سبک شناسی سازمان متن ادبیات داستانی کودکان در زبان فارسی

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل عناصر داستانی 57 نمونه کتاب داستانی در گروه های سنی «الف»، «ب» و «ج» می پردازد (17 نمونه گروه سنی «الف»، 20 نمونه گروه سنی «ب» و 20 نمونه گروه سنی «ج»). برای بررسی عناصر داستانی در این نمونه کتاب ها، کل داستان مطالعه و تحلیل شده است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که ادبیّات داستانی کودکان در زبان فارسی دارای چه مشخصه ها و در نهایت دارای چه الگویی است؟ پس از تحلیل داستان ها این نتایج به دست آمده است: کتاب های گروه سنی «الف» به زبانی ساده و با مصرع هایی کوتاه در حد فهم و درک بچه ها هستند و جنبه ی آموزشی دارند. آموزش رنگ ها، بازی ها، اشیاء، رعایت نظم و .... از اهداف نویسندگان این رده است. همچنین نویسنده در بیان داستان، از زبان گفتاری استفاده کرده است؛ این گونه شیوه ی بیان به خوبی با مخاطب کودک ارتباط برقرار می کند. در بیشتر کتاب های این رده ی سنی، راوی خود خواننده است. در تمام نمونه کتاب های گروه های سنی «ب» و «ج» عناصر داستانی همچون موضوع، شروع، طرح، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان وجود دارند؛ در حالی که برخی دیگر از نمونه کتاب های داستانی فاقد عناصر داستانی دیگری همچون گره افکنی، اوج، گره گشایی و کشمکش هستند.
کلیدواژه ها: عناصر داستانی، ادبیّات کودکان، داستان های کودکان، سبک شناسی.

1. مقدمه

داستان مجموعه ای یکپارچه، منظم و هدف دار است. در نوشتن داستان، رعایت تمام ویژگی های فنی ای که برای داستان معرفی شده، ضروری است. نویسنده تلاش می کند با استفاده از روش های مختلف، با گره افکنی، انتظار و طرح حوادث منطقی در پایان، پیام یا واقعیتی اجتماعی را بیان کند. مطالعه ی عناصر سازنده ی هر اثر ادبی ما را در شناخت ساختارهای درونی متن و تعیین عنصرهای سازنده آن کمک می کند. این تحقیق درصدد است عناصر داستانی در نمونه کتاب های گروه سنی «الف» ، «ب» و «ج» را (بر اساس تقسیم بندی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) بررسی کند و بر پایه ی نظریه ی خاصی قرار ندارد؛ بلکه بر مفاهیم نظری استوار است که در مقاله ذکر شده است.

2. هدف پژوهش

ادبیّات داستانی(3) شامل اسطوره(4)، افسانه یا قصه، تراژدی(5)، داستان کوتاه(6)، رمان یا داستان بلند، لطیفه(7) روایت، حکایت، تمثیل (حکایت اخلاقی(8)) و فابل(9) (حکایت حیوانات) است که هدف اصلی تحقیق ما را در گروه های سنی «الف» ، «ب» و «ج» تشکیل می دهد. ما در این پژوهش برآنیم تا عناصر داستانی کتاب داستان هایی که به زبان فارسی برای گروه های سنی سنی «الف» ، «ب» و «ج» نوشته شده است (بدون در نظر گرفتن داستان هایی که از زبان های بیگانه ترجمه شده اند و بدون لحاظ کردن متغیر جنس مخاطب) بررسی کنیم.

3. روش تحقیق و مفاهیم نظری

پژوهش حاضر شامل دو بخش نظری و عملی است. روش کار هم اسنادی، کتابخانه ای و در نهایت تحلیلی (تحلیل نمونه داستان ها در سه گروه سنی «الف» ، «ب» و «ج») است. برای بررسی عناصر داستانی، ابتدا منابع تحقیق را گردآوری کرده و سپس بر اساس آنها به تحلیل نمونه کتابهای داستانی در این سه گروه سنی پرداخته ایم. اساس انتخاب کتاب های داستانی گروه های سنی، تقسیم بندی موردنظر کانون پرورش کودکان و نوجوانان (از سال های 1371-1388) است. در این تقسیم بندی عامل جنسیت نویسنده و مخاطب لحاظ نشده است. عامل مهم در انتخاب کتاب ها هم این است که نمونه ها از کتاب های ترجمه ای نباشند و از نویسندگان ایرانی انتخاب شده باشند. جامعه ی آماری این پژوهش را 57 نمونه کتاب داستانی در گروه های سنی «الف» ، «ب» و «ج» تشکیل می دهد که 17 نمونه به گروه سنی «الف» ، 20 نمونه به گروه سنی «ب» و 20 نمونه به گروه سنی «ج» اختصاص دارد. برای تعیین عناصر زبانی، پس از مطالعه ی کل داستان، عناصر داستانی مانند گره افکنی، قهرمان، شروع، اوج و پایان تجزیه و تحلیل شده است. در پایان تحلیل داستان ها در هر گروه سنی، حضور یا فقدان عناصر داستانی در هر نمونه در جدول هایی نشان داده شده است. در مورد عناصر داستانی کتاب های گروه سنی «الف» (حدود 11/94 درصد از کتاب های انتخابی این رده به صورت شعر بوده است) نتایج در قالب جدول آورده نشده است؛ ولی در جایی که لازم بود به برخی عناصر داستانی اشاره شود، ضمن ذکر نام هر داستان، از این عناصر نیز یاد شده است.

1-3. موضوع(10) داستان:

موضوع آن چیزی است که اثر ادبی به آن اشاره می کند. به گفته ی سلطان القرائی (1384: 146-147)، داستان نویسی هنر نویسنده را نشان می دهد و در آفرینش داستان خوب، فقط سبک نگارش و شیوه ی پرداختن به موضوع اهمیّت زیادی ندارد؛ بلکه انتخاب موضوع و قالبی که موضوع در آن ریخته می شود نیز هنر نویسنده را آشکار می کند. در واقع، از ترکیب این سه است که اثر واقعاً هنری پدید می آید.

2-3. پیام:

از هماهنگی تمام اجزاء و عناصر، پیام داستانی شکل می گیرد. نویسنده در هر نوشته ای دنبال هدف خاصی است. هدف اصلی برخی پیام ها این است که به برقراری ارتباط بپردازند، ارتباط را ادامه دهند یا آن را قطع کنند؛ بعضی از پیام ها هم اغلب با هدف حصول اطمینان از عمل کردن مجرای ارتباط فرستاده می شوند؛ برخی دیگر نیز با این هدف که گوینده می خواهد توجه مخاطب خود را جلب کند یا مطمئن شود که او همچنان به گفته هایش توجه دارد. (راجر فالر و دیگران، 1369: 80).

3-3. طرح یا پیرنگ:

طرح مجموعه ای منظم و هدف دار است. حسن طرح را ترتیب و نظمی واقعی می داند که در آن، رخدادها روایت می شوند (1989: 80&83). طرح داستان زمانی آشکار می شود که یافته های موقعیت های واقعی در حال حاضر و خیالی را دوش به دوش کنار هم قرار می دهیم. حتی اگر رخدادها، شخصیت ها و مکان ها، هر سه عناصر مهم داستان به شمار آیند. نظریه پردازان پیرنگ رخدادها را عنصر مسلط و بنیادین می دانند. (Toolan, 2001:20)

4-3. شروع(11):

اولین جزء ساختار طرح را «شروع» شکل می دهد و باید به گونه ای باشد که بتوانند خواننده را به بخش های بعدی جذب کند.

5-3. گره افکنی:

گره افکنی شامل خصوصیات شخصیت ها و جزئیات وضعیت و موقعیت هایی است که خط اصلی پیرنگ را دگرگون می کند، شخصیت اصلی را در برابر نیروهای دیگر قرار می دهد و عامل کشمکش را به وجود می آورد (میرصادقی، 1380: 72) .

6-3. بحران(12):

پس از گره افکنی، دومین نقطه ی تنه ی داستان، مرحله ای است که گره افکنی ادامه پیدا می کند و جا می افتد و پیچیده تر می شود. بحران نتیجه ی یک گره افکنی حساب شده است و یکی از بهترین معیارهای موفقیت گره افکنی با رسیدن به مرحله ی بحرانی ایجاد می شود.

7-3- اوج(13):

بعد از گره افکنی و بحران، سومین و آخرین نقطه برجسته تنه ی داستان، «اوج» است که بالاترین نقطه ی بحران داستان نیز به شمار می رود. نقطه ی اوج داستان جایی است که کشمکش به اوج خود می رسد.

8-3. گره گشایی(14):

حل بحران داستان را نتیجه گیری یا گره گشایی می نامند. در گره گشایی، گره های داستان باز می شود و ممکن است این اتفاق، پایان داستان هم باشد. میرصادقی گره گشایی را پیامد وضعیت و موقعیت پیچیده یا نتیجه ی نهایی رشته ی حوادث می داند که باعث گشودن رازها و معماها و برطرف شدن سوء تفاهم ها می شود (1380: 77). در گره گشایی، سرنوشت شخصیت یا شخصیت های داستان تعیین می شود و آنها به موقعیت خود آگاهی پیدا می کنند؛ خواه این موقعیت به نفع آنها باشد خواه به ضررشان.

9-3. درون مایه(15):

درون مایه ی هر داستانی اندیشه ی نهفته ای است که پیرنگ، شخصیت ها و صحنه پردازی را به هم پیوند می زند و به کلیّتی معنادار تبدیل می کند. در ادبیّات کودکان، رفتار شخصیت ها و پیامدهای آن همواره زمینه ساز شکل گرفتن و پشتیبانی از درون مایه می شود (نورتون، 1382: 116-117).

10-3. کشمکش(16):

کشمکش یا ناسازگاری حاصل وضعیت و شرایط ناپایداری است و نیز به معنای درگیری نیروهای متضاد (بیرونی و درونی) و حاصل برخورد انگیزه و مانع است. هر داستانی باید حاوی حرکت، تعقیب و ماجرا باشد و لازمه ی حرکت، «تضاد و کشمکش» است. کشمکش در خواننده «حالت انتظار» ایجاد می کند که جزء مهمترین پیامدهای داستان است. در ادبیات، کشمکش سرچشمه ی طبیعی پیرنگ است.

11-3. زاویه ی دید(17):

زاویه ی دید یا زاویه ی روایت نمایش دهنده ی شیوه ای است که نویسنده با آن مصالح و مواد داستان خود را به خواننده می نمایاند و در واقع رابطه ی نویسنده را با داستان نشان می دهد (میرصادقی، 1376: 315و 1380: 385). تغییر در زاویه ی دید باید با انتخاب خصوصیات خاص زبانی ایجاد شود .(Hasan, 1989: 70)

12-3. بن مایه(18) (موتیف):

شخصیت یا الگوی معینی است که به شکل های گوناگون در ادبیات و هنر تکرار می شود. بن مایه ی بسیاری از قصه های عامیانه، دختر زشتی است که به شاهزاده خانمی زیبا بدل می شود. بن مایه به عنصری تکراری در اثر ادبی نیز گفته می شود (داد، 1378: 50).

13-3. شخصیت پردازی(19):

شخصیت پردازی یکی از مؤثرترین عوامل ادبی در داستان است. شخصیت در رویکرد ساختارگرایانه جاناتان کالر چنین خلاصه می شود: «در باور ساختارگرایان، شخصیت مفهومی اسطوره ای است» (Culler, 1975: 235).

14-3. صحنه پردازی(20)(زمان و مکان):

مقوله ی زمان در متون داستانی اهمیت بسزایی دارد و یکی از ابزارهای پیوستگی به شمار می رود. مکان داستان و شخصیت اصلی داستان جزء ویژگی های سبکی در داستان هستند. همواره در بیان روایت ها می خواهیم بدانیم کجاییم و نشانه های حجمی- زمانی مشخصی از زمان و مکان رخداد به دست آوریم(Toolan, 2001:73).

15-3. پایان:

پایان، بخشی است که در تأثیرگذاری داستان بر مخاطب بسیار اهمیت دارد.

16-3. خلاقیّت:

خلاقیّت به معنای نوآوری در همه یا بخشی از عناصر داستانی، مؤلفه ای مهم در زیبایی شناسی متون داستانی کودکان است و بدون آن، داستان ها از خوانش پذیری کمتری برخوردار خواهند بود؛ زیرا بدون خلاقیت، با تکرار مضامین و بن مایه ها روبه رو می شویم. استیفن رابینز خلاقیّت را به معنای توانایی ترکیب اندیشه ها و نظریات در یک روش منحصر به فرد با ایجاد پیوستگی بین آنان می داند.
(www.fekreno.org/articlefekreno/arfek277.htm)

4. سبک شناسی ادبیات کودکان

داستان هایی که برای کودکان نوشته می شود، دارای سبک خاصی است. کودکان هنگام به نمایش در آوردن داستان، جهان واقعی را که کلمات گوینده نماینده آن است، بازسازی می کنند. در جریان این فرایند است که ناهماهنگی بین جهان و کلمات، به شیوه ی جدیدی آشکار می شود (تولان، 1386: 327). کودکان طالب هنجارگریزی های خلاقانه از معیارهای رایج و بهره وری از آنها هستند و در داستان های کودکان، روایت گری غلبه خیر بر شر به گونه ای آشکار دیده می شود (همان، 353-354).
در داستان های کودکان، تصاویر همراه متن هستند و در پیشبرد روایت نقش بسیاری ایفا می کنند. این تصاویر در پی اعتبار بخشیدن یا تأیید بصری بر آن چیزی هستند که متن بیان می کند و با بهره گیری از ابزار غیرکلامی، روایت را به پیش می برند (همان، 355-356). آثار ادبی در سنین کودکی بیشتر بر مبنای الگوهای آوایی بنا می شوند. صورت گراترین آثار ادبی مربوط به کودکان است و بار معنایی در آنها کمترین سهم را دارد (آقا گل زاده، 1382). به طورکلی می توان به برخی از این موارد اشاره کرد:
1. زبان صورت محور است نه معنامحور.
2. از کاربرد واژه های دشوار، پیچیده، طولانی و دیرفهم پرهیز می شود.
3. کاربرد واژه ها و جمله هایی که کودک یا خود آنها را در زبان به کار می برد و یا بزرگسالان در آن محدوده واژگانی با کودکان ارتباط برقرار می کنند.
4. ساده نویسی و کاربرد تصویری زبان؛ یعنی جمله ها را به گونه ای به کار بریم که در ذهن کودک تصویر ایجاد کند. همچنین استفاده از نقاشی در کتاب های کودکان به درک معنا و مفهوم نوشته کمک می کند و آنان را به خواندن کتاب برمی انگیزاند.
5. استفاده از زمان ها و زاویه ی دیدهای مختلف برحسب موقعیت ها و فضاسازی های گوناگون زبانی در روایت، داستان و قصه های کودکان لازم است تا از این راه، ایجاد ارتباط با متن داستانی و درک آن برای کودکان آسان شود.
6. داستان یا قصه آهنگین باشد یا جنبه ی موسیقایی قوی داشته باشد.

5. تحلیل پیکره

1-5. گروه سنی «الف»

همان طور که حجازی گفته است، شعر بیشتر از گروه های دیگر، برای کودکان پیش دبستانی و سال اول دبستان (گروه سنی «الف») نوشته و سروده می شود (1381: 182-186). بر اساس نمونه های انتخاب این پژوهش هم حدود 94.11 درصد آنها به صورت شعر هستند. می دانیم که عناصر داستانی مربوط به داستان است و اشعار فاقد برخی عناصر داستانی همچون گره افکنی، اوج، گره گشایی و غیره هستند؛ مانند داستان (شعر) «دویدم و دویدم سر کوهی رسیدم» و یا «حسنی کلاس اوّله». بنابراین، در گروه سنی «الف» جدولی ارائه نمی شود؛ ولی نتایج مربوط به برخی از عناصر موجود در این گروه سنی در بخش پایانی پژوهش می آید. به گفته ی حجازی، کودکان در سنین پیش از دبستان از داستان هایی درباره ی زندگی روزمره، اسباب بازی ها، مردم، حیوانات، وسایل نقلیه و ... لذت می برند (همان، 75). نمونه داستان های انتخاب شده برای این گروه سنی، سخن حجازی را تأیید می کند.

2-5- گروه سنی «ب»

جدول 1: الگو یا ساختار کلی داستان در ادبیات کودکان گروه سنی «ب»

عنوان داستان

موضوع

پیام

طرح

شروع

گره افکنی

اوج

گره گشایی

درونمایه

کشمکش

زاویه دید

بن مایه

قهرمان*

خلاقیت

پایان

1.آدم برفی گمشده

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

2. آن شب بارانی

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

-

+

-

+

3. آواز آباد

+

-

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

4. پروانه های آبی

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

+

+

5. جشن جنگل

+

+

+

+

+

-

+

+

-

+

-

+

+

+

6. خداحافظ تا بهار

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

7. خروس تاج قرمزی

+

+

+

+

-

+

+

+

-

+

+

+

+

+

8. روز ابری من

+

+

+

+

-

-

-

+

-

+

-

+

+

+

9. زیر گنبد آبی

+

+

+

+

-

+

-

+

+

+

+

+

-

+

10. سلطان جنگل کیه؟!

+

+

+

+

-

+

-

+

-

+

+

+

+

+

11. قاصدک ها چه کاره اند؟

+

+

+

+

-

-

-

+

+

+

+

+

+

+

12. قصه ی الاغه و کلاغه

+

-

+

+

-

-

-

+

+

+

-

+

+

+

13. قصه ی خاله رعنا و  عمه نساء

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

14. کجا بریم؟ اینجا دیگه خونه ماست

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

15. کی از همه قوی تره؟

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

16. من از همه بیشتر می پرم!

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

17. من پیدا شده ام

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

18. مهربانترین حیوان جنگل

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

-

+

+

+

19. مینا و فیل کوچولوی شجاع

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

20. نخودی و حاکم ظالم

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

* در این پژوهش شخصیت اصلی، همان قهرمان در نظر گرفته شده است.
کودکان در این سن از رشد، داستان هایی را دوست دارند که در آنها موجودات بی جان شخصیت پیدا می کنند و حیوانات سخن گو را دوست دارند. در این دوره که کودکان خواندن و نوشتن را می آموزند، مطالعه با سرعت شخصی خود پیش می رود که اولین تجربیاتشان در مطالعه باید لذت بخش و موفقیت آمیز باشد (همان، 84). در سال های اول دبستان، داستان های تخیّلی بسیار اهمیت دارد. در این دوران، کودکان بین دنیای تخیل و درک عمیق ارتباط با واقعیت های عینی قرارد ارند و هنوز تا معرفت عقلانی و خردورزانه از جهان و عالم پیرامون فاصله دارند. نویسنده کودک می تواند از طریق عالم حیوانات و روابط خیالی بنا نهاده شده بر اساس شخصیت های حیوانی، پیام های تربیتی، اخلاقی و جامعه پذیری را به خوبی به کودکان منتقل کند. پیام ها و مضامینی چون وفاداری، احترام به بزرگ ترها، پاکیزگی، نوع دوستی، مهربانی و غیره. مربیان، والدین و بزرگسالان هم وظیفه دارند با شناخت دقیق ادبیات کودکان و نوجوانان و استفاده ی صحیح از آن، آنان را در حال توازن و تعادل نگاه دارند (آقایاری، 1375: 57-58).
از بیست کتاب داستانی ای که به عنوان نمونه در گروه سنی «ب» انتخاب شده اند، دوازده نمونه، کتاب های داستانی ای هستند که شخصیت های اصلی آنها را حیوانات سخن گو تشکیل می دهند. این شخصیت ها بسیار مورد علاقه کودکان این گروه سنی هستند. نویسندگان این رده سنی از تخیّل هم برای بیان داستان ها خود بهره گرفته اند.
داستان ها همگی از عناصری چون موضوع، طرح، شروع، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان برخوردارند؛ ولی برخی از داستان ها هم فاقد برخی عناصر داستانی هستند که در جدول شماره یک مشخص شده است. در این گروه سنی داستان هایی موفق اند که عناصر داستانی را به طور کامل دارا باشند و در ارتباطی منظم با هم به سر برند. تمام این عناصر به منظور ایجاد ساختار نهایی داستان شکل می یابند. نمونه ی داستان هایی چون «قصه ی خاله رعنا و عمه نساء» و «نخودی و حاکم ظالم» در بردارنده ی همه عناصر داستانی اند.

3-5. گروه سنی «ج»

جدول 2: الگو یا ساختار کلی داستان در ادبیات کودکان گروه سنی «ج»

عنوان داستان

موضوع

پیام

طرح

شروع

گره افکنی

اوج

گره گشایی

درونمایه

کشمکش

زاویه دید

بن مایه

قهرمان*

خلاقیت

پایان

1.آفتاب شادی

+

+

+

+

-

-

-

+

-

+

-

+

-

+

2. آقارننگی و گربه ی ناقلا یا این جوری بود که اون جوری شد

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

3. افسانه ی خرد

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

4. باید به فکر فرشته بود

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

5. حسنی و کلاغ و هفت قصه ی دیگر (بزبز قندی)

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

6.پاپر

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

7. پری ناز یا نازپری

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

8. جمع کردن در مزرعه

+

-

+

+

-

-

-

+

-

+

-

+

-

+

9. جوجه و خط بسته

+

-

+

+

-

-

-

+

+

+

-

+

-

+

10. چشم کویر

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

11. حسنی و کلاغ و هفت قصه دیگر

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

12. خاله خاله جان، بابا مهربان

+

-

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

13. حسنی و کلاغ و هفت قصه دیگر (خاله ریزه)

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

14. راز زندگی پروانه ها

+

+

+

+

-

-

-

+

-

+

-

+

-

+

15. گل افشان و گردن بند طلا

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

-

+

+

+

16. گل پری، غنچه پری

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

17.  ملانصرالدین و دزد بی نوا و پنج حکایت دیگر

+

+

+

+

-

+

-

+

+

+

+

+

+

+

18. ملانصرالدین و دود کباب و پنج حکایت دیگر

+

+

+

+

-

+

-

+

+

+

+

+

+

+

19. مرد و میدان

+

+

+

+

-

+

-

+

+

+

+

+

+

+

20. هم قصه، هم ریاضی دستگاه رنگ آمیزی

+

-

+

+

-

-

-

+

-

+

-

+

-

+

عناصر داستانی همچون موضوع، شروع، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان در تمام نمونه های انتخاب در گروه سنی «ج» وجود دارند. در کتاب های «آقارنگی و گربه ی ناقلا یا این جوری بود که اون جوری شد» ، «باید به فکر فرشته بود» ، «چشم کویر» ، «حسنی و کلاغ و هفت قصّه ی دیگر» ، «حسنی و کلاغ هفت قصّه ی دیگر (خاله ریزه)» و «گل پری، غنچه پری» تمام عناصر داستانی دیده می شوند. حجازی بر این باور است که داستان های کودکان باید فاقد جنبه های تاریخی باشد؛ چون کودکان در مورد وقوع آنها استنباط و درک غیرعادی دارند (1381: 279-287). داستان های جانوران که در هیچ عصر و جامعه معینی واقع نمی شوند، برای این گروه سنی مناسب هستند. این موضوع در نمونه های انتخابی این گروه سنی هم رعایت شده است. در این گروه سنی کتاب های آموزشی ای که به صورت داستان بودند نیز انتخاب شدند. این کتاب ها دارای عناصری همچون موضوع، شروع، طرح، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان بودند؛ ولی عناصر دیگر داستانی همچون گره افکنی، اوج، گره گشایی و کشمکش را نداشتند.

6. نتایج

1-6. نتایج به دست آمده در گروه سنی «الف»:

- کتاب ها بیشتر جنبه ی آموزشی برای کودکان دارند؛ مانند رعابت نظافت، پوشیدن لباس، مشاغل مختلف، آموزش رنگ ها و غیره.
- بیشتر کتاب ها در گروه سنی «الف» به صورت شعر هستند. در نمونه هایی که به صورت تصادفی انتخاب شدند، از هفده نمونه، شانزده نمونه (11/94 درصد) به صورت شعر هستند.
- زاویه ی دید در همه ی آنها، دانای کل محدود به ذهن کودک است.
- جمله ها در گروه سنی «الف» نسبت به دو گروه سنی دیگر (ب و ج) بیشتر به صورت ترتیب سازه ای نامنظم بیان شده اند. (حدود 9/3 درصد).
= جمله ها (مصرع ها) در داستان های تحلیل شده این گروه سنی کوتاه، ساده و روان هستند.
- شاعر در بیان آنچه قرار است آموزش دهد دارای خلاقیت است.
- تصاویر در کنار جمله ها کمک کننده هستند.

2-6. نتایج به دست آمده در گروه سنی «ب»:

- اغلب داستان های کودکان دارای طرحی ساده هستند و با عبارت «یکی بود، یکی نبود» آغاز می شود.
- نویسندگان این داستان ها کمتر به صحنه سازی و توصیف زمان و مکان می پردازند.
- در این داستان ها از حیوانات سخن گو (فابل) استفاده می شود که مورد پسند کودکان این گروه سنی است.
- نویسندگان از تخیّل هم بهره می برند که مورد پسند این گروه سنی است.
- در بعضی از داستان ها شخصیت های اندکی وجود دارد و در برخی از آنها حتی به دو یا سه شخصیت می رسد.
- برخی از داستان ها ابداع خاصی ندارند؛ مانند داستان «آدم برفی» که داستانی کلیشه ای است و نمی تواند جالب توجه قرار گیرد.
- داستان ها همگی از عناصری چون موضوع، طرح، شروع، درون مایه، زاویه دید، قهرمان و پایان برخوردارند.
- ساختار داستان های کودکان، ساده و فارغ از پیچیدگی های خاص بزرگسالان است.

3-6. نتایج به دست آمده در گروه سنی «ج»:

- داستانی چون «افسانه ی خرد» از نظر تمهیداتی مانند پیرنگ، شخصیت پردازی، صحنه پردازی، گره افکنی و پایان بسیار موفق و جذاب نوشته شده است. اما با توجه به مخاطب خود که کودکان گروه سنی «ج» هستند، از نظر زبان، دامن، واژگانی، سبک و به ویژه نحوه ی بیان شخصیت ها، نقد زیادی می توان به آن وارد کرد. برای مثال، واژه هایی مانند برکندن، شگرف، دادار، مینو و دلَو در دامنه ی واژگانی کودکان 10-12 ساله نمی گنجد. سبک نوشتاری این داستان- که در حیطه ی زبان کلاسیک جای دارد- مشکل می تواند با کودکان این گروه سنی ارتباط برقرار کند و مفاهیم والای داستان را به آنها منتقل کند. جمله های زیر که از داستان انتخاب شده است، مشکل زبانی و سبکی «افسانه ی خرد» را در ارتباط برقرار کردن با مخاطبان خود به خوبی نشان می دهد: « در آنی جم به تن چون دیوی درآمد، او گوش به سکوت خویشتن داشت، از آن اتاق افزارهای برنده و درخشان به همراه می آوردند، در زمین شور ستیز نبود، جمشید درون ظلمت تاخت تا به جایگاه خرد رسید».
- عناصر داستانی همچون موضوع، شروع، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان در تمام نمونه کتاب های انتخابی در گروه سنی «ج» وجود دارد.
- ادبیّات کودکان دارای الگوهایی تشکیل شده از طرح، گره افکنی، قهرمان و خلاقیت در متون داستانی خود است.
- در داستان های گروه سنی «الف»- که به صورت شعر هستند- جز چند عنصر داستانی همچون زاویه ی دید، خلاقیت، شروع، پایان، موضوع و بن مایه که در برخی داستان ها چون «دویدم و دویدم سر کوهی رسیدم» و یا «حسنی کلاس اوّله» دیده می شود، عناصر دیگری وجود ندارد. در دو گروه سنی دیگر هم (ب، ج) این فرضیه تأیید نشده است و فقط عناصر داستانی ای همچون موضوع، شروع، طرح، درون مایه، زاویه ی دید، قهرمان و پایان در تمام نمونه های انتخابی در گروه های سنی «ب» و «ج» وجود دارد. برخی از داستان ها هم فاقد عناصری همچون گره افکنی، اوج، گره گشایی و کشمکش هستند.

پی نوشت ها :

1-دانشیار گروه زبان شناسی دانشگاه تربیت مدرس.
2-دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
3-Fiction
4-Myth
5-Tragedy
6-Short story
7-Joke
8-Parable
9-- فابل (Fable) روایت ها و قصّه های کوتاهی هستند که بیشتر شخصیت های آنها را حیوانات و عوامل طبیعی تشکیل می دهند. این شخصیت های حیوانی و عوامل طبیعی نماد و تمثیلی از انسان هستند و مانند انسان حرف می زنند و رفتار می کنند. رویدادهای زندگی آنها به گونه ای است که راهنمای انسان واقع می شوند و در آخر نیز پندی مستقیم و درسی اخلاقی می دهند و به نکوهش رفتارهای انسانی می پردازند. (قزل ایاغ، 1385: 132؛ نورتون، 1382: 237).
10-Theme
11-Opening
12-Crisis
13-Climax
14-Denouement= Resolution
15-Motif
16-Conflict
17-Point of View/Viewpoint
18-Motif
19-Characterization
20-Setting

منابع تحقیق:
- آقا گل زاده، فردوس. (1382). ویژگی های متون ادبی از دیدگاه زبان شناسی (مجموعه مقاله های پنجمین کنفرانس زبان شناسی). تهران.
- آقایاری، خسرو. (1375). آشنایی با ادبیات کودکان و نوجوانان و معیارهای نقد و بررسی کتاب. چ3. ]بی جا[: سرآمد کاوش.
- ایرانی، ناصر. (1364). داستان: تعاریف، ابزارها و عناصر. تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.
- تولان، مایکل. (1386). روایت شناسی (درآمدی زبان شناختی- انتقادی). ترجمه ی سیده فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.
- حجازی، بنفشه. (1381). ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی ها و جنبه ها. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
- سلطان القرائی، صادق. (1384). ادبیات کودکان و نوجوانان با هویت فرهنگی (مواد و خدمات کودکان و نوجوانان). تهران: دردانه.
- داد، سیما. (1378). فرهنگ اصطلاحات ادبی. واژه نامه ی مفاهیم و اصطلاحات ادبی فارسی و اروپایی به شیوه ی تطبیقی و توضیحی. تهران: مروارید.
- فالر، راجر و دیگران. (1369). زبان شناسی و نقد ادبی. ترجمه ی مریم خوزان و حسین پاینده. تهران: نشر نی.
- قزل ایاغ، ثریا. (1385). ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن. تهران: سمت.
- میرصادقی، جلال. (1380). عناصر داستان. چ4. تهران: بهمن.
- ــــــــــــــــ (1376). ادبیات داستانی: قصه، رمانس، داستان کوتاه، رمان. تهران: سخن.
- نورتون، دونا و ساندرا نورتون. (1382). شناخت ادبیات کودکان: گونه ها و کاربردها از روزن چشم کودک. ترجمه ی منصوره راعی و دیگران. ج1. تهران: مؤسسه فرهنگی، هنری خانه ی ترجمه ی کودکان و نوجوانان.
www.fekreno.org/articlefekreno/arfek277.htm ]تاریخ بازدید 6/7/89[
Bal, M. (1985). Narratology: Introduction to the theory of narrative. Second edition. Toronto: University of Toronto Press.
Culler, J. (1975a). Structural poetics. London: Routledge & Kegan Paul.
________ (1975b). Defining narrative units: style and structure in literature. Oxford: Blackwell.
Hasan, R. (1989). Linguistics, Language and Verbal Arts. Second edition. London: Oxford University Press.
Hunt, Peter. (1994). An introduction to children's literature. Oxford.
Toolan, Michael J. (2001).Narrative: a critical linguistic introduction. New York.

منبع مقاله :
فتوحی، محمود؛ (1390)، نامه ی نقد( مجموعه مقالات نخستین همایش ملی نظریه و نقد ادبی در ایران، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول