فعالیت و اشتغال در ایران

یکی از منابع ارزشمند مطالعات جامعه شناسی کار، اطلاعات به دست آمده از سرشماریهاست. اما هنگام استفاده از این اطلاعات، تشخیص مباحث جمعیت شناسی کار و جامعه شناسی کار دشوار است. در حقیقت در تحلیل سرشماریها مرز جامعه شناسی کار و جمعیت شناسی کار مشخص نیست؛ اما به وجود آمیختگی و تداخل این دو حوزه ی علمی، می توان مرزی هرچند نه روشن و صحیح، ترسیم کرد.
جمعیت شناسی کار بیشتر به ساخت شاخصها و پیش بینی روندها و نظایر آن می پردازد، اما جامعه شناسی کار می کوشد تا با استفاده از داده های سرشماری به روابط اجتماعی نهفته در ساخت بازار کار پی ببرد. این حوزه ی تخصصی جامعه شناسی، به تبعیت از منطق کلی جامعه شناسی، ساخت بازار کار و تحولات نیروی انسانی را در رابطه با زمینه های اجتماعی مورد بررسی قرار می دهد.
برای روشن شدن بحث، نمونه ای از تحلیلهای جامعه شناختی را در زمینه ی نیروی کار می آوریم. جامعه شناس هنگامی که به توزیع نیروهای شاغل در بخشهای سه گانه ی اقتصادی می پردازد، در پی عوامل اجتماعی این تغییر و تحول است یا وقتی تعداد کارکنان خانوادگی روبه کاهش می گذارد، برای جامعه شناس نشانه ای از کاهش قلمرو اقتصاد سنتی است.
ما در این فصل ضمن اینکه از مباحث جمعیت شناسی استفاده می کنیم، می کوشیم زمینه های جامعه شناختی کاربرد این اطلاعات را نشان دهیم. در این بخش ابتدا مفاهیم جمعیت فعال و شاغل و تحولات آن در ایران مورد بحث قرار می گیرد؛ سپس تحول اشتغال در سه دهه ی اخیر در ایران بررسی خواهد شد و در بخش پایانی، اشتغال در گروههای سه گانه ی اقتصادی و وضع شغلی تحلیل خواهد شد.

تحول فعالیت و اشتغال در سرشماریهای مختلف

جمعیت فعال بخش عمده و اصلی نیروی کار را در هر جامعه تشکیل می دهد. در گذشته کل افراد یک جامعه به جز معلولین و کودکان (معمولاً زیر 5سال) نیروی انسانی(بالقوه و بالفعل) آن جامعه محسوب می شدند. این قاعده هنوز هم در بیشتر کشورهای جهان سوم پابرجاست. اما در عصر جدید در کشورهای پیشرفته ی صنعتی نیروی انسانی جامعه تنها گروههای سنی 15-64 سال را شامل می شود؛ زیرا از لحاظ قانونی کار کودکان و نوجوانان زیر 15 سال منع شده و افراد بالای 65 سال (و در بعضی کشورها بالای 60سال) نیز الزاماً بازنشسته می شوند.
در سه سرشماری نخست ایران (1335، 1345، 1355) جمعیت ده سال و بالاتر به عنوان جمعیت بالقوه فعال در نظر گرفته شده بود؛ اما در سرشماری 1365 جمعیت بالقوه فعال از سن 6 سال و بالاتر را جداگانه در نظر گرفته اند؛ زیرا عملاً تعدادی از کودکان زیر 10 سال- به خصوص در منطق روستایی که کودکان کمک کار والدین اند- مشغول فعالیت بوده اند. سرشماری سال 1365، میزان فعالیت و اشتغال گروه سنی 5-9 ساله را 0/6 درصد نشان می دهد؛ زیرا به هر حال بخشی از جمعیت گروه سنی 6 تا 14 سال (ولو به طور غیرقانونی) در فعالیتهای مربوط به کشاورزی، صنایع دستی و محلی و دامداری مشغول بوده اند و عملاً جزء نیروی انسانی کار محسوب می شوند. از سوی دیگر گروههای سنی بالاتر از 65 سال - هر چند در سن بازنشستگی قرار می گیرند و نباید جزء نیروی انسانی محسوب شوند. اما در عمل تعداد قابل ملاحظه ای از این گروه نیز نیروی بالفعل فعال جامعه را تشکیل می دهند. به طوری که در سرشماری سال 1365، در حلی که سهم جمعیت غیرفعال حدود 40درصد کل جمعیت بوده است، گروه سنی صفر تا 14 ساله و 65 سال به بالا معادل 6 میلیون و سیصدهزار نفر بوده است؛ اما میزان فعالیت گروههای غیرفعال 28/5 درصد و میزان اشتغال این گروهها معادل 23/7 درصد و با اندکی تغییر در سال 85 به ترتیب 22/05 و 21/35 درصد برآورد شده است. با وجود ممنوعیت و مقررات محدودکننده، در عمل بخش قابل ملاحظه ای از جمعیت غیرفعال نیز کار می کنند و در حقیقت این درصد نیز باید به جمعیت در سن فعالیت (15تا64سال) افزوده شود.
صرف نظر از این استثنائات، آنچه در برنامه ریزیهای نیروی انسانی ملاک عمل قرار می گیرد، این است که جمعیت فعال (بالقوه) تنها گروههای سنی 15 تا 64 سال را در بر می گیرد همه ی محاسبات و پیش بینیها در مورد نیروی انسانی برای این گروهها اعمال می شود. در اینجا نیز منظور از جمعیت بالقوه فعال(که گاه به اختصار جمعیت فعال نامیده می شود) همان گروه در سن فعالیت، یعنی مجموعه گروههای سنی بین 15 تا 64 سال است. این نیروی انسانی (یا جمعیت در سن فعالیت) را به لحاظ اقتصادی به دو بخش فعال(بالفعل) و غیرفعال تقسیم می کنند. بخش جمعیت فعال مجموعه افراد شاغل، بیکار و در جستجوی کار را شامل می شود و جمعیت غیرفعال شامل زنان خانه دار، محصلین(در سن فعالیت)، سربازان و... است.
شاغلین کسانی هستند که در لحظه ی سرشماری به کار مشغول باشند و در قبال کار خود مزد دریافت کنند یا سودی کسب کنند (مانند کارفرمایان) یا گذران زندگی آنان به کار متکی باشد. به طوری که ملاحظه شد، شاغلین بخش محدودی از کل جمعیت را تشکیل می دهند و بار معاش کل جمعیت بر دوش آنهاست.

ساخت جمعیت و جمعیت فعال

هرم سنی جمعیت ایران شبیه هرم سنی جمعیت سایر کشورهای در حال رشد (ساخت توسعه نیافته) دارای قاعده ای وسیع و ارتفاعی بالنسبه کوتاه است؛ برخلاف هرم سنی کشورهای صنعتی پیشرفته که قاعده هرم (سنین پایین) باریک است و هرم سنی کم و بیش حالت استوانه ای شک ناقص پیدا می کند و رأس هرم وسیع تر می شود. این نوع ساخت جمعیت نشانه کاهش رشد یا رشد کم (و در مواردی منفی)، افزایش طول عمر و پیری جمعیت محسوب می شود.
در سالهای گذشته هرم سنی جمعیت ایران منعکس کننده جوانی جمعیت و رشد بالای آن بوده است. رشد زیاد جمعیت ایران، ناشی از افزایش موالید و کاهش مرگ و میر بوده است. این دو عامل موجب شده که پایین هرم سنی گسترش بیشتری پیدا کند و جمعیت سنین پایین به تدریج افزایش گروههای واقع در سن فعالیت بینجامد؛ در نتیجه حرکت گروههای سنی پایین به بالا، سالانه تعداد بیشتری از جمعیت آماده کار به بازار عرضه می شوند. در برنامه ریزیهای نیروی انسانی و همچنین برنامه ریزیهای اقتصادی، برآورد و پیش بینی میزان عرضه نیروی کار بسیار مهم است؛ زیرا بر حجم سرمایه گذاریها اثر می گذارد.
نمودار فوق نشان می دهد که کشورهای توسعه یافته نظیر سوئد دارای هرم ناقص (پایه های کوچک تر و رأس هرم وسیع تر) هستند که در ضمن نشانه پیری جمعیت می باشد.
جمعیت ایران در طول سه دهه ی گذشته رشد بالایی داشته است؛ اما در سالهای 1365-1370 نرخ رشد آن رو به کاهش گذاشته است، به طوری که نرخ رشد سالانه از 3/9 به 2/9 درصد رسیده است. با وجود این، ایران هنوز یکی از بالاترین نرخهای رشد جمعیت را داراست. در سالهای 1355-1365دو گروه سنی صفر تا 4 سال و 5 تا 9 سال مجموعاً 33/3 درصد کل جمعیت کشور را تشکیل می دادند؛ در صورتی که این نسبت در سال 1370 با توجه به سیاستهای کنترل جمعیت و توقف مهاجرت به 31/6 درصد کاهش یافته است.
همان طور که اشاره شد، رشد جمعیت موجب جوانی جمعیت و در نتیجه افزایش مداوم جمعیت فعال می شود. در حقیقت، رشد جمعیت پایه های هرم را گسترش می دهد و حرکت گروههای واقع در پایه هرم به سوی گروههای سنی بالاتر، به معنای افزایش میزان عرضه ی نیروی کار است.
جدول 1-7 روند تغییرات جمعیت و متوسط رشد سالانه طی سالهای 1260-1330

سال	جمعیت	متوسط رشد* سالانه (درصد)
1260 1270 1280 1290 1300 1305 1310 1315 1320 1325 1330	7654000 8124000 8613000 9143000 9707000 10456000 11185000 11964000 12833000 14159000 16237000	0/6 0/6 0/6 0/6 1/5 1/4 1/4 1/4 2/0 2/8

منبع: تازه های آمار، تابستان 1388، شماره 65.
* متوسط رشد (r) از رابطه
محاسبه شده است که در آن
جمعیت سال بعد (مثلاً سال 1270).P جمعیت سال قبل (مثلاً سال 1260) و t فاصله زمانی مابین سالهای قبل و بعد است.
جدول 2-7 تغییرات جمعیت کشور طی سالهای 1335-1385

سال	جمعیت	افزایش دوره		شاخص تغییرات 100=1335	تغییرات نسبت به سال پایه	متوسط رشد سالانه (درصد)
		مطلق	نسبی
1335 1345 1355 1365 1370 1375 1385	18954704 25788722 33708744 49445010 55837163 60055488 70495782	6834018 7920022 15736266 6392153 4218325 10440294	- 36/1 30/7 46/7 12/9 7/6 17/3	100 136/1 166/8 213/5 226/4 234 251/3	- 36/1 66/8 113/5 126/4 134 151/3	- 3/13 2/71 3/91 2/46 1/47 1/62

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385، صفحه 29.
بر اساس نتایج سرشماری عموی نفوس و مسکن سال 1385جمعیت کشور 70495782 نفر بوده است. با توجه به جمعیت 60055488 نفری سال 1375، طی سالهای 1375 تا 1385 سالانه به طور متوسط حدود 1/044/029 میلیون نفر به جمعیت کشور افزوده شده که متوسط رشد سالانه آن برابر با 1/62 درصد می باشد. این میزان رشد در مقایسه با متوسط رشد سالانه جمعیت کشور که در فاصله سالهای 1365 تا 1375 برابر با 1/96درصد بوده است در حدود 0/34 درصد کاهش یافته است.
جدول 3-7جمعیت کشور و متوسط رشد سالانه آن طی سالهای 65-1385

سال	جمعیت	متوسط رشد سالانه
		دوره	درصد
1365 1370 1375 1385	49445010 55837163 60055488 70495782	65-1355	3/25
		70-1365	2/46
		75-1370	1/47
		85-1375	1/62

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385، صفحه 29.
با توجه به جمعیت شهری کشور در سال 1385، میزان شهرنشینی در این سال برابر 68/46 درصد به دست می آید. مقایسه میزان شهرنشینی در این سال با سالهای 1375 و 1365 یک روند افزایشی را نشان می دهد که یک روند طبیعی در جمعه ما طی نیم قرن اخیر بوده است. این میزان برای سال 1375 برابر با 61/31 درصد می باشد. بالاترین میزان شهرنشینی مربوط به استانهای هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد به ترتیب با 47/11 و 47/64 درصد می باشد.
جدول 4-7 جمعیت نقاط شهری کشور و متوسط رشد سالانه آن طی سالهای 1365-1385

سال	جمعیت	متوسط رشد سالانه
		دوره	درصد
1365 1370 1375 1385	26844561 31836598 36817789 48259964	65-1355	5/12
		70-1365	3/47
		75-1370	2/95
		85-1375	2/47

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385، صفحه 29.
گرایش به شهرنشینی و تمرکز جمعیت در شهرها منجر به تغییراتی در رشد جمعیت مناطق شهری و روستایی شده است به طوری که رشد سالانه جمعیت در مناطق شهری کشور در فاصله سالهای 85-1375برابر با 2/74 درصد و در مناطق روستایی 44/0- درصد بوده است از این دیدگاه استان تهران وضع ویژه ای دارد و این استان رشد سالانه جمعیت مناطق روستایی که در دهه 75-1365 تقریباً برابر با رشد سالانه جمعیت مناطق شهری بوده است (2/45 در برابر2/65) در دوره 85-1375، در برابر 2/07- می باشد.
جدول 5-7 جمعیت نقاط روستایی کشور و متوسط رشد سالانه آن طی سالهای 85- 1365

سال	جمعیت	متوسط رشد سالانه
		دوره	درصد
1365 1370 1375 1385	22600449 24000565 23237699 22235818	65-1355	1/87
		70- 1365	1/21
		75-1370	-0/64
		85-1375	-0/44

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385، صفحه 29.
از جمعیت 70495782 نفری کشور 68/46 درصد در نقاط شهری و31/39 درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیرساکن بوده اند. به لحاظ تعداد جمعیت، استان تهرن با 13422366 نفر جمعیت بیشترین تعداد جمعیت کشور (19/03درصد) و استان ایلام با 545787 نفر 0/77 درصد کم ترین تعداد جمعیت کشور را دارا می باشند.
جدول شماره 6-7 و 7-7 جمعیت ایران را به تفکیک گروههای سنی و ساکن و غیرساکن در دو مقطع 1370 و 1385 نشان می دهد.
اگر اضافه جمعیت کشور را در فاصله ی سالهای 1345-1355و 1355 - 1365 با هم مقایسه کنیم، نسبت افزایش سهم جمعیت فعال در کل جمعیت را ملاحظه خواهیم کرد و به طوری که دردوره ی نخست (سالهای 45-55) از 7/920/000 نفری که بر جمعیت اضافه شده، 41/9 درصد آن سهم جمعیت غیرفعال (گروههای سنی 0-14و 65به بالا) و 58/1 درصد آن سهم جمعیت فعال بوده است (15 تا 64 سال). اما در دهه ی 1355 -65 از 15/736/000نفر اضافه جمعیت، 40 درصد سهم جمعیت غیرفعال و 60 درصد سهم جمعیت فعال بوده است. بنابراین در ساختار جمعیتی چون ایران، سهم جمعیت در سن فعالیت رو به افزایش است. در عین حال با توجه به این واقعیت که تمام افراد گروههای سنی 0-14 سال و 65 سال و بیشتر عملاً غیرفعال نیستند و از طرفی گروههای در سن فعالیت یعنی 15-64 سال همگی به فعالیت نمی پردازند (مانند محصلین و زنان خانه دار و غیره) لذا نسبت واقعی جمعیت فعال و غیرفعال در اضافه جمعیت مذدکور به کلی تغییر می کند؛ چنان که سهم جمعیت فعال در اضافه جمعیت سالهای 1345-55، 72/1 درصد و سهم جمعیت فعال(شاغلین و بیکارها) 27/9 درصد است؛ اما در دهه ی 1355 – 65 از 5 میلیون وئ 736 هزار نفر جمعیت افزوده شده، سهم جمعیت غیرفعال (کل جمعیت منهای جمعیت فعال) به 80/8 درصد افزایش و سهم جمعیت فعال به 19/2 درصد کاهش یافته است.
جدول 6-7 جمعیت ایران بر حسب گروههای سنی و ساکن و غیرساکن، مهرماه1370

منبع: مرکز آمار ایران، سرشماری، 1370.(تکمیلی)
جدول 7-7 جمعیت ایران بر حسب گرووهای سنی و ساکن و غیرساکن، آبان ماه 1385

منبع: مرکز آمار ایران و سرشماری 1385.
جدول 8-7 جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب سن و جنس به تفکیک وضع فعالیت اقتصادی، 1386

منبع: نتایج آمارگیری نیروی کار 1386، صفحه 69
جدول 9-7 مقایسه سهم گروههای در سن فعالیت یا گروههای بالفعل فعال در جمعیت اضافه شده ملی سرشماریهای مختلف.

جدول 10- 7 نرخ مشارکت اقتصادی، سهم اشتغال و نرخ بیکاری جمعیت ده ساله و بیشتر بر حسب جنس و نقاط ظهری و روستایی در سال 1385

منبع: مرکز آمار ایران، 1385
رشد سالانه ی نیروی کار در ایران در فاصله سرشماریهای 1345 – 1355 و 1355 – 1364به ترتیب 2/6 درصد و 2/4 درصد بوده؛ در حالی که رشد سالانه بقیه جمعیت (غیرفعال) به ترتیب 2/8 درصد و 4/3درصد بوده است.
به طور کلی در سال 1365 جمعیت فعال کشور(سن فعالیت) برابر 25 میلیون و 473 هزار نفر بوده است. این تعداد در سال 1372 به 32 میلیون و 316 هزار نفر رسیده است و پیش بینی شده است که این تعداد در سال 1377 به 38 میلیون و 577 هزار نفر برسد. بنابراین می توان نتیجه گرفت که افزایش جمعیت با تغییری که در ساخت جمعیت ایجاد می شود بازار کار را تحت تأثیر خود قرار می دهد.
نمودار 3-7 نسبت جمعیت ده ساله و بالاتر به کل جمعیت و سهم آن در هر یک از بخشهای سه گانه اقتصادی از 1335 تا 1370.
نتیجه نهایی این زنجیره ی اثر گذاری افزایش عرضه ی نیروی کار و برهم خوردن تعادل آن با تقاضاست. یکی از نکات مهم در برنامه ریزی نیروی انسانی توجه به حجم عرضه ی نیروی کار و عوامل مؤثر بر آن است.
جدول11-7 نرخ مشارکت اقتصادی و نرخ بیکاری جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب جنس در نقاط شهری و روستایی (درصد)

شرح		نرخ مشارکت اقتصادی			نرخ بیکاری
		کل	شهری	روستایی	کل	شهری	روستایی
مرد و زن	بهار 1387	39/9	37/9	44/5	9/6	11/3	6/2
	بهار 1388	40/5	39/0	44/2	11/1	12/9	7/2
مرد	بهار 1387	63/3	61/8	66/9	8/2	9/1	6/1
	بهار 1388	63/9	62/6	67/1	9/8	10/7	7/6
زن	بهار 1387	16/0	13/4	22/1	15/4	21/5	6/7
	بهار 1388	16/7	14/7	21/5	16/2	22/4	6/0

منبع: تازه های آمار، تابستان 1388، شماره 65، صفحه 34.
جدول 12-7 توزیع جمعیت 10 ساله و بیشتر بر حسب وضع فعالیت در نقاط شهری و روستای طی سالهای 85-1365

سال	جمعیت 10ساله وبیشتر(هزار نفر)	فعال(درصد)	غیرفعال(درصد)	اظهار نشده(درصد)
کل کشور *
1365 1370 1375 1385	32874 38655 45401 59522	39/00 38/12 35/30 39/43	60/42 60/75 36/48 59/70	0/58 1/13 1/22 0/87
شهری
1365 1370 1375 1385	18281 22483 28504 41095	38/43 37/76 33/87 38/76	60/94 60/98 64/86 60/40	0/63 1/27 1/27 0/83
روستایی
1365 1370 1375 1385	14438 15934 16753 18344	39/67 38/60 37/64 40/85	59/82 60/47 61/22 58/19	0/51 0/93 1/13 0/95

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385
*در سالهای 1365، 1375 و 1385جمعیت غیرساکن در سطح کل کشور منظور شده است.
جدول 13-7 توزیع جمعیت فعال 10 ساله و بیشتر بر حسب شاغل و بیکار در نقاط شهری و روستایی طی سالهای 1365-1385

سال	جمعیت10ساله و بیشتر(هزارنفر)	شاغل(درصد)	بیکار(درصد)
کل کشور *
1365	1280	85/81	14/19
1370	14737	88/87	11/13
1375	16027	90/92	9/08
1385	23468	87/25	12/75
شهری
1365	7026	84/??	15/27
1370	8489	89/64	10/36
1375	9655	91/14	8/86
1385	15930	88/18	?/82
روستایی
1365	5727	87/09	12/91
1370	6150	87/87	12/13
1375	6303	90/56	9/44
1385	7494	85/26	14/73

منبع: نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن، 1385
*در سالهای 1365، 1375 و 1385 جمعیت غیرساکن در سطح کل کشور منظور شده است.
منبع مقاله :
توسلی، غلامعباس؛ (1375)، جامعه شناسی کار و شغل[ویراست 2]، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه ی علوم انسانی، چاپ دهم.