جَیّانی

(تولد: قرطبه(؟)، اسپانیا، حدود 990/379؛ وفات: بعد از 1079/472)

جَیّانی از مردم جَیّان (امروز خائن(1)) پایتخت ایالتی از اندلس به همین نام بود. لاتینی شده ی نام او در نسخه های خطی به صورتهای مختلف Abumadh ,Abhomadh Abenmoat و یا Abumaad که متناظرند با ابن معاذ و ابومعاذ ثبت شده است.
اطلاع ما از زندگی او خیلی اندک است. ابن بُشکُوال (وفات: 1183/578) از دانشمندی متبحر در علوم قرآنی به همین نام یاد می کند که از زبانشناسی عربی و قوانین ارث [فَرض] و حساب اطلاعاتی داشته است. چون از جَیّانی در رساله ی مقالة فی شرح النسبة اش به عنوان قاضی و فقیه یاد شده است گمان می رود که وی با این دانشمند که در سال 990-989/ 379 در قرطبه زاده، و از رجب 1012/401 تا شعبان 1017/408 در قاهره زیسته است، یکی باشد. تاریخ درگذشت جَیّانی باید بعد از 1079/472 بوده باشد، زیرا که وی درباره ی کسوفی که در 28 ذیقعده ی 471/اول ژوئن 1079 در جَیّان روی داده بود رساله ای با عنوان «درباره ی کسوف کامل» نوشته بوده است. از این رو معلوم می شود که وی تاریخ نجومی حقیقی را در نظر گرفته بوده است نه تاریخ متوسط را، که مطابق تاریخ معمولی قمری اسلامی 30 ذیقعده (3ژوئن) می شود. وی در Tabulae Jahen توضیح می دهد که اختلاف بین این دو تاریخ ممکن است به دو روز برسد.
رساله ی «درباره ی کسوف کامل» و نیز رساله ای با عنوان «درباره ی سپیده دم» به وسیله ی سَمَواَل بن یهودا (شکوفایی حدود 1135/ 736-735) به زبان عبری ترجمه شده است. اثر اخیر را گرارد کرمونایی با عنوان Lider de Crepusculis به لاتینی ترجمه کرده است. نشانه ای از اینکه متنهای عربی این دو رساله باقی مانده باشد در جایی دیده نشده است.
Liber de Crepusculis که اثری است که به پدیده های سپیده ی بامدادی و سرخی شامگاهی (فلق و شفق) می پردازد، مدتی دراز به ابن هیثم نسبت داده می شد، شاید بدین دلیل که در بعضی نسخه های خطی بی فاصله بعد از المناظر ابن هیثم، و گاهی بی آنکه از مؤلف اثر دومی نامی برده شود، قرار گرفته بوده است. در این اثر جَیّانی برآوردی از زاویه ی اِنخِفاض خورشید در آغاز سپیده ی بامدادی و پایان سرخی شامگاهی بدست می دهد و مقدار °18 را که در حد معقول دقیق است به دست می دهد. بر پایه ی این محاسبه و برخی داده های دیگر سعی می کند که ارتفاع رطوبت جوی را که موجب این پدیده ها است حساب کند. این کتاب در قرون وسطی در کشورهای لاتین و نیز در دوره ی رنسانس، مورد علاقه ی فراوان بوده است.
Tabulae Jahen نیز به وسیله ی گرارد کرمونایی با عنوان Liber tabularum Jahen cum regulis suis از عربی به لاتین ترجمه شده است. کتا ب Regulae بی جدولها در 1549 در نورمبرگ با عنوان Saraceni cuiusdam le Eris چاپ و نشر شد. این جدولها بر اساس جدولهای کتاب خوارزمی بوده و به طول جغرافیایی شهر جیان در نیمه شب اول محرم سال 16/1 ژوئیه ی 622 (آغاز تاریخ هجری) تبدیل گردیده و تکمیل و ساده شده است. برای رفع نیازهای روزمره ی قاضی کتابی عملی که خیلی به نظریه ها نپردازد کافی بود. Tabulae Jahen متضمن تعلیمات بسیار روشنی است برای تعیین استوا و نصف النهار و وقت روز بخصوص وقت نماز و جهت قبله، تقویم، رؤیت ماه نو، پیش بینی خسوف و کسوف و تنظیم زایجه ها. در پایان جَیّانی منتقدانه به نظریه های پیشینیان در احکام نجوم می پردازد. نظریه های خوارزمی و بطلمیوس درباره ی تقسیم خانه ها (منازل)، و نظریه ی ابومعشر در مورد گسیل پرتو ) ἀ( را رد می کند. گاهشماری نجومی او اشاره به منابع هندی دارد.
در Liber del saber(دوم،59، 309) از جَیّانی چنان نقل شده است که دوازده خانه یا احکام نجوم را با طول مساوی در نظر می گرفته است. کارهای نجومی دیگر جَیّانی عبارتند از:
Tabula residuum acsensionum ad revolutiones annourm solarium secundum Muhad Arcedius
که به صورت ترجمه ی لاتینی بر جای مانده است (شاید جزئی از Tabulae Jahen باشد) و مطرح شعاعات الکواکب.
چند کتاب ریاضی به زبان عربی باقی مانده است. رساله کتاب مجهولات قِسّی الکُره (تعیین اندازه ی قوسها بر سطح کره) که در Saraceni cuiusdam de Eris از آن نقل قول شده است، بحثی است درباره ی مثلثات کروی.
ابن رشد می گوید که ابن معاذ، ریاضیدان اندلسی، یکی از کسانی است که زاویه را کمیت چهارم می داند، علاوه بر جسم و سطح و خط (تفسیر مابعد الطبیعه، دوم، 665). با این که او این بحث را خیلی مجاب کننده نمی داند ابن معاذ را ریاضیدانی عالیمقام و پیشرو می شناسد. این ابن معاذ ظاهراً همان جَیّانی است، بخصوص که درباره ی نسبت دیدگاه پرورده تری می توان یافت. در آنجا جَیّانی از پنج کمیت سخن می گوید که باید در هندسه به کاربرد: عدد، خط، سطح، زاویه و جسم. در اینجا دیدی غیر یونانی که عدد را عنصری از هندسه می انگارد، مورد نیاز است، زیرا که جَیّانی تعریف نسبت را بر مقادیر بنا می کند.
رساله درباره نسبت دفاعی است که از اقلیدس. جَیّانی که از ستایشگران پرشور اقلیدس بود، در دیباچه ی کتاب خود می گوید که نیت وی آن است که «آنچه را ممکن است در مقاله ی پنجم کتاب اقلیدس روشن نباشد برای کسانی که از آن خرسند نیستند شرح دهد». انتقاد از اقلیدس، که جَیّانی به آن ایراد گرفته، نارضایی کلی ریاضیدانان عرب بود از تعریف پنجم مقاله ی پنجم اصول اقلیدس. صورت سرد و انتزاعی بحث درباره ی نسبتها در اصول جاذبه ای برای فکر و ذهن ریاضیدانان اسلامی نداشت، زیرا که درباره ی نحوه پدید آمدن این مفهوم هیچ نتیجه ای نمی شد گرفت یا خیلی کم به این کار توفیق حاصل می شد. از این روی از سده ی سوم/نهم به بعد مسلمانان کوشیدند که نتیجه هایی هم ارز با آنها که برای خودشان قانع کننده تر باشد به دست آورند، یا بین نظرهای خود و آن نظریه نارضایت بخش رابطه ای برقرار سازند. کسانی که مانند ابن هیثم و خیام و طوسی راه دوم را پیش گرفتند کوشیدند که شیوه ی یونانی «هم مضربها» را بر اساس مفاهیم و روشهای بنیادی تر و شناخته تر توضیح دهند.
از این حیث در میان آنان موفق تر از همه جَیّانی بود. برای مستقر ساختن پایه ای مشترک بنا را بر این فرض می گذارد که هر شخص درست اندیش مفهومی مقدماتی از نسبت و تناسب در ذهن دارد. از این فرض تعدادی حقایق که صفتهای بارز مقدارهای متناسبند، بی استدلال و اثبات، بیرون می کشد، زیرا که به عقیده ی او «برای روشن کردن چیزی که خود به خود روشن است روشی وجود ندارد». آنگاه ارتباط را بدین نحو برقرار می کند که مضربهای اقلیدس را به اجزاء تحویل و تبدیل می کند، به نحوی که مقدارهایی که بنابر نظر خود او براستی متناسب باشند در معیارهای اقلیدسی نیز صدق کنند. عکس موضوع با برهان نامستقیمی ثابت شده است که، چون مبتنی است بر وجود چهارمین جزء تناسب و قابلیت تقسیم نامحدود مقدارها، خیلی شبیه است به برهان ابن هیثم. در جزء سوم جَیّانی به نسبتهای نامساوی می پردازد.
جَیّانی در اینجا نیروی درکی متجلی می سازد قابل مقایسه با نیروی درک آیزک بارو(2) که معمولاً او را اولین کسی می شناسند که مقاله پنجم را خوب فهمیده است.

پی نوشت ها :

1- Jaen.
2- Issac Barrow.

کتابشناسی:
$ الف) آثار اصلی
فهرستی از نسخه های خطی، که یقیناً کامل نیست، در C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur, Supp. I(Leiden, 1937), 860; and F. J. Carmody , Arabic Astronomical and Astrological Sciences in Latin Translation (Berkeley, 1956),p. 140,
داده شده است. نسخه های خطی موجود عبارتند از «درباره ی کسوف کلی» (رجوع کنید به کتاب هرملینک در پایین)؛
"Tabula residuum ascensionum," Madrid, 10023, fol. 66r, ر. ک.
J. M. Millas Vallicrosa, Las traducciones orientales de la Bibilioteca Catedral de Toledo (Madrid, 1942), p. 246; و «کتاب مجهولات قسی الکری»(«تعیین اندازه ی قوسهای سطح کره»)، اسکوریال 955، در مجموعه ی Biblioteca Medicea-Lauren-ziana, or. 152 نسخه ی اخیر «مطرح شعاع [در حاشیه: شعاعات] الکواکب» را نیز در بر دارد.
آثار منتشر شده ی او عبارتند از:
,On Ratio ; De crepusculis (Lisbon, 1547، با ترجمه انگلیسی در), E. B. Plooij, Euclid's Conception of Ratio (Rotterdam, 1950); and Tabulae Jahen (Nuremberg, 1549) - see H. Hermelink, "Tabulae Jahen," in Archives for History of Exact Sciences, 2, no. 2 (1964), 108-112.
ب) منبع فرعی
بحثی در آثار جَیّانی در منابع زیر یافت می شود:
A. I. Sabra, "The Authorship of the Liber de Crepusculis, an Eleventh - Century Work on Atmospheric Refraction," in Isis, 58 (1967), 77-85.
ارجاعات کتابشناختی در M. Steinschneider, Die hebraischen Ubersetzungen des Mittelalters (Berlin, 1893), pp. 574-575; H. Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke (Leipzig, 1900), pp. 96 and 214, n. 34; and "Nachtrage und Berichtigungen zur Die Mathematiker... ," in Abhandlungen zur Geschichte der Mathematik, 14 (1902), 170,
و نوشته های صبره و هرملینک. درباره ی عنوان عربی ,Liber de crepus
P. Kunitzch, "Zum Liber Alfadhol eine Nach. ر. ک. culis lese," in Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, 118 (1968), 308, n. , 28.
مفهوم نسبت در قرون وسطی در مقاله ی زیر مورد بحث قرار گرفته است:
J. E. Murdoch, "The Medieval Language of Proportions," in A. C. Crombie, ed. , Scientific Change (Oxford, 1961), pp. 237-272.
همچنین ر. ک. ابن رشد، تفسیر ما بعدالطبیعه، ویراسته ی م. بویژه، 2(بیروت، 1942)، 665.
منبع مقاله :
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم