شناخت آخرین آیه قرآن کریم

درباره ی آخرین آیه ای که نازل شد اختلاف است. شیخین از برّاء بن عازب روایت کرده اند که گفت: آخرین آیه ای که نازل شد، (یستفتونک قل الله یُفتیکُم فی الکَلالهِ) ( نساء، 176) بود و آخرین سوره ای که نازل شد سوره براءة بود، بخاری از ابن عباس روایت کرده که گفت: آخرین آیه ای که نازل شد آیه ربا بود و بیهقی مثل آن را از عمر روایت کرده و مراد این آیه است: ( یا ایها الذین آمنوا اتقوالله و ذرُوا مابقی مِنَ الّرِبا ( بقره، 278) و نزد احمد و ابن ماجه و چنین روایت کرده است که از آخرین آیاتی که نازل شد آیه ربا بود. و نزد ابن مردویه از ابی سعید خدری چنین روایت است که گفت: عمر روزی سخنرانی کرد و گفت: از آخرین آیات فرود آمده قرآن آیه ربا است و نسایی از طریق عکرمه از ابن عباس روایت آورده است که گفت: آخرین آیه ای که از قرآن نازل گشت: ( وَ اتّقو یوماً ترجعونَ فیه) ( بقره، 281) بود . و ابن مردویه نظیر این را از طریق سعید بن جبیر از ابن عباس روایت کرده با این بیان که آخرین آیه ای که نازل گشت، و ابن جریر از طریق عوفی و ضحّاک از ابن عباس همین معنی را روایت کرده است و فریابی در تفسیرش گفته سفیان برای ما حدیث کرد از کلّبی از ابن صالح از ابن عباس که گفت: آخرین آیه ای که نازل گشت ( و اتقوا یوماً ترجعون فیه الی الله) ( بقره، 281) بود و بین نزول این آیه و وفات پیغمبر صلی الله علیه و آله هشتاد و یک روز فاصله شد و ابن ابی حاتم از سعید بن جبیر روایت کرده است که گفت: آخرین آیه ای که از تمام قرآن نازل شد ( واتقوا یوماً ترجعون) بود و پیغمبر (ص) پس از نزول این آیه نُه شب زنده بود، سپس شب دوشنبه دو شب از ربیع الاول گذشته وفات یافت. و ابن جریر مثل همین روایت را از ابن جُریح آورده است و از طریق عطیه از ابی سعید روایت کرده که گفت: آخرین آیه ( واتقوا یوماً ترجعون...) بود و ابوعبید در ( الفضایل) از ابن شهاب روایت کرده است که گفت: آخر قرآن نزدیکترین آیه قرآنی به عرش از نظر زمان آیه ربا و آیه قرض ( دَین) است. و ابن جریح از طریق ابن شهاب از سعید بن المسیب روایت کرده است که نزدیکترین آیه قرآن به عرش آیه قرض بود. این حدیث مرسل و صحیح الاسناد است.
به نظر من بین روایات مربوط به آیه ربا و آیه ( واتقوا یوماً) و آیه دَین منافاتی نیست. زیرا که ظاهراً آنها یک مرتبه نازل شده اند. چنانچه در قرآن هم همین طور نوشته شده اند. و چون در یک قضیه فرود آمده اند، پس هر کسی از آنچه نازل شده خبر می دهد که آخر است، و این صحیح است، و اینکه برّاء گفته: آخرین آیه نازل شده: ( یستفتونک) می باشد. منظورش آخرین آیه درباره فرائض است. و ابن حجر در شرح بخاری گفته: راه جمع بین دو قول درباره ی آیه ربا: ( واتقوا یوماً) آن است که این آیه آخرین آیات نازل شده درباره ربا است که بر آنها عطف گردیده، و جمع بین این قول و قول برّاء آن است که: دو آیه با هم نازل شده اند، پس بر هر کدام صدق می کند که نسبت به غیر آن دو آخر است. و ممکن است آنکه در سوره ی النساء است آخرین آیه در موضوع میراثها باشد. بر خلاف آیه ای که در سوره بقره است، عکس این نیز محتمل است، ولی احتمال اوّلی أرجح است چون در آیه سوره بقره اشاره به معنی وفات است که مستلزم خاتمه نزول می باشد.
و در مستدرک از ابی ابن کعب آمده که گفت: آخرین آیه ای که نازل شد، ( لَقَد جاءَکُم رَسولَ مِن أنفسکم...) ( توبه، 129-128) تا آخرین سوره بوده است.
و عبدالله بن احمد در زوائر المسند و ابن مردویه از اُبّی روایت کرده اند که قرآن را در زمان خلافت ابی بکر جمع کردند و مردانی بودند که آن را می نوشتند چون به این آیه از سوره براءة رسیدند ( ثُم انصرفوا صرف الله قلوبهم بانهم قوم لا یفقهون) ( توبه، 127) گمان کردند که این آیه ای است که فرود آمده، پس اُبّی بن کعب به آنها گفت: رسول الله بعد از این دو آیه بر من خواند ( لقد جاء کم رسول من انفسکم) تا ( و هو رب العرش العظیم) ( توبه، 129-128) و فرمود: این آخرین آیه است که از قرآن نازل شده آنگاه فرمود خداوند بر آنچه کتابش را به آن آغاز کرده بود ختم فرمود به: ( الله الذی لا اله الاّ هو) و آن قول خداوند است که ( و ما ارسلناک من قبلک من الرسولِ اِلاّ نوحی الیه انه لا اله الاّ انا فاعبدون) ( انبیاء، 25). همچنین ابن مردویه از اُبی روایت کرده است که گفت آخرین قسمت قرآن که از سوی خداوند آمد این دو آیه است: ( لقد جاء کم رسول من انفسکم...) و ابن الانباری همین مطلب را با مختصر تغییر روایت کرده است. و ابوالشیخ در تفسیر خود از طریق علی بن زید از یوسف مکّی از ابن عباس روایت کرده است که گفت: آخرین آیه ای که فرود آمد ( لقد جاءکم رسول...) بود و مسلم از ابن عباس روایت کرده است که گفت: آخرین سوره ای که نازل شد ( اذا جاء نصرالله و الفتح) بود ترمذی و حاکم از عایشه روایت کرده اند که گفت: « آخرین سوره ای که نازل شد المائده بود پس آنچه حلال در آن دیدید آن را حلال بشمارید.» و نیز از عبدالله بن عمر روایت کرده است که گفت آخرین سوره ای که نازل شد سوره المائده و االفتح بود می گویم یعنی ( اذا جاء نصرالله) و در حدیث مشهور عثمان چنین آمده است: براءة از آخرین سوره های فرود آمده است، بیهقی گفته: اگر این روایات صحیح باشد اختلاف آنها چنین جمع می شود که هر یک از روایات صحیح باشد اختلاف آنها چنین جمع می شود که هر یک از راویان به آنچه یقین داشته جواب می گفته است.
و قاضی ابوبکر در الانتصار گفته: هیچ کدام از این اقوال منتسب به پیغمبر اکرم (ص) نیست. و هر چه گفته شده از روی اجتهاد و گمان قوی بوده است و احتمال دارد که هر یک از آنها از آخرین آیه ای که از پیغمبر (ص) به هنگام وفات آن حضرت و یا کمی پیش از بیماریش شنیده است خبر داده، و دیگری بعد از آن چیزی از آن حضرت شنیده است. و محتمل است آیه ای که آخرین تلاوت شده پیغمبر (ص) است با آیات دیگری نازل شده باشد. پس آنچه را با آن نازل گردیده امر فرماید بعد از آن بنویسند. پس گمان رفته باشد که از نظر ترتیب آخرین آیه ای است که نازل شده است.
و از غرائب روایاتی که در این باب آمده آن است که ابن جریر از معاویه بن ابی سفیان نقل کرده که این آیه را تلاوت کرد ( فمن کانَ یرجوا لقاءِ ربّه...) ( کهف، 110) و گفت: « آخرین آیه ای است که از قرآن نازل شده. ابن کثیر گفته: این روایت دشواری و شاید منظورش این بود که بعد از آن آیه ای نیامده که آن را نسخ کند و نه اینکه حکمش را تغییر دهد بلکه مثبت و محکم است.»
روایتی که بخاری و غیر او از ابن عباس آورده اند که گفت: این آیه نازل شد ( و من یقتل مومناً متعمداً فجازءهُ جهنّم) ( نساء 93) و این آخرین آیه است که نازل شده و هیچ آیه ای آن را نسخ نکرده است. و احمد و نشانی از او _ ابن عباس) نقل کرده اند که: از جمله آخرین آیاتی است که نازل گشته و هیچ آیه ای آن را نسخ نکرده است و ابن مردویه از طریق مجاهد از ام سلمه روایت کرده است که گفت: آخرین آیه ای که نازل شد این آیه بود: ( فاستجاب لهم ربّهم انی لا اضیع عمل عامل...) ( آل عمران، 195) زیرا که: ام سلمه گفت: یا رسول الله ، می بینم خداوند مردان را یاد می کند ولی از زنان چیزی نمی گوید؟ پس آیه ( و لا تتمنوا ما فضل الله به بعضکم علی بعض) ( نساء، 32) و سپس ( ان المسلمین والمسلمات )( احزاب، 35) آنگاه آیه مورد بحث نازل شد پس این آیه آخرین آیات سه گانه است که نازل شده یا آخرین آیات. پس از آنچه درباره مردها فقط نازل شده بود می باشد و ابن جریر از انس روایت کرده که گفت: رسول الله فرمود: « کسی که در حال خلوص نیت برای خداوند یکتا و عبادت او که بی شریک است عمر خود را سپری کند و نماز بپا داشته و زکات مالش را پرداخته باشد، در حالی زندگی را بدرود می گوید که خداوند از او راضی است» انس می گوید: تصدیق این مطلب در قرآن است در آخرین نازل شده ها ( فأن تابوا و أقاموا الصلاه و آتوا الزکاه ...) ( توبه، 5) یعنی در آخرین سوره ای که نازل شد. و در برهان تالیف امام الحرمین آمده: آیه ( قل لا أجد فی ما اوحی الی محرماً...) ( انعام، 145) از آخرین آیاتی است که نازل شده ولی ابن الحصار اشکال کرده است به اینکه این سوره به اتفاق مکی است و روایتی نیامده به اینکه این آیه پس از نزول سوره آمده باشد، بلکه این آیه در مناظره با مشرکین و مجادله با آنهاست که در مکه بوده اند.

نتیجه بحث:

بنابر آنچه گذشت از مسائل مشکل آیه ( الیوم اکملت لکم دینکم) ( مائده، 3) می باشد. زیرا که این آیه در عرفه سال حجه الوداع نازل گشت و ظاهر آن کامل شدن تمام واجبات و احکام است که گروهی از صاحب نظران از جمله سُدّی به این مطلب تصریح کرده اند، سُدی گفت: بعد از آن حلال و حرامی نازل شده با اینکه در خبر وارد است که آیه ربا و قرض و کلا له پس از آن نازل شده اند، ابن جُریر در طرح اشکال چنین گفته است: « بهتر است این آیه را تأویل کنیم به اینکه خداوند دین را کامل کرده به این صورت که بلدالحرام را مخصوص مسلمین گردانید و مشرکین را از آن دور ساخت تا اینکه مسلمین حج را به جای آوردند بدون اینکه مشرکین با آنها مخالفت داشته باشند.» سپس این مطلب را با روایتی تأیید کرده که از طریق ابن ابی طلحه از ابن عباس نقل کرده که گفت: مشرکین و مسلمین همگی با هم حج بجای می آوردند،
پس وقتی که سوره براءة نازل شد مشرکین از کنار خانه کعبه تبعید شدند و مسلمین حج نمودند در حالی که در بیت الحرام احدی از مشرکین با آنها مشارکت نکرد و بدین ترتیب نعمت خدا بر مسلمان ها تمام شد که ( واتممتُ علیکم نعمتی).
منابع :
قرآن کریم
الاتقان فی علوم القرآن- سیوطی جلد اول ص 105.
تفسیر فریابی
زوائد المسند
برهان تألیف امام الحرمین
الفضائل ابوعبید
الانتصار
شرح بخاری ابن حجر
مستدرک
تاریخ بیهقی

پی نوشت ها :

1. مدرس درس آشنایی با قرآن کریم دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

منبع مقاله :