نویسنده:فیلپ ساد گرو (1)
مترجم:نگار ذیلابی

نهضت ترجمه در مصر و لبنان در سده ی سیزدهم/نوزدهم، برای تجدید حیات فرهنگی اعراب (نهضة) همانقدر مهم بود که ترجمه ی آثار یونانی به عربی در فعالیت های فکری دوره ی عباسی اهمیت داشت. جامعه ی عرب پیش از قرن سیزدهم شناخت چندان مشخصی از غرب نداشت. زمانی که محمدعلی پاشا، خدیو مصر (1220-1265)، برای ایجاد دولتی نیرومند به سبک اروپایی تأسیس کرد، به کتاب ها و جزوات آموزشی نیازمند گردید. آثار نظامی و پزشکی و علمی و فنی اروپایی ترجمه و از طریق ناشران دولتی در [مطبعه ی] بولاق(1) (تأسیس حـ 1235) و نقاط دیگر چاپ و منتشر شد. مدرسه ی زبان ها (مدرسه الألسُن، تأسیس 1251) با گروه معدودی از مترجمان خبره، که بعداً دانشجویان تحصیلکرده ی فرنگ نیز بدان ها پیوستند، برای تربیت مترجم تأسیس گردید. حوزه ی ترجمه های متکی به حمایت دولت تا آن جا گسترش یافت که آثاری چون سفرنامه ها، تواریخ جهان باستان و قرون وسطا و تاریخ پادشاهان فرانسه، زندگی نامه های پطرکبیر و شارل دوازدهم پادشاه سوئد اثر ولتر، تاریخ شارل پنجم اثر ویلیام رابرتسون و ملاحظات درباب علل عظمت و انحطاط رومیان(2) اثر برجسته ی منتسکیو را در بر گرفت. اوج جریان ترجمه در مصر در دهه ی 1830-1840 و سپس 1880-1890 بود. پس از آن که نظام آموزشی و نهضت ترجمه تحت تأثیر اضمحلال سیاسی و نظامی حکومت محمدعلی، رو به افول نهاد، کار ترجمه عمدتاً بر اساس علایق شخصی صورت گرفت.
ساکنان نواحی شرقی مدیترانه از کتاب هایی که در مصر و نیز در انتشارات «جامعه ی تبشیری کلیسای انگــــلیکان»(3) در مالت (1241-1826/1258-1842) چاپ می شد، استفاده می کردند، تا این که انتشارات مبلّغان امریکایی (تأسیس 1250/ 1834) و یسوعی (تأسیس 1264/ 1848) در لبنان، با نیاز به کتب درسی و نوشته های جدلی و دینی برای مدارس تبشیری و وعظ و تبلیغ روبرو شد؛ بدین ترتیب، بسیاری از این گونه آثار ترجمه گردید. برای نخستین ترجمه ی کامل کتاب مقدس نیروی بسیار صرف شد، یسوعی ها از 1293 تا 1297/ 1876-1880 با کمک ابراهیم الیازجی، و امریکایی ها در 1282/ 1865 با همکاری برخی نویسندگان برجسته از جمله بُطرُس بستانی و احمد فارِس الشِدْیاق و ناصیف الیازجی و مسلم یوسف الاسیر به این کار پرداختند. از دهه های 1850 و 1860 به بعد، انتشارات خصوصی رو به رشد در لبنان و مصر بیش از پیش پاسخگوی خواست های فزاینده ی عمومی شد.
از اواخر دهه ی 1840 قالب های ادبی وارداتی، اذهان عمومی را تسخیر کرد. موج اول نوشته های داستانی جدید، مشتمل بود بر ترجمه یا اقتباس یا تقلید از رمان ها و داستان های کوتاه و نمایشنامه های فرانسوی . تغییر متن به منظور متناسب کردن آن با محیط و اجتماع عربی، سبب شد که مترجمان برای خود آزادی هایی قائل شوند، از جمله عباراتی را حذف کنند، پایان کتاب ها را تغییر دهند، در متن داستان ها اشعار عربی و در نمایش ها، موسیقی و آواز بیاورند. نخستین اقتباسات عمده را در زمینه ی نمایش در سوریه، اعضای خانواده ای به نام «نقاش» و ادیب اسحاق و برادران شُحَیبِر و احمد ابوخلیل القَبّانی، و در مصر یعقوب صَنوع و محمد عثمان جلال انجام دادند. نمایشنامه های مولیر، کورنی(4) ، راسین و گلدنی (5) ایتالیایی، از مآخذ اولیه ی این آثار اقتباسی بود.
ترجمه ی آثاری با ارزش ادبی اندک، داستان های سوزناک عاطفی، رمان های تاریخی، داستان های علمی-تخیلی و داستان های جنایی-پلیسی، محبوب و متداول بود. الکساندر دومای پدر، ژول ورن، پونسون دو ترای(6)، لوبلان (7) (نویسنده ی رمان های پلیسی آرسن لوپِن) و اوژن سو(8) از نویسندگان محبوب بودند. مترجمان بعدی به اقتباس از آثار نویسندگانی چون والتر اسکات، کانن دویل(9) ، ویلی کالینز، دیزریلی(10) ، دیکنز وتکری (11) پرداختند. ترجمه ها، حوزه ی وسیعی را در بر می گرفت، از حکایات (12) ایزوپ، رابینسون کروزوئه دفو، <زیبای سیاه>(13) آنا سول(14)، خانواده ی رابینسون سویسی(15) اثر ویس(16)، پل و ویزژینی برناردن دوسن پیر(17) و داستان های هانس کریستین اندرسن تا آثار اخلاقی-تربیتی کریستف فون اشمیت (کشیش و نویسنده ی کاتولیک ) و نیز آثار هانری لامِنس یسوعی بلژیکی. با ظهور روزنامه نگاری در دهه های 1860 و 1870، روزنامه ها و مجلات بیروت و اسکندریه و قاهره -که برای پر کردن ستون های خود سخت به مطالب ترجمه ای وابسته بودند. پی درپی ترجمه هایی از آثار داستانی غربی منتشر می کردند.
کیفیت ترجمه ها در اوایل قرن چهاردهم پیشرفت بارزی داشت، زیرا در این دوره نویسندگانی بر جسته و توانا در زبان عربی، و البته با تسلط نه چندان کافی بر زبان های خارجی، وارد حوزه ی ترجمه شدند. در این باره می توان به ترجمه های آزاد مصطفی مَنفَلوطی از فرانسوی و انگلیسی و ترجمه ی خوب حافظ ابراهیم، شاعر، از بینوایان ویکتور هوگو اشاره کرد. ترجمه در شعر کمتر از دیگر انواع ادبی تأثیر گذاشت. ترجمه ی سلیمان بستانی از ایلیاد هومر در 1322/ 1904 از معدود ترجمه هایی بود که ارزش ادبی داشت. گذشته از آثار ادبی، شماری از تأمل برانگیزترین ترجمه ها پدید آمدند، از جمله ترجمه های فَتحی زَغلول از آثار بنتام(18) مثل کتاب او در مکتب سودگرایی(19) یعنی <اصول اخلاق و قانون گذاری>(20) و نیز <علل برتری آنگلوساکسون ها>(21) از ادمون دومولن(22) و ترجمه ی شِبلی شُمَیّل از سخنرانی های لودویگ بوخنر(23) درباره ی داروین (1301/ 1884).
نُصَیر(24)از 804 اثر ترجمه شده در مصر در قرن سیزدهم آمار داده است:55 درصد از فرانسوی، 21 درصد انگلیسی و 10 درصد از عربی به ترکی، از این میان 677 اثر به عربی و 113 اثر به ترکی ترجمه شد. بیشتر ترجمه ها در زمینه ی علوم عملی (159عنوان) بود و پس از آن، علوم اجتماعی و علوم محض و ادبیات (124عنوان) و جغرافیا قرار داشتند.
در لبنان تأکید برچیزهای دیگر بود و از مجموع 542 ترجمه، 298 اثر در زمینه ی علوم دینی، 119 اثر در حوزه ی ادبیات،(25) 223 اثر از فرانسوی و 160 اثر از انگلیسی (26) بود. این ترجمه ها علاوه بر تأثیر آشکار بر دایره ی واژگان و اصطلاحات ، به پرورش سبک تازه ی روشن و موجز و قابل فهمی در نثر عربی-که بر محتوا و معنا تأکید داشت و خالی از لفاظی ها و نثر مسجع سنتی بود-یاری رساند. در ادبیات نیز، هم چون بسیاری حوزه های دیگر، ترجمه ها زمینه ساز اصلی تلاش های خلاقانه و اصیل نویسندگان عرب گردید. ترجمه یکی از راه های عمده، ولو ناقص، بود که از طریق آن فنون و افکار و ارزش های غربی به جهان منتقل شد.

پی نوشت ها :

1. ر.ک. دانش نامه ی جهان اسلام، ذیل «بولاق».
2. Considerations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur decadence
3. Anglican Church Missionary Society
4. Corneille
5. Goldoni
6. Ponson du Terrail
7. Leblane
8. Eugene Sue
9. Conan Doyle
10. Disraeli
11. Thackeray
12. Fables
13. Conan Doyle
14. Disraeli
15. Thackeray
16. Fables
17. Bemardin de Saint - Pierre
18. Jeremy Bentham
19. Utilitarianism
20. Princlples of morals and legislation
21. A quol tient la superiorite des - Saxons
22. Edmond Demolins
23. L. Buchner
24. نصیر، ص 283-284.
25. خوری، ص 16.
26. همان، ص 155.