نقش تذهیب و خوشنویسی در چاپ قرآن

خوشنویسی، تذهیب و طراحی صفحات، سه هنر تأثیر گذار در کتابت قرآن هستند؛ هنرهایی که گاه به تنهایی و گاه در کنار هم در زیبایی صفحات قرآن نقش دارند. از این میان، از خوشنویسی با عنوان مهم ترین رکن نام می برند. تذهیب نیز هر چند که پس از خوشنویسی در درجه اهمیت قرار دارد، اما با تکامل در دوره های مختلف هنری، امروزه به زیباترین شکل خود رسیده است. قرار گیری عوامل و عناصر بصری در کنار هم، طراحی صفحات قرآن را شکل می دهد. تأثیر گذاری این سه، در کتابت قرآن، موضوعی است که « عبدالصمد حاج صمدی»، استاد خوشنویسی، چهره ماندگار و خادم قرآنی، « مهین دخت سالک مهدوی»، مذهب و خادم قرآنی و « وحید جزایری» استاد گرافیک در حوزه هنرهای قرآنی، درباره آن سخن می گویند.
« اگر گرافیک را به عنوان طراحی در نظر بگیریم، قرآنهای اولیه از نظر قرارگیری عوامل و عناصر بصری، گرافیک فوق العاده ای داشتند»؛ وحید جزایری، استاد گرافیک در حوزه هنرهای قرآنی، ضمن اعلام این مطلب، هنرهای خوشنویسی و تذهیب را در طراحی قرآن، بسیار مهم ارزیابی می کند، اما تأکید او بر اولویت اهمیت خوشنویسی در قرآن است. وی خوشنویسی را رکن اصلی کتابت قرآن می نامد و می گوید: « طراحی قرآن، بدون تذهیب معنا می یابد، اما بدون خوشنویسی، معنایی ندارد.» جزایری، درباره اهمیت طراحی در قرآن نیز توضیح می دهد: « از آغازین نسخه های قرآن، موضوع طراحی به شدت به چشم می خورد، اما به مرور زمان و متناسب با نیازهای اجتماعی، طراحی در قرآن به لحاظ فرم و عناصر بصری، تکامل یافته و خوشنویسان ایرانی در این موضوع، نقش مهمی ایفا کردند.»
وی به تکامل پایاپای خط و تذهیب در کتابت قرآن اشاره می کند و درباره شکل گیری تذهیب می گوید: « در گذشته، تذهیب از ساده ترین شکل ها آغاز و به مرور پر نقش تر شد تا امروز که از هر زمان، جلوه گری بیشتر دارد و حتی گاهی به عنصری تبدیل می شود که نمی توان آن را از طراحی قرآن حذف کرد.» این استاد گرافیک در حوزه هنرهای قرآنی، از طلا اندازی و زرنگاری به عنوان بخشی از طراحی ها و از طلا به عنوان ثابت ترین رنگ ها در قرآن هایی که جنبه تزئیناتی بیشتری دارند، نام می برد و درباره استفاده از این عنصر در چاپ های امروزی قرآن ابراز می کند: « در دوره معاصر، افست و طلاکوب می تواند تا حدودی به طلا اندازی و زرنگاری نزدیک شود، اما در نهایت، کیفیت کار اصلی، متفاوت و بهتر است». وی همچنین از جنس کاغذ نیز به عنوان عنصر مؤثر در طراحی و کتابت قرآن نام می برد و درباره تأثیر برگزاری نخستین دوره مسابقات بین المللی چاپ مصحف شریف در ارتقای کیفیت طراحی قرآن می گوید: « در این مسابقات، بیشتر بر مباحث فنی و چاپ تأکید شده است اما بهتر بود به جایگاه طراحی در کتاب قرآن به عنوان یک عنصر تعیین کننده، توجه می شد.»

نگاهی به روایت خوشنویسی

به منظور بهره مندی از فیض تشویقات و ترغیبات حضرت رسول اکرم (ص) و راهنمایی های ارزنده و گهربار حضرت علی (ع) و گام نهادن در راه شناخت ریشه های استوار هنر اصیل خوشنویسی در فرهنگ اسلامی، پایان این نوشتار را با ذکر چند حدیث شریف زینت می بخشیم. بدیهی است بخشی از نظرگاه روایات، به مقوله خوشنویسی قرآن نیز معطوف است و هنر خوشنویسی وقتی رسالت واقعی خویش را به تمامی ایفا خواهد کرد که بتواند دقایق خط و نگارش را به منظور ترسیم والاترین سخن که کلام الهی است، به کار گیرد و باب بهشت را فراسوی مشتاقان هنر و زیبایی بگشاید.
پیامبر اکرم (ص) در فرازهای گوناگون فرمودند:
خط نیکو به روشن شدن حق و حقانیت می افزاید.
آن کس که بمیرد و دفترها و دوات ها از خود به جای گذارد، به بهشت در آید.
هر کس قلمی بتراشد و با آن در باب علم و دانش کتابت نماید، خداوند درختی در بهشت به او عطا نماید که از دنیا و آنچه در آن است بهتر باشد.
فرزندانتان را به کتابت ( خوشنویسی و خطاطی) اکرام کنید.
و یا حضرت علی (ع) در فرازهای گوناگون در باب خوشنویسی و خط نیکو فرموده اند:
به خوشنویسی بپردازید که از کلیدهای روزی است.
ای صاحبان ادب! نیکویی خط را بیاموزید؛ زیرا که زیبایی خط برای اهل ادب و دانش زینت است، برای اغنیا آرامش جمال و برای محتاجان بهترین کسب ها است.
بدانکه زیبایی خط منوط به تعلیم استاد و تمرین درست و مداوم و ترکیب و مرکبات است. بقای آن بر مسلمان به سبب ترک کارهای زشت و محافظت نمازها میسر است و آن بر اصل آن بر شناخت مفردات و مرکبات است.
گویند آن حضرت به مردی که بد می نوشت، فرمود: « زبان قلمت را دراز و فربه، و فاق قلم را منحرف و مایل به راست، و اجرای حروف و کلمات را با اعتدال قرینه هم قرار بده و الف و لام را راست بالا کن و این سفارش، اصول کتابت است.
خط نیکو، زبان دست است و روشنی درون. اگر از تیرگی ها پاک گردد، خط نیکو می آید.
کلام نیکو، صید دل های مردم کند و خط نیکو، تفرج و روشنی به چشم رساند.
منابع :
تاریخ هنر جهان - گروه تحصیلی هنر - ( شاخه آموزش فنی و حرفه ای)
وزارت آموزش و پرورش - علی کنش لو - محمد ناصحی
تاریخ خط و فن نگارش - دانشگاه پیام نور
شرح احادیث قدسی - دیوان مقدم
علم الصرف با استشهاد هشتصد آیه از قرآن
معراج المومن - سید محمد تقی مقدم.
www.Hamshahri.com

پی نوشت ها :

1. دانشجوی فیزیولوژی ورزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

منبع مقاله :