان آمریکای جنوبی، اسکیموها، قاره ی آفریقا و گینه ی نو می باشد. تجلی هنر این اقوام را می توان در نقاشی - حجم پردازی - صورتک ها - لوازم تزیینی و آرایشی و به طور کلی اشیایی جستجو کرد که ارتباط مستقیم و بی واسطه با زندگی آنها دارد. به طور کلی خصوصیات عمده هنر اقوام بدوی را می توان بدین شرح اعلام نمود:
1- هنر این اقوام در تماس مستقیم با طبیعت است و رابطه ی هنر و زندگی کاملاًًً در آثار هنری این اقوام مشهود است.
2- قسمتی از این آثار برای استفاده در مراسم آیینی جهت ارتباط با نیاکان - عالم وجود و موجودات اساطیری به کار می رود.
3- دارا بودن جنبه های مذهبی و اعتقادی.
4- تجرید، ساده سازی، اغراق و دو بعد نمایی با نوع خاص از بیان تزیینی (تصویر 15).

هنر سیاه پوستان آفریقا

سرتاسر قاره ی آفریقا پراکنده از اقوامی است که به شیوه های بدوی و ابتدایی زندگی می کنند، اما عمده ترین آثار سیاه پوستان از مناطق استوایی این قاره کشف گردیده است. یکی از عمده ترین آثار هنری سیاه پوستان ساخت تندیس های چوبی است که اغلب به شیوه ی تجریدی (آبستره) و دور از واقعیت ساخته شده اند (تصویر 16) (و البته بعضاًً ساخت تندیس های واقع گرایانه نیز متداول و مرسوم است).
نکته ی مهم در بررسی این تندیس ها توجه به سر پیکره ها و بزرگ تر نشان دادن آن به نشان مرکز شعور و فکر است. قدیمی ترین آثار حجمی آفریقایی تندیس های تمام برجسته ای است که از منطقه ی «نوک» به دست آمده و مربوط به 500 تا 200 ق.م است و حکایت از آن دارد که سازندگانش از الگوهای چوبی یا رسی استفاده می کرده اند (تصویر 17).
احجام این تندیس های رسی و سطوحشان چنان به نرمی برجسته نمایی شده اند که برخی از خبرگان آثار هنری، آن ها را نیاکان بلافصل پیکره های رسی و مفرغین «آیف» می دانند که این مجسمه ها (آیف) در فاصله ی 240 کیلومتری جنوب منطقه ی «نوک» به دست آمده اند و به سال های 1000 تا 1200 میلادی مربوط می شوند (تصویر 18).
علاوه بر ساخت تندیس باید از صورتک های چوبی آفریقایی نام برد که به شیوه ی کاملاًًً انتزاعی ساخته شده اند و از آن ها در مراسم آیینی و جشن ها استفاده می شود. گاهی اوقات این صورتک ها با ماسکی از بدن نیز همراه می شوند (تصویر 19).
جدای از آثار تجسمی و حجمی آفریقاییان باید اشاره ای به معماری ابتدایی داشته باشیم و به عنوان مثال از معماری دست ساز کشور «مالی» در آفریقای غربی و دهکده ی «دوگون» صحبت به میان می آوریم.
در میان ساکنان «دوگون افسانه ای در مورد مرد تشنه ای شایع است که تمساحی او را به چشمه ی آبی که تمساح های دیگر در آن زندگی می کردند هدایت می کند. مرد پس از رفع عطش «باندیاگرا» مرکز «دوگون» فعلی را پایه گذاری می کند. امروزه مردم دوگون تمساح را به مثابه ی نماد پدر و آب را به عنوان عنصری مقدس می شمارند. معماری موجود در این دهکده دقیقاً بازگو کننده ی نظام اجتماعی بین ساکنان آن است. بافت خشن اقلیمی این منطقه در شکل پذیری فرم و فضای حاکم بر معماری تأثیر زیادی دارد. به هم پیوستگی اجزاء معماری در یک خانه و ارتباط آن خانه با فضای اطراف و آن فضاها با کل مجموعه ی دهکده حاکی از وحدتی نمادین و کل دهکده است (تصویر20).
وحدت بین اجزاء حتی در کوچک ترین جزء و اندام دهکده قابل رؤیت است. سبد خرید زنان ده، شکل کوچک شده ی انبار غله و خانه ها و حیاط هماهنگ با یکدیگر و نیز در وحدت با کل منظره است.
به غیر از آن چه در بالا اشاره شد که جزء آثار دوره های تاریخی در قاره ی آفریقا نیز محسوب می شود، از دوران نوسنگی نیز صخره نگاری هایی بر جای مانده است که قدیمی ترین نمونه های هنر آفریقایی به شمار می آید. این نقاشی ها که نسبت به نقاشی غارهای اروپا متأخرتر می باشند، شیبه سازی های استادانه ای از آدمیان، جانوران و انبوه الگوهای نمایشی و نمادین هستند. یکی از این نقاشی ها مربوط به رقاصه ای از قبیله ی «اینائوانرهات» به منطقه ی «تاسیلی» تعلق دارد و مربوط به حدود 3000 ق.م است (تصویر 21).

هنر سرخ پوستان آمریکا

معمولاًً هنر سرخ پوستان آمریکایی به دو بخش قبل از کشف این قاره (پیش از تاریخ) و گروهی که مربوط به بعد از کشف این قاره توسط اقوام به اصطلاح متمدن است (دوران تاریخی) تقسیم می شود. شناخت ما در مورد فرهنگ های آمریکای شمالی به تناوب از قرون 16 میلادی تا اکنون نسبت به فرهنگ های قبل تر بسیار بیش تر است.

پیش از تاریخ

در بسیاری از مناطق آمریکای شمالی و کانادا فرهنگ هایی کشف شده اند که منشاء آن ها به 12 هزار سال قبل بر می گردد ولی بیش تر آثار ظریف هنری مربوط به 2 هزار سال اخیر است.
سرخ پوستان اولیه در عرصه ی تبدیل سنگ به اشیاء مفید در زندگی روزمره و یا جهت مراسم آیینی مهارت های زیادی داشته اند. با مقایسه ی 2 اثر، یکی ساخت یک «چپق» با خصوصیات کاملاًًً رئالیستی در اثر معروف «چپق آدنا» (1000 ق.م تا 300 م) (تصویر 22) در مقابل سنگ پرنده ی لاغر و انتزاعی به دست آمده از قلمرو فرهنگ های «هاپ ول» که با فرهنگ «آدنا» منطبق بوده است (تصویر 23).
به این نتیجه می رسیم که دیدگاه رئالیستی در مقابل دیدگاه های انتزاعی، فرهنگ سرخ پوستان را با گونه های متفاوتی رو به رو نموده که نشانگر پویایی و حرکت در تفکر و تخیل این اقوام است. تمامی آثار از درون مقابر و اماکن مذهبی به دست آمده است.
از دیگر آفریده های سرخ پوستان «تپه ی مار» در بخش «ادمز اوهایو» نمونه ای از دگرگون سازی هنرمندانه ای محیط طبیعی است. این بنای طبیعی که برای هدف های مذهبی ساخته شده است، نمونه ی ما قبل تاریخی معتبری از رسم همگانی ایجاد محیط های تماشایی برای فعالیت های مذهبی است (تصویر 24).
از دیگر آثار ما قبل تاریخی پیدا شدن نقاشی های صخره ای احتمالاًً در مکان های اجرای مراسم مذهبی است و آن نقاشی ها به نوعی اجرای مراسم مذهبی یا ثبت یافته های معنوی شخصی است که در ادیان سنتی سرخ پوستان آمریکا اهمیت فراوان داشته است. این نقاشی ها عموماًً با اشکال هندسی و نمادین خود، راه را برای تفسیر دقیق و یا شخصیت بیش تر آن ها بسته اند. تاریخ این نقاشی ها مشخص نیست ولی احتمالاًً باید مربوط به پیش از ورود سفید پوستان به این مناطق باشد (تصویر 25).
در آخرین سده های پیش از تاریخ، سرخ پوستان تعداد زیادی مجتمع های معماری ساختند که بازتاب مهارت های استادانه ی ایشان در ساختمان سازی و استعداد شگرفشان در سازمان دهی فضا به شمار می روند (تصویر 26).

دوران تاریخی

بی شک انگیزه ها و تفسیر شکل های هنری به دست آمده از دوران تاریخی به خاطر آن که بسیاری از آن سنت ها هنوز باقی مانده، بسیار بیش تر است. نمونه ای از این آفرینش های هنری «نقاشی آیینی روی شن» است که در میان اعضای قبیله «ناواهو» رواج دارد. این نقاشی ها کاملاًًً موقتی است و هنرمندان شفابخش و کشیشان مذهبی جهت مداوای بیمار و یا تقویت نیروی باروری انسان و... آن ها را می کشند. این نقاشی ها بازتابی از شیفتگی سرخ پوستان جنوب غربی آمریکای شمالی به ارواح و نیروی طبیعت به شمار می روند (تصویر 27).
از آثار هنری دیگری که به خصوص در میان سرخ پوستان ساحل شمال غربی رواج دارد ساخت تیرهای توتم - صورتک ها - زنگوله ها و سایر صنایع دستی است که برای مراسم آیین شفابخشی و یا احضار ارواح ساخته می شوند. از نمونه صورتک های پیدا شده صورتکی است از قبیله ی «کواکیوتل» که برجستگی و جذابیتش را مدیون اغراق در نمایش اندام های صورت دارد و حالت پر قدرت آن را می توان نمونه ای اکسپرسیونیستی از صورتک های این منطقه دانست (تصویر 28) و در مقابل آن صورتکی از قبیله «تلینگیت» به دست آمده که فوق العاده ناتورالیستی و احتمالاًً یک چهره ی واقعی است (تصویر 29)
صورتک ها، معمولاًً برای استفاده ی جادوگران در مراسم شفا بخشی و یا در مراسم «احضار ارواح» ساخته می شدند.
یکی دیگر از هنرهای مختص ساحل شمال غربی، گلیم قبیله ی «چیلکات» است که طرح آن را مردان به صورت تخته الگو تهیه می کردند و در اختیار زنان قرار می دادند تا از روی آن گلیم ببافند (تصویر 30).
جدای از اقوامی که در بالا از آن ها صحبت به میان آمد اقوام دیگری در آمریکای میانه شامل: مکزیک مرکزی و جنوبی و بخش شمالی آمریکای مرکزی - مکزیک غربی و اقوامی از قبیل «اولمک ها» - «مایاها» - «تئوتیهواکان» و «آزتک ها» و منطقه ی آند مرکزی در آمریکای جنوبی شامل: «چاوین» - «موچه ها» - «نازکاها» - «تیاهواناکو» - «اینکاها» و اقیانوسیه شامل: «پولینزی ها» - «ملانزی ها» - «میکرونزی ها» نیز وجود داشته اند که چون ارتباط زیادی با مباحث این کتاب ندارد از بررسی آن اقوام صرف نظر می کنیم.
یکی از مهم ترین آثار به دست آمده از تمدن «پولینزی» در اقیانوسیه، پیکره های عظیم سنگی «جزیره ایستر» است. شش پیکره ی انتزاعی انسانی در این منطقه وجود دارد.
منبع مقاله :
حسینی، سید رضا، (1348)، هنر و معماری ایران و جهان، تهران: مارلیک، چاپ دوم، (1388)