یکی از صدها تألیف نفیس شیعی در پیرامون فضایل و مناقب امیر مؤمنان، حضرت علی (علیه السّلام)، که خوشبختانه پس از چندین سده از گزند حوادث مصون مانده و نسخه ای از آن، هر چند با افتادگی هایی، به دست ما رسیده- کتاب ارزنده و کم مانند اقرار الصحابة، تصنیف ابوعبدالله، محمد بن جعفر مشهدی حائری است.
این کتاب، به سبب کم شمار بودن نسخه های آن، از دسترس محدّثان و گردآورندگانِ اخبار، از جمله علامه محمد باقر مجلسی، شیخ حرّ عاملی، بیاضی و سیّد هاشم بحرانی دور مانده و از همین روی کتاب شناسان و شرح حال نگاران شیعی همچون سیّد محسن امین عاملی و علاّمه شیخ آقا بزرگ تهرانی با آن آشنا نبوده و هیچ آگاهی ای از آن در موسوعه های خود: اعیان الشیعة، الذریعة و طبقات اعلام الشیعة نیاورده اند. حتّی این که کتاب شناسان متقدّم از قبیل شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب مازندرانی اطّلاعی از آن نداشته، با آن آشنا نبوده اند.
مؤلف کتاب
شیخ سعید صدوقِ محدّث جلیل، ابوعبدالله محمد بن جعفر بن علی مشهدی حائری، معروف به ابن مشهدی، از اجلاّء علمای امامیه در سده ی ششم هجری است. مرحوم شهید اوّل در یکی از اجازات روایی خود از او به عنوانِ «شیخ امام سعید» یاد کرده و او را از راویان مصنّفات فقیه عالی قدر، علاّمه شاذان بن جبرئیل قمی، دانسته است.(1)همچنین از اجازه نامه ی شیخ حسن فرزند برومند شهید ثانی برمی آید که ابن مشهدی، کتاب فقهی شیخ مفید (د. 413 هـ) موسوم به المقنعة را تماماً در نزد ابومنصور محمد بن حسن نقّاش موصلی قرائت کرده در حالی که هنوز به بیست سالگی نرسیده بوده است.(2)
آثار دیگر وی
1. المزار
که به «المزار الکبیر» معروف است و از اقدَمِ کتاب های بازمانده در کیفیت زیارات معصومین و اماکن مشرّفه است. مرحوم ابن طاووس این کتاب را در دست داشته و از آن در کتاب مصباح الزائر استفاده های شایانی کرده است. علاّمه عبدالکریم بن طاووس نیز منقولاتی از آن در فرحة الغری بیاورده است. نسخه های خطی متعدّدی از این اثر در کتابخانه های ایران موجود است و چاپ حروفی آن نیز اخیراً به اهتمام جناب آقای جواد قیّومی اصفهانی منتشر شده است.(3)2. بغیة الطالب و إیضاح المناسک
ابن مشهدی، خود، در المزار به این کتاب که ظاهراً درباره ی اعمال و مناسک حجّ بوده، ارجاع داده است.(4)3. ما اتّفق من الاخبار فی فضل الائمة الاطهار
مرحوم بیاضی در الصراط المستقیم و شیخ حرّ عاملی در امل الامل و اثبات الهداة از این کتاب یاد کرده اند.(5)4. اقرار الصحابة بفضل امام الهدی و القرابة
اثر نفیس و گران قدر مورد بحث این مقاله، که خوشبختانه تصویر تنها نسخه خطّیِ شناخته شده از آن در اختیار این مؤسسه قرار دارد. این کتاب در هشت باب به شرح ذیل تنظیم شده و در هر باب، روایات ارزنده ای را با ذکر اسانید خود، یاد کرده است:4، 1. فیما جاء عن أبی بکر و ابنته عائشة فی فضل أمیرالمؤمنین- علیه السلام- وما دعاهما بعد ذلک إلی الغرور و الأثام و ما علیهم من الحجج الواضحآ للملک العلّام.
4، 2.فیما جاء عن عمر بن الخطّاب و ابنه و ابنته فی فضل أمیرالمؤمنین- علیه السلام- ما یؤکّد علیهم الحجة لله رب العالمین.
4، 3. فیما جاء عن عثمان بن عفّان من الروایات فی فضل أمیرالمؤمنین- علیه السلام- ما هو علیه حجة لربّ العالمین.
4،4.فیما جاء عن طلحة بن عبید الله و الزبیر بن العوّام مِن صائب الکلام فی فضل أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب- علیه السلام.
4، 5. فیما جاء عن سعد بن أبی وقّاص و سعید بن العاص فی فضل أمیرالمؤمنین- علیه الصلاة و التسلیم- و هو حجة علیهم.
4، 6.فیما جاء عن عبدالرحمن بن عوف فی فضل أمیرالمؤمنین علیه السلام و ما أتی بعده من الخسران.
4، 7. فیما جاء عن أبی عبیدة بن الجرّاح و عن جماعة من الأعیان مِن الشهادات بالفضل الواضح علی انّه الشهادات اللائح لأمیرالمؤمنین علیّ- علیه السلام.
4، 8. فیما جاء عن معاویة بن أبی سفیان و شیوخ بنی أمیة، حزب الشیطان، و ما جری علی آل محمّد من الطغیان و اعترافهم له بالفضل بأنّه لیس یعادله فی الفضل إنسان.
- حدیث صعصعة بن صوحان العبدی و کلامه لمعاویة و عمرو بن العاص.
- خبر عبدالله بن العبّاس و عبدالله بن جعفر و عبدالله بن الزبیر مع معاویة.
- کلام الحسن بن علیّ- علیهما السلام- لمعاویة و أصحابه.
- خبر سعید بن العریض مع معاویة.
- مشاجرة عبدالله بن عبّاسٍ و معاویة فی مجلس آخر.
- مشاجرة عبدالله بن عبّاس لعمرو بن العاص بین یدی معاویة.
- کلام محمّد بن الحنفیة لأهل دمشق.
- مشاجرة عبدالله بن العبّاس لمعاویة و أصحابه عند وفوده علیه.
- مشاجرة الحسن بن علیّ- علیهما السلام- مع معاویة و أصحابه من بنی أُمیة.
- مفاخرة الحسن بن علیّ- علیهما السلام- علی معاویه بن أبی سفیان و مروان بن الحکم و الولید بن عقبه وعتبة ابن أبی سفیان و المغیرة بن شعبة.
- کلام عبدالله بن جعفر لمعاویة بن أبی سفیان.
اساتید و مشایخ ابن مشهدی
از لابه لای دو اثر بازمانده ابن مشهدی- المزار و اقرار الصحابة- می توان به نام شماری از مشایخ و استادانِ او دست یافت که اگر چه نام و شرح حالشان در کتاب های تراجم و رجال شیعی مسطور است امّا با استفاده از آثار ابن مشهدی می توان اطّلاعات موجود درباره ی ایشان را تکمیل کرد. اجمالاً برخی از اساتید و مشایخ او عبارتند از:1. عماد الدین محمد بن ابی القاسم طبری کجی: در نجف اشرف در سال 553 هـ بر او قرائت کرده است.
2. ابومحمد عربی بن مسافر عبادی: در سال 573 هـ بر او حدیث خوانده است.
3. ابوعبدالله محمد بن علی بن شهر آشوب مازندران، صاحب کتاب شهیر مناقب آل ابی طالب.
4. ابو منصور محمّد بن حسن بن منصور نقّاش موصلی.
5. عزّالدین ابوالمکارم حمزة بن علی بن زهره علوی حلبی: در سال 574 هـ در حلّه سیفیّه در نزد او بوده است.
6. نجم الدین ابومحمّد عبدالله بن جعفر دوریستی.
7. سدید الدین ابوالفضل شاذان بن جبرئیل قمی: در سال 573 هـ در نزد او تلمذ کرده است.
8. ابوالحسین یحیی بن حسن بن بطریق اسدی حلّی: برای وی اجازه ی نقل جمیع تصانیفِ خود را داده است.
9. ابوالحسین ورّام بن ابی فراس: مجموعه آثار او را در محضر او قرائت کرده است.
10. مهذّب الدین ابوعبدالله حسین بن احمد بن ردّه: اجازه نقل تمام روایات او را دریافت کرده است.
11. عزّالدین شرفشاه بن محمّد افطسی نیشابوری: در سال 573 هـ به نزد وی بوده است.
12. بهاء الشرف محمد بن حسن بن احمد، راوی مشهور صحیفه ی سجاّدیه.
13. نظام الشرف ابوالحسن بن عریضی علوی: در سال 556 هـ صحیفه سجّادیّه را از او سماع کرده است.
14.پدر بزرگوارش جعفر بن علی مشهدی: وی از علمای بزرگِ حایر شریف بوده و نسخه ای از الاستبصار شیخ طوسی به خطّ شریف او با تاریخ 573 هـ در کتابخانه ی مرحوم کاشف الغطاء نجف اشرف موجود است.(6)
15. ابوعبدالله حسین بن هبه الله بن رطبة سوراوی.
16. عبدالحمید بن تقی بن عبدالله علوی حسینی: در سال 580 هـ در حلّه بر او قرائت کرده است.
کتاب اقرار الصحابة بر اساس تنها نسخه شناخته شده ی آن همراه با تحقیق و حواشی ارزنده و فهارسی فنّی متعدد، به کوشش آقای عبدالله غفرانی در حجم 470 صفحه در آستانه انتشار است- إن شاء الله تعالی و منه الاعانة و التوفیق.
پی نوشت ها :
1- مجلسی، بحارالانوار، 197/107؛ حرّ عاملی، امل الأمل، 252/2.
2- مجلسی، بحارالانوار، 45/109.
3- قم، نشر دار القیّوم، 1419 ق.
4- ابن مشهدی، المزار الکبیر، 102.
5- نباطی عاملی، الصراط المستقیم، 285/1؛ حر عاملی، امل الأمل، 252/2.
6- آقا بزرگ طهرانی، الذریعة/ 2، 14.
7- نوری، خاتمه مستدرک الوسائل/ 3، 447.
آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق.
ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم: نشر القیوم، 1419 ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، تحقیق احمد الحسینی، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1362 ش.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1423 ق.
نباطی عاملی،علی بن محمد، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، حققه و علق محمد الباقر البهبودی، تهران، مرتضوی، 1384 ق.
نوری، حسین بن محمد تقی، خاتمه مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق مؤسسه آل البیت (علیه السّلام) لاحیا التراث، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السّلام)، الاحیا التراث، 1366 ش.
منبع مقاله :
فصلنامه ی تخصصی امامت پژوهی، پاییز 1390
(1).jpg "پیام تسلیت پرتال فرهنگی راسخون")
