جاحظ

زیرعنوان: (تولد: بصره، عراق، حدود 160/776؛ وفات، بصره 869-868/255)

جاحظ لقبی است که «چشم برآمده» معنی می دهد. زشتی چهره او تا به حدی بود که به گفته ی منابع باعث محرومیتش از معلمی فرزندان خلیفه المتوکل شد. جاحظ با آنکه سخت دلبسته بصره بود، ایام مدیدی نیز در بغداد و سامرا گذراند. اساتید او لغویان و ادبایی چون اَصمَعی، ابوعُبیده و ابوزید بودند. وی در میان مطالعات خود به مطالعه ی ترجمه هایی که به تازگی از آثار یونانی به عمل آمده بود نیز می پرداخت.
جاحظ خواننده ای خستگی ناپذیر بود و علاوه بر کتاب، اطلاعات شفاهی فراوانی نیز از سیاحان، اعراب بادیه، و اصناف مختلف مردم که در بصره یافت می شدند، به دست می آورد. در سیاست و مذهب از مکتب کلامی معتزله پیروی می کرد. این طرفداری را فی المثل در بعضی آثاری که او به دفاع از مشروعیت سلسله عباسی اختصاص داده است می توان دید. وی همچنین ردیه هایی بر آراء یهودیان و مسیحیان نوشته است. وی از طریق تألیف کتاب چندان ثروتی به دست آورد که می توانست حتی بدون داشتن شغل موظفی زندگی خود را به خوبی بگذراند.
در میان فهرست طویل آثاری که مورخان ادبی به جاحظ نسبت داده اند، تقریباً 200 اثر اصیل است یعنی انتسابش صحیح است، و از این میان کمتر از سی اثر محفوظ مانده است. بسیاری از این آثار اشارات ارزنده ای به علوم مختلف دارند، ولی تعدادی از آنها اختصاصاً به مضامین علمی می پردازند. در میان آثار کوتاهتر که غالباً هم از دست رفته اند می توان آثار زیر را برشمرد:
درباره ی شیر و گرگ؛ درباره ی استر و فوایدش؛ درباره ی سگان؛ غلات، خرما، زیتون و انگور؛ معدنیات؛ انسان؛ در تفاوت بین جن و انسان؛ رد بر آنکه انسان را جزء لایَتَجَزّی می شمرد؛ درباره ی مفلوجان و مجذومان و مسکینان؛ در تفاوت بین مردان و زنان؛ مناظره بین کنیزکان و غلامان؛ اعضا و جوارح؛ قوت و غذایه بادیه نشینان؛ درباره ی نوشندگان و نوشابه ها (انواع و اقسام نَبیذ)؛ نقد طب؛ دکان عطار؛ در رد کیمیا؛ سرزمین ها (جغرافیا) و مناظره بین تابستان و زمستان.
ولی مهمترین این آثار، و یکی از مفصلترین آثار جاحظ همانا کتاب او درباره ی جانوران است (کتاب الحیوان) در هفت جزء. تا کنون طبع منقح و مطلوبی از آن به عمل نیامده ولی اغلب بخشهای آن به زبانهای اروپایی بویژه انگلیسی و اسپانیایی ترجمه شده است. جدیدترین چاپ این کتاب شامل یک فهرست تفصیلی اسماء و موضوعات است. کتاب الحیوان یک کتاب منظم در جانورشناسی نیست؛ بلکه یک اثر ادبی است که برای سرگرمی و تفریح خاطر نوشته شده و تدوین آن بر مبنای گروههای خاصی از جانوران است. به همین دلیل به جانورانی کمتر از آنچه برای جاحظ شناخته بوده، پرداخته است.
در این کتاب بیشتر پستانداران بزرگ، بعضی پرندگان مهم، و با توجهی مخصوص، حشراتی نظیر مگس و پشه و عقرب و شپش مطرح شده است. جاحظ جانوران را توصیف می کند و استطراداً آنچه را که اعراب درباره ی هر یک می دانند به میان می آورد. لذا این اثر یک جانورشناسی ملی است که نتایج مطالعات علمیش را نیز در خلال آن درج کرده است. وی با کتاب تاریخ الحیوان ارسطو آشناست و خیلی وقتها از آن اقتباس کرده است، ولی متکی بر آن نیست. نام سایر مؤلفان یونانی نیز به میان می آید.
جاحظ بین جانوران دونده، پرنده، شناگر و خزنده فرق می گذارد و گوشتخواران را در مقابل گیاهخواران قرار می دهد. همچنین بین جانوران سگ سان، گربه سان و نشخوارگر فرق می نهد، و پرندگان را به پرندگان شکاری، بیدفاع و کوچک تقسیم می کند، و بخاطر فقدان منابع مطمئن از ماهیان بحث نمی کند. او تقسیم بندی جانوران را به مفید و مضر رد می کند، چه حتی حیواناتی که برای انسان مضر یا موذی اند در طرح و تدبیر الاهی جهان آفرینش برای خود جایی و فایده ای دارند و برابر نهادن خوب و بد از مبانی نظم جهان است. جاحظ علاقه ی مخصوصی به مسأله ی آموختگی و انطباق بعضی از جانوران نشان می دهد و امکان آفرینش خود به خود (خلق الساعه ی) بعضی از جانوران (فی المثل وزغ از یخ) را می پذیرد، و به مسایلی چون زبان جانوران نیز می پردازد. اثر مسمومیت و اخته کردن را بر جانوران و نیز ناسازیهای جنسی از جمله مجامعت نر با نر را مورد بحث قرار می دهد. از نظر جاحظ انسان یک عالم صغیر است که در درون خود صفات جانوران گوناگون را گرد آورده است.
جاحظ هر آنچه را که در آثار قدما می یابد، چشم بسته نمی پذیرد. وی عقیده و ارزیابی خود را هم اظهار می کند و حتی به پژوهشهایی نیز دست می زند که بعضی از آنها از نظر روش شناسی قابل توجه است. وی منتقد سنت و حتی قرآن بوده است. چنین کتابی در جانورشناسی با این عرض و طول هرگز در عالم اسلام نیز همتایی نیافت. در سال 1946 اوسکار لوفگرن (1) تصاویر نسخه ی خطی این اثر را که در کتابخانه ی آمبروزیانا در میلان محفوظ است، منتشر کرد. بعضی از این تصاویر جماع بین جانوران را نشان می دهد، چنین مضمونی کمتر سابقه ی تصویر دارد. در یک تصویر نزدیکی یک جانور نر با جانور نر دیگر نشان داده شده است. این تصاویر تکرنگ اند ولی ر. اتینگهاوزن (2) تصویر یک شترمرغ را که روی تخمهایش خوابیده رنگی از چاپ در آورده است.

پی نوشت ها :

1- Oscar Lofgren.
2- R. Ettinghausen.

کتابشناسی:
الف) آثار اصلی.
دو اثر از جاحظ عبارتند از: کتاب الحیوان، تصحیح عبدالسلام هارون، طبع دوم، 7 ج (قاهره، 1945-1938 /1365-1357) و دیگر کتاب القول فی البِقال با تصحیح و یادداشتهای شارل پلاSharles Pellat (قاهره، 1955). ترجمه های «آثار شبه علمی» جاحظ در اثر زیر فراهم آمده است:
Charles Pellat, The Life and Works of Jahiz (London, 1969), pp. 126-196.
سایر ترجمه ها عبارتند از:
Oskar Rescher, Excerpte und Ubersetzungen aus den Schriften des Philologen und Dogmatikers Gahiz aus Bacra (150-250H.), I (Stuttgrat, 1931). See also Oscar Lofgren, Ambrosian Fragments of an Illuminated Manuscript Containign the Zoology of al -Jahiz (Uppsala, 1946); and R. Ettinghausen, Arab Painting (Paris, 1962), pl. p. 157.
ب) منابع فرعی.
نگاه کنید به فهرست زیر که ترتیب سنوی دارد:
G. van Vloten, Ein arabischer Natur philosoph im 9. Jahrhundert (el-Dschahiz) (Stuttgart, 1918); M. Asin Palacios, "El libro de los animales' de Jahiz, " Isis, 14 (1930), 20-54; and L. Kopf, " The 'Book of Animals' (Kitab al-Hayawan) of al-Jahiz (ca. 767-668), " in Actes du VII Congres international d'histoire des sciences (Jerusalem, 1953), pp. 395-401. See also Charles Pallat, Le milieu basrien et la formation de Gahiz (Paris, 1953); and his article " Djahiz, " in Encyclopedia of Islam, II, 2nd ed. (London- Leiden, 1965), 384-387; and George Sarton, Introduction to the History of Science, I (Batimore, 1927), 597.
منبع مقاله :
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم