تفکر خلاق و تفکر نقاد

ـ در غالب اوقات ترجیح می دهم مسیرهای تکراری را بروم، هر چند در گذشته نتیجه ی چندان خوبی نداشته اند؟
ـ از سوال کردن می هراسم؟
ـ به سرعت تحت تاثیر تبلیغات کالاها قرار می گیرم؟
ـ اگر موضوعی مورد پذیرش اکثر اطرافیانم باشد، دیگر آن را بررسی نمی کنم و می پذیرم؟
ـ درباره ی عقاید جدید و نظراتی که ابراز می شود فکر می کنم؟

تفکر خلاق و تفکر نقاد بخشی از روند تفکر صحیح می باشند. تفکر خلاق با شکل گیری یا خلق ایده ها، شیوه ها و تجربیات مرتبط است در حالی که تفکر نقاد درگیر ارزیابی دایم آن هاست و این دو شیوه با هم درارتباط نزدیک و همراه می باشند. بدیهی است که امروزه رویارویی موفق با چالش ها نیاز به خلاقیت و نقد دارد و چنان چه برای تقویت این دو مهارت تلاش کنیم، می توانیم حل مسئله و تصمیم گیری مناسب تری داشته باشیم. برای کمک به خلاقیت توجه به نکات زیر می تواند سودمند باشد:
ـ برای یک پرسش همیشه تنها یک پاسخ درست وجود ندارد. بنابراین هنگامی که به پاسخ صحیح می رسیم، اگر روند تفکر خود را ادامه دهیم، ممکن است به دومین و حتی چندمین پاسخ برسیم که با ارزیابی لازم، آنرا مناسب تر از پاسخ اولیه بدانیم. بنابراین یکی از نکات مهم تغییر دادن الگوی ذهنی«تنها یک پاسخ» است.
ـ بسیاری از مواقع دنباله روی بی چون و چرای قواعدی هستیم که نمی دانیم چرا چنین طرحی شده اند، ‌به خصوص وقتی از نتیجه و حاصل عملکرد بر اساس این قواعد راضی نیستیم،‌ علاوه بر ارزیابی و نقد خود، سؤال و تفکر در مورد چرایی قواعد می تواند نتایج سودمندی در پی داشته باشد.
ـ خیلی اوقات کمبود امکانات موجود و تفکر عملکردی، خلاقیت و تجسم ما را محدود می کند. نباید رؤیاها و ایده های مان را به صرف آن که ممکن است در حال حاضر عملی نباشند، سرکوب کنیم. البته این بدین معنی نیست که غالب انرژی و وقت مان را به رؤیا پردازی های غیر عملی بگذرانیم، بلکه منظور اختصاص بخشی از تفکرات مان به ایده های جدید است. دور از ذهن نیست که در امتداد این روش، برای محدودیت ها و امکانات ناکافی حال حاضر نیز راهکارهای مناسبی بیابیم و تفکر نو خود را به عمل نزدیک کنیم.

ـ به جای هراس و فرار از اشتباهات مان، ‌از آن برای خلق راه های مناسب تر سود ببریم.
ـ به توانایی خلاقیت خود اعتقاد داشته باشیم وسعی کنیم با استفاده از فرصت هایی که داریم، حتی در مواجهه با مسائل ساده، آن را تقویت کنیم.
ـ به یاد داشته باشیم که بدون نقد مناسب، خلاقیت به تنهایی نمی تواند راه صحیح را بیابد. همان طور که نقد مسیرهای از پیش تعیین شده یا پیشنهادی توسط دیگران می تواند ما را در خلق روش های نو کمک کند، نقد تفکرات، ایده ها و عملکرد خود نیز برای پرهیز از خطا و یافتن مسیر صحیح ضروری است که این امر هم توسط خودمان باید صورت پذیرد و هم باید به نقدها و ارزیابی های دیگران توجه کنیم.

برای تقویت تفکر نقاد می توان به راهکارهای ذیل اشاره کرد:
تفکر به شیوه ی فعال: یعنی در مواجهه با موقعیت ها و در شرایط تصمیم گیری، به جای سکون و رفتار منفعلانه و پذیرش بی چون و چرای پیشنهادها، به طور فعال به گردآوری اطلاعات مناسبی و بررسی احتمالات و امکانات بپردازیم و با افراد دارای صلاحیت مشورت کنیم و راهکارهای پیشنهادی را با توجه به اطلاعاتی که گردآورده ایم نقد کنیم و در موارد لزوم با بهره گیری از خلاقیت مان بتوانیم راهکاری مناسب تر ارائه دهیم.
ـ سوال کردن هدفمند: برای بررسی دقیق موقعیت باید بتوانیم سؤالات مناسب و مرتبط زیادی طرح کنیم تا مسئله برای مان وضوح بیش تری پیدا کند. سوال در مورد «چرایی» برای کشف علت، «چگونگی» برای درک سیر و روند، وسؤالاتی برای ارزیابی یا تحلیل وضعیت. تصور کنیم یک محصول جدید دارای خواص کاهنده ی وزن به ما معرفی شده است. باید قبل از خرید و استفاده از آن برای سؤالات زیادی پاسخ مناسب داشته باشیم. مثلاً آیا من به این محصول نیاز دارم؟ آیا روش های شناخته شده و مؤثر دیگری برای کاهش وزن وجود دارد؟ عوارض جانبی استفاده از این محصول چیست؟ نظر متخصصان در مورد این محصول جدید چیست؟ مزیت محصول جدید در مقایسه با سایر روش ها و محصولات کاهنده ی وزن چیست؟ و سؤالات بی شمار دیگری بسته به موقعیت.
ـ ارزیابی اعتبار عقاید و افکار: قبل از پذیرش بی چون و چرای پیشنهادات و ایده ها آن را بررسی کنیم. و از خود بپرسیم چه دلایل و شواهدی به نفع آن وجود دارد. در این مرحله با استفاده از تفکر فعال و طرح سؤالات هدفمند می توانیم ارزیابی لازم را انجام دهیم. مثلاً با جمع آوری پاسخ و اطلاعات لازم در مورد پرسش های زیر می توانیم اعتبار یک نظریه یا پیشنهاد را بسنجیم:

ـ آیا نظری که ارائه شده با توان تخصصی یا تجربی فرد اظهار کننده هم خوان است؟
ـ آیا تجربه ای که به آن استناد می شود تنها به یک شکل قابل تفسیر است؟
ـ آیا امکان تحریف یا اشتباه وجود دارد؟
ـ آیا شواهدی برخلاف این نظریه موجود است؟
ـ و ...

در مثال قبل یافتن پاسخ پرسش هایی مشابه سؤالات زیر می تواند به مادر انتخاب محصول فوق کمک کند: چگونه معرفی شده است؟ صرفاً توسط یک شرکت تبلیغاتی؟ آیا پزشکان با تخصص مرتبط با موضوع، محصول را تأیید می کنند؟ آیا خواصی که به آن نسبت می دهند منطقی است؟ آیا امکان دروغ پردازی در مورد خواص محصول وجود دارد؟ آیا شرکت تولید کننده مجوز و اعتبار لازم را دارد؟ و ...
ـ مشاهده ی موقعیت از دیدگاه های مختلف و بررسی نظرات دیگران: گوش کردن به نظرات دیگران، توجه به ایده های جدید و ارزیابی و نقد آن ها نیز بخش دیگری از مهارت تفکر نقاد است. بررسی شواهد و نظرات و استدلال های دیگران، بدون پذیرش محض آن ها، منجر به درک جامع تری از مسئله ی مورد بررسی می شود و ما را در انتخاب بهتر راهنمایی می کند. البته در این مرحله ارزیابی صلاحیت و صداقت فرد اظهار کننده نیز مهم است. در مثال قبل می توان نظر کسانی که از این محصول استفاده کرده اند را جویا شد و علاوه بر آن توجه کرد که آیا آنان به طور بی طرفانه اظهار نظر می کنند؟ توانایی ارزیابی مناسب محصول را دارند؟ اطلاعات صحیحی دارند؟ و ...
منبع مقاله: مهدوی، نیلوفر؛ (1388)، مهارت های زندگی، تهران: نشر قطره، چاپ دوم