استعمار بریتانیا در منطقه خلیج فارس و دریای عمان

 

مقدمه

روابط ایران و انگلستان با ارسال سفرا و مراسلات همکاری از دوره حکومت ایلخانان آغاز گشت. مراودات اقتصادی و جبهه گیری مشترک بر ضد مسلمانان شامات از مهم ترین دلایل این گونه ارتباطات اولیه بود. در دوره تیموریان نیز این روابط شکننده و بدون هدفمندی دراز مدت ادامه یافت. دوره صفوی نقطه عطفی در توسعه روابط خارجی ایران با انگلستان محسوب می گردد. استفاده از فن آوری نظامی از مبارزه با دشمن مشترک پرتغالی و عثمانی این روند را تشدید کرد.
با تشکیل کمپانی هند شرقی در آغازین سالهای قرن هفدهم، هندوستان و خلیج فارس، به عنوان یکی از دروازه های ورودی اصلی آن، در کانون توجهات سیاسی، اقتصادی و نظامی لندن قرار گرفت. به تدریج نمایندگیهای بازرگانی انگلیس در اصفهان، جاسک و شیراز تأسیس گردید و بر تکاپوهای عناصر خود در کرانه های خلیج فارس و دریای عمان نظارت نمود.
با شکست و اخراج پرتغال، موقعیت کمپانی هند شرقی و انگلیس در منطقه تثبیت شد. در دوره حکومت افغانها و عصر نادرشاه با وجود تمامی مشکلات و نابسامانیها، تکاپوی عناصر انگلیسی در سرحدات جنوبی ایران ادامه یافت. از این برهه، تلاشهای استعمار بریتانیا برای حاکمیت بلامنازع بر خلیج فارس و دریای عمان و تقابل و نقض حاکمیت و منافع ملی ایران نمود مشهودی یافت که در دوره حکومت زندیه و به خصوص قاجاریه به اوج خود رسید. تلاش در جهت انزوا، ناتوان سازی و محدود نمودن نقش آفرینی ایران در حوزه استراتژیک خلیج فارس و دریای عمان، سیاست راهبردی استعمار بریتانیا محسوب می گردید.

روابط ایران و انگلستان از آغاز تا دوره صفویه:

نخستین گامها در ایجاد روابط بین ایران و انگلستان از دوره ایلخانان مغول به شکل ارسال نامه و سفیر برداشته شد. این پیوندهای آغازین با وجود آنکه ناپایدار، زودگذر و بدون هدفمندی و برنامه های طولانی مدت بود، در بنیادگذاری شالوده های اولیه روابط پرفراز و نشیب دو سرزمین نقش مهمی ایفا نمود.
ایاقاخان، ایلخان مغول به سال 1274 م نامه ای برای ادوارد اول(1) پادشاه انگلستان ارسال نمود.(2)
در سال 1277 م نیز نماینده ای از سوی اباقاخان مذاکراتی را در دربار ادوارد اول به انجام رسانیدند.(3)
در دوره حکومت ارغون شاه که روابط ایران با دول مسیحی اروپا گسترش یافت، تبادل مراسلات پستی و ارسال سفیران بین دو کشور تشدید گشت. در سال 1287 م، نامه ارغون شاه را رابان صومای، رئیس هیأت ایران به ادوارد اول پادشاه انگلستان تقدیم کرد.(4) این گروه با نامه ای از سوی ادوارد اول به ایران بازگشت.(5) در سالها 689 و 690 هـ نیز بیس کارلو (بوسکارلی) و چغا یا اندره ایلجپاین ارغون شاه نامه های دیگری برای ادوارد اول ارسال نمودند.(6)
کهن ترین سابقه موجود از یک مأمور سیاسی رسمی انگلستان در ایران مربوط به مأموریت جفری دولنگلی(7) است که در سال 1290 با هدف یافتن راههای جدید برای مقابله با مسلمانان از سوی ادوارد اول به دربار ارغون شاه، ایلخان مغول اعزام گردید.(8)
در زمان حکومت غازان خان (694- 703 هـ ) نیز هیأت هایی به دربار ادوارد اول گسیل شدند. مقارن با زمامداری اولیجایتو ایلخان مغول (703 - 716 هـ) گروه اعزامی ایران به سرپرستی توماس ایلدوچی نامه ای به ادوارد دوم پادشاه جدید انگلستان تقدیم نمود و او نیز مکتوباتی در پاسخ به این مراسلات در 17 ربیع الثانی 707 ارسال کرد.(9)
بخش عمده این تحریکات دیپلماتیک به علت دوری مسافت، اختلاف در اهداف و تضادهای بنیادی بین انگلستان و ایلخانان به فرجام بسنده ای دست نیافت.
با فروپاشی ایلخانان و ظهور حکومتهای کوچک محلی متقارن، روابط دو کشور به رکود کامل رسید. با ظهور تیموریان (771- 906 هـ) روابط میان ایران و انگلستان با هدف مبارزه با ترکان، به عنوان دشمن مشترک، تجدید حیات یافت. تیمور پس از نبرد انقوره در 1402 م و شکست سلطان ایلدرم بایزید عثمانی، نامه هایی را به وسیله جان گرینلا، مبلغ فرانسیکن انگلیسی الاصل مقیم تبریز به دربار هانری چهارم، پادشاه انگلستان ارسال نمود و خواستار تداوم همکاریهای سیاسی و تجاری میان دو کشور گردید. هانری چهارم نیز با ارسال نامه ای، پیروزی او را در نبرد با ترکان تبریک گفت.(10) در سال 1403 م، فردی جوان مارحیسا مطران، معروف به جان دوم، اسقف اعظم منطقه سلطانیه برای دیدار از دربارهای اروپا از جمله انگلستان و گفتگو با پادشاهان این منطقه از سوی تیمور مأموریت یافت.(11)

2. دوره صفوی، نوزایی و توسعه روابط

با تشکیل دولت صفوی، روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی ایران با انگلستان، مرحله جدیدی از رونق و نوزایی را تجربه گرد. تحرکات همه جانبه انگلستان در منطقه خلیج فارس و دریای عمان نیز به تدریج از این دوران شکل گرفت.
در سال 1553 م/ 960 هـ ریچارد چنسلر(12) بازرگان انگلیسی در جریان سفری دریایی به بندر ارخانگلسک(13) رسید و با کسب اجازه از ایوان مخوف، تزار روسیه « شرکت مسکوی»(14) را در مسکو بنیان گذاشت. این شرکت ریشه در کمپانی بازرگانان ماجراجو(15) داشت که در سال 1551 به وسیله چنسلر، سباستین کابوت (16) و هوگ ویلوگبی(17) تأسیس گشته بود.(18)
پس از مرگ چنسلر، آنتونی جنکیسن(19) از همراهان وی به ریاست کل ناوگان شرکت مسکوی منصوب شد. او در سال 969 هـ با هدف ایجاد روابط بازرگانی با مناطق ابریشم خیز شمال ایران و مبارزه با تجار پرتغالی که انحار خرید و فروش ابریشم به اروپا را از طریق خلیج فارس و دریای عمان و جنوب آفریقا در اختیار داشتند، با دریافت عنوان سفارت از ایوان چهارم (ایوان مخوف، 1533- 1584) و الیزابت، ملکه انگلستان (1533-1603) به ایران آمد.(20) او حامل نامه ای به تاریخ 25 آوریل 1561 از ملکه الیزابت برای شاه طهماسب اول بود که در 30 نوامبر 1562، در قزوین آن را تقدیم کرد. با اینکه مأموریت وی به علت عدم تمایل شاه صفوی به نتیجه مورد نظر نرسید، با این حال، جنکینسن، نخستین فرستاده انگلیسی در ایران است که به صورت هدفمند و رسمی خواستار برقراری روابط اقتصادی میان دو کشور گردید.(21)
جنکینسن در سال 1562 نیز بار دیگر از جانب شرکت مسکوی در رأس هیأتی متشکل از توماس الکک (22) و ریچارد چنی(23) به مأموریت ایران اعزام گردید که به مقصود نرسید.
در ذی حجه 976، هیأت دیگری از سوی شرکت مسکوی به سرپرستی آرتور ادواردز(24) و ریچارد ویلز(25) در قزوین با شاه طهماسب صفوی دیدار کرد. به موجب فرمان شاه، شرکت مسکوی علاوه بر فعالیت گمرکی و راهداری، اجازه یافت در تمام نواحی ایران با آزادی کامل به سفر و تجارت بپردازد. این شرکت از سال 969 تا سال انحلال آن در 989 هـ شش هیأت گوناگون را برای مذاکرات و انعقاد قرارداد به ایران اعزام نمود.(26)
با مرگ شاه طهماسب اول و مشکلات داخلی و خارجی و عدم تمرکز سیاسی و اقتصادی فراوان دولت صفوی، روابط میان ایران با اروپا به ویژه با انگلستان به سردی گرایید، چنان که در زمان شاه محمد خدابنده، آرتور ادواردز با مأموریتی از سوی شرکت مسکوی (1579 م) و نامه ای از سوی ملکه الیزابت به دربار ایران گسیل شد که پیامد مثبتی به همراه نداشت.(27)
با این حال، نخستین عناصر انگلیسی که از منطقه خلیج فارس و دریای عمان دیدار نمودند، در دوران حکومت شاه محمد خدابنده (985 -996 هـ) بود.
هنگامی که شرکت مسکوی در گشایش راه بازرگانی شمال ایران و گسترش تکاپوهای تجاری از این مسیر و اتصال آن به روسیه سپس سایر مناطق اروپا، ناکام ماند؛ به تدریج تلاش برای یافتن راههای جدید بازرگانی دریایی افزایش یافت. جهانگردان و بازرگانانی که از اواخر قرن شانزده میلادی از انگلستان، شمال اروپا و یا کرانه های شرقی دریای مدیترانه به سوی ایران رهسپار می گشتند، ابتدا خود را به حلب، طرابلس و شام می رساندند. سپس از طریق بیابان شام به خلیج فارس و کرانه های جنوب ایران می آمدند.
نخستین سوداگر انگلیسی که خود را از این طریق به بصره در رأس خلیج فارس رسانید و در سال 1581 م به جزیره هرمز وارد شد، جان نیوبری(28) بود.
پس از گذشت دو سال، وی به همراه چند تن از بازرگانان و ماجراجویان انگلیسی از جمله رالف فیچ(29) که پیش از این در شرکت انگلیسی ترکیه به فعالیت می پرداختند با ورود به جزیره هرمز، به شناسایی قابلیتهای اقتصادی خلیج فارس پرداختند.
مقارن با این تحولات، امپراتوری پرتغال حاکمیت بلامنازعی را در منطقه خلیج فارس و دریای عمان اعمال می نمود. فیچ و همراهانش پس از مدتی عذاب و حبس در سال 1585 از زندان پرتغالیان آزاد شدند و به اروپا بازگشتند. فیچ پس از کنکاشی در ایران و هندوستان در مراجعت به لندن شرح مختصری از سفر خود را منتشر کرد و همین کتاب انگیزه اصلی بازرگانان انگلیسی برای ایجاد شرکت قدرتمند و گسترده هند شرقی(30) در آینده ای نزدیک گردید که پیدایش و سیاستهای آن بخشی جدایی ناپذیر از تحولات خلیج فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و کرانه های جنوبی و مناطق پسابندر ایران می باشد.(31)
روابط ایران با انگلستان در دوره حکومت شاه عباس اول (1587- 1628 م) توسعه یافت. تلاش ایران برای ایجاد [ روابط تجاری] با دول اروپایی با هدف مبارزه بر ضد عثمانی و بهره مندی از توانایی آنان در زمینه نیروی دریایی که می توانست قدرت مانور عناصر پرتغالی را در منطقه خلیج فارس محدود سازد و سبب گسترش نقش آفرینی ایران گردد، از عمده ترین اهداف صفویان در توسعه این مراودات بود.(32)
در سال 1597، سر آنتونی(33) و سر رابرت شرلی(34) در رأس هیأتی 26 نفره که حامل پیامی غیر رسمی از سوی ارل آف اسکس امیر منطقه اسکس انگلستان بودند، با شاه عباس دیدار کردند و به گرمی مورد پذیرش قرار گرفتند.(35)
دولت ایران علاوه بر بهره گیری از برادران شرلی در جهت تقابل با دولت عثمانی و بازگشایی روابط بازرگانی با انگلستان، از توانمندی آنان در بنیادگذاری واحدهای مجهز به تسلیحات آتشین استفاده فراوان برد.(36)
شاه عباس در اواخر 1598 م/ 1007 هـ آنتونی شرلی را به همراهی حسینعلی بیک بیات و در سال 1622م/ 1032 هـ رابرت شرلی و نقدعلی بیک را به دربار انگلستان اعزام کرد. دولت انگلستان نیز در سال 1657 م/ 1036 هـ سر درمرکوتن(37) را به دربار ایران گسیل داشت.
مقارن با این تحولات، زمینه های پیدایش کمپانی هند شرقی انگلیس شکل گرفت.

3. تشکیل کمپانی هند شرقی انگلیس و سیاست نگاه به خلیج فارس و دریای عمان

پس از پیروزی نیروی دریایی انگلستان بر ناوگان قدرتمند نظامی اسپانیا موسوم به آرمادا(38) در 1588، روند سیاست توسعه لندن در اقیانوس هند مهیا گردید.(39)
از آن پس، بازرگانان انگلیسی خواستار تأسیس شرکتی تحت حمایت دولت گردیدند که دامنه فعالیت آن سرزمینهای ماورای بحار مشرق زمین را پوشش می داد.(40) در 31 دسامبر 1600 (1009 هـ) با فرمان ملکه الیزابت اول (41) و اعطای امتیاز شاهی، شرکت هند شرقی شکل گرفت. هدف اولیه از تأسیس این شرکت که به نام های دیگری چون «شرکت محترم هند شرقی»(42)، « شرکت جان»(43) و در هند به نام «شرکت بهادر»(44) نیز خوانده می شد، کسب امتیازات تجاری و تکاپوهای اقتصادی در محدوده سرزمین پهناور هندوستان بود که عمدتاً در حاکمیت سلسله مغولان بابری قرار داشت.
این شرکت سهامی عام، 125 سهام دار عمده داشت که سرمایه آن 72 هزار پوند بود. کمپانی را یک سرپرست و 24 مدی رهبری می کردند که در مجموع هیأت مدیره را تشکیل می دادند و منتسب و زیر نظر گروه مالکان به فعالیت می پرداختند. هیأت مدیره با کمک ده کمیته فرعی، امور گوناگون این شرکت را اداره می کردند.
شرکت هند شرقی انگلیس در 1717 م با دریافت فرمان شاهی از فرمانروای مغول هندوستان، از پرداخت عوارض واردات کالا به بنگال معاف شد که عاملی بسیار مؤثر در پیروزی آن بر سایر رقیبان اقتصادی اش بود. با پیروزی سر رابرت کلایو در نبرد پلاسی در سال 1757 و اخراج عناصر فرانسوی فعال در هندوستان در سال 1760، تسلط بر راههای ارتباطی میان آفریقا و هند، استیلا بر مناطق کلیدی جهان چون آفریقای جنوبی، جزیره سنت هلن، هنگ کنگ و سنگاپور و گسترش تحرکات اقتصادی در آمریکای شمالی و بویژه روابط تنگاتنگ با دولت لندن که بخشی از قلمرو پهناور خود را از طریق فرمانداری هندوستان، سورات و بمبئی اداره می کرد، سبب گردید تا سرکت هند شرقی تا فروپاشی آن در سال 1858، عاملی راهبردی در سیاستهای اقتصادی، نظامی و نظام سلطه امپراتوری بریتانیا باشد.(45)
نخستین مسافرت دریایی این شرکت در سال 1614 م، به فرماندهی جیمز لنکستر(46) انجام گرفت که پس از دو سال با محموله ای گرانبها شامل یک میلیون پوند فلفل و انواع بازگشت.
این مسافرتهای اولیه، سرآغاز آشنایی زمامداران و دریانوردان شرکت هند شرقی با منطقه بکر خلیج فارس و دریای عمان گردید. با اشباع بازار منسوجات هندوستان، رؤسای شرکت در جستجوی بازارهای جدید تقاضا و فروش برآمدند. بر اساس مشاوره با ریچارد استیل(47) بازرگان و ماجراجوی انگلیسی که از طریق مسیر خشکی حلب به هندوستان مسافرت کرده بود، ایران بازار مناسبی برای فروش پارچه های انگلستان و خرید ابریشم خام معرفی گردید.
بر این اساس استیل به همراه جان کروتر(48) با هدف کسب اجازه فعالیت تجاری از سوی شرکت هند شرقی به خلیج فارس و اصفهان اعزام گردیدند. نمایندگان مزبور با مساعدت رابرت شرلی، فرامینی از شاه عباس در سال 1614 در یافت نمودند که بر اساس آن تمامی فرمانداران بنادر ایران در خلیج فارس نباید از هرگونه مساعدتی به آنان خودداری کنند. یکی از این فرامین خطاب به بندر جاسک بود که نخستین محموله عمده کالاهای انگلیسی در تاریخ خلیج فارس در آن وارد و باراندازی گردید.(49)
در سال 1616 م/ 1025 هـ کشتی تجاری جیمز،(50) هیأتی را به ریاست ادوارد کوناک(51) که پیش از این در کمپانی بازرگانی لوانت،(52) مشغول به فعالیت بود، از بندر سورات هند به بندر جاسک ایران منتقل کرد. این کشتی نخستین کالاهای انگلستان را پس از آشنایی مقدماتی با جزایر و بنادر خلیج فارس در اوایل 1617 م/ 1026 هـ وارد این بندر کرد سپس آنان تجارت خانه ای را که می توان آن را نخستین جای پا و مقر شرکت هند شرقی و انگلستان در نیمه شمالی خلیج فارس دانست، برپا ساختند.(53)
کوناک برای دیدار با شاه عباس رهسپار اصفهان شد سپس به همران ویلیام روبنز، تاجر جواهرات به اردوگاه شاه در مزر عثمانی عزیمت نمود و به گرمی مورد استقبال قرار گرفتند. بر اساس فرامین شاه عباس، انگلستان نمایندگی دائمی به دست می آورد و در تمامی نقاط ایران بویژه کرانه های خلیج فارس و دریای عمان حق استقرار نمایندگی تجاری و فعالیتهای بازرگانی می یافت. عناصر انگلیسی، آزادی مذهبی داشتند و در صورت ارتکاب جرایم، دارای مصونیت قضایی بودند و عملکرد آنان به وسیله عوامل نمایندگی بررسی می گردید.(54)
پیرو این توافقات به سال 1617 در اصفهان سپس در جاسک و شیراز قرارگاههای بازرگانی انگلستان تأسیس گردید. نمایندگی تجاری جاسک، کالاهای وارداتی از بریتانیا و هندوستان را پس از باراندازی در خلیج فارس از طریق راههای خشکی به شیراز و اصفهان انتقال می دادند و از این شهر به وسیله گروههای متعددی از بازرگانان عمده و سوداگران خرده پا در سراسر ایران توزیع می کردند.(55)
سیاست عمده انگلستان در این مقطع زمانی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بر مسائل تجاری و بویژه بر بازرگانی ابریشم تمرکز می یافت که در انحصاری دولت صفوی بود و هنوز تمایلات گسترده نظامی و سیاسی استعماری آن شکل نگرفته بود.
ایران نیز در پی ایجاد پیوندهای اقتصادی با نمایندگان انگلستان، فروش گران تر ابریشم و تسهیل در جهت انتقال این کالا به اروپا و کاهش اتکا به راههای بازرگانی بود که از سرزمینهای عثمانی می گذشت. مبارزه با توسعه طلبی های استعمار پرتغال در خلیج فارس که به علت ضعف شدید نیروی دریایی ایران، تشدید شده بود از دیگر اهداف عمده شاه عباس صفوی در گسترش روابط با دولت انگلستان بود.
ضعف نیروی دریایی ایران و تقابل میان انگلستان و پرتغال، زمینه ساز تدریجی گسترش نقش آفرینی همه جانبه دولت لندن در منطقه خلیج فارس و دریای عمان گردید. تضاد منافع میان این دو امپراتوری دریای استعمارگر از آغازین روزهای تکاپوهای انگلستان در این حوزه آشکار گشت.
چنان که در 28 دسامبر 1620 در جنگ دریایی مشهور به نبرد جاسک، ناوگان رزمی انگلستان که از بندر سورات هندوستان حرکت نموده بود، رزمناوهای پرتغال را در شرق بندر جاسک منهدم کردند.
سرپرستی سایکس، نمتاینده برجسته انگلستان و فرمانده تفنگداران جنوب ایران با تفاخر به این نبرد می نویسد:
من هر بار که در جاسک پیاده شده ام فکر کرده ام که آیا می شود در آنجا یک یادگاری از پیروزی او برپا کرد و این یادگار یک نشانه ای از دلاوری پشینیان ما خواهد بود و به علاوه باعث تهییج و تحریک بازماندگان آنان خواهد شد.(56)
پیترو دلاواله(57) جهانگرد مشهور ایتالیایی در دوره صفویه با اشاره به تقابلات میان این دو قدرت اروپایی بر سر منافع اقتصادی خلیج فارس که از دیدگاه سیاستمداران و توده های عام ایران پنهان نمی گشت، می نویسد:
اصولاً مردم ایران به انگلستان به چشم کینه می نگرند، زیرا با خرید ابریشم ایران بسیاری از تجار و وزراء و اعیان کشور را از سودی که می بردند، محروم ساخته اند. شاه نیز در مجالس خصوصی از ایشان به نیکی نام نمی برد زیرا آگاه است که دزدان دریا هستند و در ایران، دزد آبرویی ندارد.(58)
پس از مرگ کانوک، توماس بارکر(59) و در سال 1620 م/ 1029 هـ ادوارد مونوکس(60) از سوی کمپانی هند شرقی به منصب نمایندگی در بندر جاسک گمارده شدند.
مونوکس از سوی کمپانی هند شرقی و با توافق جیمز اول، پادشاه انگلستان، قرارداد مشهور به میناب را با امام قلی خان، نماینده دولت صفوی در هشتم ژانویه 1622 منعقد نمود. بر اساس این توافق نامه، دولت ایران با استفاده از توانمندی ناوگان نظامی شرکت هند شرقی به حاکمیت پرتغالیها بر جزایر هرمز و قشم خاتمه می بخشید.
منافع مادی حاصل از دسترسی به تجارب ابریشم و انحطاط رقیب دیرینه از مهم ترین دلایل شراکت آنان در این نبردها بود.
سایکس با اشاره به این مسئله می نویسد:
تجار و سوداگران (انگلیسی) ابداً مایل نبودند تجارتی را که با چه زحمتی به دست آورده اند، قربانی کنند و آنها مردمان انگلیس زمان خود بوده و حاضر بودند که با خطرات عظیم مواجه شوند.(61)
بر اساس تعهدات ایران نسبت به انگلستان در این قرارداد، عواید گمرکی جزیره هرمز پس از اخراج عناصر پرتغالی میان طرفین به تساوی تقسیم می گردید و تمامی کالاهای تجاری انگلیس نیز از پرداخت حقوق گمرکی و سایر عوارض معاف می باشد.(62)
با شکست و اخراج پرتغالیها از جزایر مذکور، موقعیت کمپانی هند شرقی انگلستان در منطقه خلیج فارس و دریای عمان تثبیت گشت و از آن پس، کمپانی هند شرقی هلند که به عنوان رقیبی جدید در این حوزه دریایی به توسعه فعالیت خود پرداخته بود در کانون توجه سردمداران اقتصادی و نظامی دولت لندن و هند قرار گرفت.
تسخیر جزیره هرمز برای انگلیسیها بزرگ ترین موفقیت آنان در مشرق به شمار می رفت و چون خبر این فتح به هندوستان رسید، قدرت و نفوذ دولت انگلستان به بالاترین حد رسید. در ایران نیز انگلیسیها در اثر این فتح، رونق و اعتبار بیشتری یافتند. از اینجا می توان به اهمیت نقش عمده ای که اجداد جنگجوی ما در آبهای شرق بازی کرده اند پی برد(32). (63)
با شکل گیری بند گمبرون یا بندر عباس (جرون سابق)، پایگاه تجاری انگلستان در سال 1923 م از بندر جاسک به آن انتقال یافت.
مرگ شاه عباس اول، عدم تمرکز سیاسی و اقتصادی در ایران، درگیریهای مداوم و تضعیف کننده با کمپانی هند شرقی هلند که از حمایت همه جانبه دولت آن کشور بهره می جست، تحولات سیاسی در انگلستان چون ظهور کرامول(64) و اعدام چارلز اول و حمایت او از شرکت رقیب یعنی کمپانی تجاری بازرگانان حادثه جو،(65) تحرکات کمپانی هند شرقی انگلستان را در منطقه خلیج فارس و دریای عمان به صورت موقت دچار رکود و فترت نمود.(66)
در دوره حکومت شاه صفی، بر اساس فرامین رسمی بازرگانان انگلیسی حق تجارت آزاد در سراسر ایران را به دست آوردند. به موجب قراردادی که با شاه صفی منعقد گردید، کمپانی هند شرقی انگلیس موظف به پرداخت سالیانه 1500 لیره به عنوان پیشکش و ده هزار لیره برای بهای ابریشم به دولت ایران شد که یک چهارم این مبلغ به صورت نقد و دو چهارم دیگر به صورت کالا پرداخت می گردید. در مقابل، عایدات گمرک جنوب در بندر عباس به آنان تعلق گرفت.(67)
از مهم ترین نمایندگان سیاسی انگلستان که از دوره شاه صفی تا پایان حکومت صفویان به ایران عزیمت نمودند، می توان به ویلیام دنبیگ،(68) پسر عموی چارلز، پادشاه انگلستان، توماس میجر(69) و ویلیام لی(70) در زمان شاه سلطان حسین، آخرین حکمران صفوی اشاره نمود.(71)
با ادغام شرکت تجار ماجراجو در شرکت هند شرقی که به فرمان الیور کرامول، حکمران انگلستان در 1655 م صورت پذیرفت، رکود تجاری این شرکت به پایان رسید و توانمندی و تحرکات آنان در منطقه خلیج فارس و دریای عمان افزایش یافت که این فرایند تا حملات افغانها به ایران و سقوط دولت صفویه استمرار یافت.(72)
از سال 1668 م/ 1078 هـ شاخه نظامی ناوگان شرکت هند شرقی به توسعه تحرکات خود در منطقه خلیج فارس و دریای عمان پرداخت. بر این اساس با تأسیس بخشی موسوم به دریانوری کمپانی(73)، بحریه جنگی شرکت، تمامی فعل و انفعالات جاری در این حوزه استراتژیک را تحت نظارت دقیق خود قرار داد. این امر با توجه به ضعف نیروی دریایی ایران، به مهم ترین اهرم فشار و ابزار توسعه انگلستان تبدیل گشت.
این واحد که به کمک نیروی دریایی بمبئی(74) هندوستان تقویت می شد(75) از دیدگاه سیاستمداران دولت لندن عاملی قاطع در پیشبرد برنامه ها و دستیابی به اهداف مورد نظر بود:
به عقیده ما هیچ چیز به جز قدرتی مشهود امکان ندارد بتواند جبران مافات کند و آوازه گذشته ما را بازگرداند. در خلیج فارس مشکلات تنها می تواند با پدیدار شدن و حضور رزمناوهای بریتانیا درمان شود.(76)
در سال 1682 م مصادف با حکومت شاه سلیمان صفوی، دو برادر به نامهای سرجوسیا چایلد در لندن و سرجان چایلد در هندوستان، امور کمپانی هند شرقی را در اختیار داشتند. آنان در ارتباط با ایران کوشیدند تا تجار ارمنی را به جای استفاده از راههای حلب و شامات تشویق به انتقال مال التجاره خود از طریق بمبئی نمایند.(77)
در سال 1708 م پرسکوت رئیس نمایندگی هند شرقی در اصفهان که به مثابه نماینده اکرودیته پادشاه انگلستان بود، نامه ای از ملکه آن به شاه سلطان حسین آخرین تسلیم کرد که بر توسعه روابط دوجانبه تأکید داشت.(78)

4. از حکومت افغانها تا پیدایش زندیه

مقارن با حملات افغانها، عدم تمرکز سیاسی و اقتصادی ایران و افزایش تجاوزات خوارج عمان و اقوام جاسمی یا اعراب هوله به کرانه های جنوب، اوضاع نابسانانی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان پدید آمد. با این حال ارزش اقتصادی آن سبب تداوم تکاپوهای تجاری عناصر اروپایی در آن گردید چنانکه در سال 1720، هجده تا بیست فروند کشتی انگلیسی در بندر عباس به بارگیری و باراندازی انواع کالا پرداختند.(79)
در نوامبر 1723، سربازان کمپانی هند شرقی انگلیس، به دستور هنری فولر، وابسته کل تجاری شرکت با استفاده از ناوگان نظامی، مرکز شاه بندر بندر عباس را که از هواداران شاه طهماسب دوم صفوی بود در نبردی دو هفته ای، گلوله باران نمودند و با قتل شاه بندر و دویست تن از سربازان وی بر این بندر استیلا یافتند. افغانها نیز در 13 نوامبر 1724 با ورود به بندر عباس و مشورت با فولر، خسرو بیک نامی از حامیان افغانان را با کشتی انگلیسی دوک آویورک از جزیره هرمز با این بندر منتقل نمودند و او را به مقام شاه بندری منصوب نمودند.(80) امری که نشانگر توجه عمیق سیاستمداران انگلستان به حفظ منافع اقتصادی و نظامی و جایگاه خود در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بدون توجه به تغییر حکومتها و یا مشروعیت مردمی آنان در ایران بود.
نمونه ای دیگر از اقدامات نظامی انگلستان با هدف تداوم جریان موافق اقتصادی خود و از میان بدر بردن رقیبان، حمله به بندر باسعید و در آوریل 1727 و انهدام تأسیسات ساخته شده به وسیله شیخ قاسمی رأس الخیمه بدون کسب اجازه از مقامات ایران بود. نیروهای انگلیسی شیخ قاسمی را مجبور به پرداخت خسارت در عوض مشکلاتی کردند که به سبب تأسیس این بندر به تجارت آنان در بندر عباس وارد نموده بود.(81)
مقارن با قدرت گیری نادرشاه، ویلیام کوکل، کمیسر و جان گیلی، معاون شرکت هند شرقی در ایران به فعالیت می پرداختند. با فروپاشی حکومت افغانان و گریز آنان از طریق معابر خلیج فارس و دریای عمان، ایران از ناوگان شرکت هند شرقی خواستار مساعدت در مبارزه با آنان گردید.(82)
نادرشاه به منظور تنوع در شرکت های تجاری فعال در ایران، از یک شرکت انگلیسی به نام کمپانی روسیه حمایت نمود که خواستار فعالیت در زمینه داد و ستد ابریشم از شمال به نواحی ماورای خزر بود. در این دوره تجارتخانه های شرکت هند شرقی علاوه بر کرانه های جنوبی ایران در رشت و مشهد نیز فعال بودند.(83)
بر اساس اسناد کمپانی هند شرقی در این مقطع زمانی «مهم ترین فصل و بند سوددهی شرکت در تجارت با ایران بود.»(84)
سیاست و نقش اساسی انگلستان در عدم دستیابی ایران به ناوگان نظامی و تأسیس نیروی دریایی قدرتمند از دوره نادری به صورتی صریح و واضح نمود یافت. مخالفت دولت لندن با شکل گیری نیروی دریایی که سبب تثبیت قدرت و حاکمیت نظامی، اقتصادی و سیاسی ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان می گردید، بخشی از سیاست راهبردی استعمار بریتانیا با هدف ناتوان سازی ایران در این حوزه دریایی استراتژیک و به حاشیه راندن آن بود.
این کارشکنی های نابود کننده، بخش مهمی از تکاپوهای انگلستان را در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بر ضد منافع و حقوق قانونی ملت و حکومتهای ایران بود که تا ادوار معاصر با جدیت پی گیری شد.
در سال 1735 م/ 1148 هـ نادرشاه از نمایندگان شرکت هند شرقی انگلستان خواستار اعطای چند فروند کشتی به ایران گردید تا بدین وسیله تعداد پنج هزار سرباز پیاده و 1500 سواره نظام را به عمان اعزام نماید که از اواخر دوره شاه سلطان حسین صفوی به جزایر و بندرهای ایران تجاوز می کردند. مقامات شرکت مزبور این تقاضا را رد کردند. پیامد این عدم مساعدت، تیرگی روابط ایران با شرکت هند شرقی و عدم اعطای هرگونه قرارداد و امتیازات جدید به آنان بود.(85)
در سال 1734، ودل(86) و کوک(87) که در منطقه خلیج فارس و دریای عمان به تجارت مشغول بودند کشتیهای خود موسوم به پتنا(88) و روپرال (89) را به لطیف خان، دریاسالار ایران واگذار نمودند.(90)
نماینده شرکت هندشرقی در گمبرون (بندر عباس)، ضمن یادداشتهای روزانه خود با اشاره به مخالفت انگلستان با تأسیس نیروی دریایی ایران، می نویسد: « امید است اقدام وحشیانه این دو فروشنده کشتی از طرف خان (نادرشاه) برای ما زحمتی تولید نکند زیرا قبلاً برای خرید کشتی به ما مراجعه کردند، روی موافقتی نشان ندادیم.»(91)
پیرو این رویداد، کمپانی هند شرقی دستوراتی صادر کرد که بر اساس آن صاحبان کشتیهایی که تحت حمایت آنان قرار داشتند حق فروش بحریه خود را به عناصر ایرانی نداشتند.(92)
در بخشی دیگر از یادداشتهای نمایندگی انگلیس در گمبرون (بندر عباس) در مورد درخواست مقامات ایران عصر نادری برای دستیابی به ناوگان به تاریخ 18 ژوئیه 1737 آمده است: میرزا تقی البته مایل است که شرکت هند شرقی را برای واگذاری کشتی کافی به منظور حمله به مسقط آماده بسازد، ولی برای ما امکان اعتماد به اقوال واهی وی وجود ندارد، اما گمان می بریم با مقاصد ما در باب عدم مساعدت به نیروهای دریایی ایران آشنا شده اند.(93)
کارشکنیهای مداوم انگلستان سبب گردید تا ایجاد نیروی دریایی کارآمد در منطقه خلیج فارس که ضامن بقا و حافظ منافع ملی ایران باشد، به صورت یک رویایی دست نیافتنی جلوه نماید.(94)
فلور، مستشرق(95) هلندی در پژوهشی درباره نیروی دریایی ایران و وضعیت آن در منطقه خلیج فارس در سده هجده میلادی با اشاره به این مسئله می نویسد: قدرتهای اروپایی هیچ گاه رسماً برای حفظ و حراست از محدوده خاک ایران در خلیج فارس با دولت ایران توافقی ننمودند هر چند که تماسهایی در این باب بین مقامات ایران و هلند صورت گرفت. اساساً قدرتهای دریایی اروپایی بیشتر مایل به حراست از مسیر کشتیهای بازرگانی خود بودند، بنابراین به حملاتی که بر ساحل ایران وارد می آمد و در رفت و آمد کشتیهای بازرگانی خللی وارد نمی آورده و توجه نمی کردند. نه انگلیسیها و نه هلندیها به عملیات نظامی در خلیج فارس علاقه ای نشان نمی دادند. بالاخره هدف آنها سوداگری بود نه رزم. وقتی که ایران برای دفع حملات از سوی مسقط نیازمند نیروی دریایی شد، بی اثر بودن این سیاست اتکا بر هلندیها و انگلیسیها هویدا شد. زیان این سیاست همچنین وقتی که ایران به جدال با این قدرتهای دریایی پرداخت، بیشتر مسجل شد. وقتی که این درگیری به عملیات نظامی چون سالهای 1645 و 1685 منجر شد، ایران نتوانست از محاصره بندهای جنوبی خود جلوگیری کند. علاوه بر این نداشتن نیروی دریایی مانع از تحقق طرح های گسترش طلبانه ایران در خلیج فارس شد.»(96)

5. دوره زندیه

با ظهور سلسله زندیه، کریم خان تسهیلات جدیدی را برای رونق کار شرکت هند شرقی انگلیس در ایران تدارک دید. حق انحصاری واردات پارچه های پشمی به ایران، معافیت از حقوق گمرکی و حق تأسیس تجارتخانه در بندر بوشهر نمونه هایی از این دست است. امکانات در ازای عدم خروج طلا و نقره از ایران اجرایی می گشت. شرکت هند شرقی این شروط را به سود خود نیافت و در سال 1770 هـ مرکز نمایندگی خود را از بوشهر به بصره منتقل نمود.(97)
پس از گذشت سه سال، نمایندگی بوشهر دوباره فعالیت خود را آغاز کرد و به تدریج به مهم ترین مرکز فعالیت های سیاسی، اقتصادی و نظامی انگلستان در خلیج فارس و دریای عمان تبدیل گشت.(98)
از دیدگاه مقامات شرکت، طلا و ابریشم عمده ترین و سودآورترین کالاهای صادراتی ایران به شمار می رفت و هدف اصلی آنان خرید ارزان این اقلام از تولید کنندگان اصلی و ارسال آن به هندوستان و تمامی خاک اروپا بود. هدوستان به عنوان حلقه واسطی در این زنجیره اقتصادی از اهمیتی فراوان برخوردار بود.(99)
در سال 1751، بهای کالاهای صادراتی شرکت هند شرقی از طریق بنادر خلیج فارس برای 45 هزار لیره بود که عمدتاً از طریق بندر عباس انجام می گرفت و این رقم برابر یک چهارم مجموع کل صادرات شرکت به شرق بود.(100) از مجموع 90 لک (101) روپیه، بازرگانی خارجی ایران در اواخر دوره زندیه، چهل لک با سواحل خلیج فارس و دریای سرخ و سی لک روپیه با هندوستان بود. تجارت با هندوستان نیز در حدود 30 درصد تمام بهای تجارت ایران را تشکیل می داد.(102)
شرکت هند شرقی، بازرگانان محلی را به همکاری با عناصر انگلیسی و داد و ستد کالاهای ساخت انگلستان ترغیب می کرد. عوارض کنسولی که از کشتیها می گرفتند، هزینه نگهداری تأسیسات آنان در خلیج فارس می شد. کرایه مال التجاره گوناگونی که ناوگان تجاری انگلیس از هند به خلیج فارس می آوردند نیز سود فروانی برای آنان در پی داشت. خلیج فارس، جایگاه مناسبی برای فروش انواع منسوجات انگلیسی و مازاد تولیدات کارخانه های آنان بود. فروش این اقلام به صورت مستقیم به صنعت ملی انگلستان یاری می رساند. 75 درصد فروش انگلستان در خاور زمین در ایران انجام می گرفت.(103)
سیاست شناور انگلستان و شرکت هند شرقی و چگونگی موضع گیریهای آنان درباره ایران، ارتباط تنگاتنگ و ناگسستنی با میزان سودبری از جریانات داشت و سیاست منفعت طلبی این عناصر همواره بر منافع ملی و رعایت حقوق قانونی ملتهای منطقه برتری داشت.
لوریمر(104) سرکنسول انگلستان در بوشهر در سال 1913 با اشاره به درخواست کریم خان زند از شرکت هند شرقی برای دستیابی به ناوگان نظامی در خلیج فارس می نویسد:
او در سال 1764 تقاضای یک یا دو فروند ناوشکن کرد، همچنین خواستار شد که دو کشتی به صورت دائم برای حفظ در خلیج فارس اختصاص دهد و پذیرفت که شهر ریگ را به شرکت هند شرقی واگذارد. ولی آن طور که معلوم است، حکومت بمبئی توجهی به این پیشنهادها ننموده اما با واگذاری یک کشتی موافقت کرد مشروط به اینکه به گونه ای از کشتی استفاده شود که ضامن منافع شرکت باشد و موجب تیرگی فضای تجاری نشود.(105)
نمونه ای از اقدامات عناصر انگلیسی در منطقه خلیج فارس را که نشانگر اهمیت و رجحان منافع اقتصادی آن دولت بر تمامی شئونات حیات اجتماعی ایران در دوره زندیه می شود به عنوان یک واحد سیاسی مستقل در جریان تحولات فوریه 1763 بندر عباس یافت:
در پایان فوریه 1763 انگلستان آماده شد تا با همه کارکنان تجارتخانه و کالاها بندرعباس را ترک کنند. اما برای تنبیه جعفرخان (برادر سفیرخان لاری حاکم جدید بندرعباس که درخواست افزایش مالیاتها را داشت) که در آن زمان در لار بود، اندک کالاهای باقیمانده ایرانیان را که در تجارتخانه هلند نگهداری می شد غارت کردند، همه درها و پنجره های تجارتخانه را شکستند و در سکوهای محل استقرار توپ، آتش افکندند.(106)
در جریان حملات ارتش ایران بر بصره در حدود سالهای 1766- 1755/ 1990- 1189 هـ که در نتیجه حمایت این والی نشین تحت نظر عثمانی از حملات خوارج عمان به سرحدات دریایی ایران، ضبط اموال حجاج و زائران انجام می گرفت، ناوگان شرکت هند شرقی که در این شهر نمایندگی داشت، با چندین فروند کشتی توپدار از طریق شط العرب، سپاهیان ایران را در مورد تهاجم آتش باری قرار دادند.(107)
ناوگان شرکت هند شرقی انگلیس در جریان تحولات سال 1761 و تلاش کریم خان برای تسلط بر بندر ریگ و جزیره خارک و قابل با میرمهنا، حاکم خودخوانده در این مناطق که تمرکز سیاسی و نظامی ایران را تهدید می نمود، از حمایت نیروهای زندیه خودداری نمود و عملیات آنان را با ناکامی روبه رو ساخت.(108)
در سال 1771 هنگامی که نماینده و مجلس هیأت مدیره، شرکت هند شرقی در لندن در تقابل با سیاست کریم خان زند، رقابت با کمپانی هند شرقی هلند و مبارزه با آنچه را که راهزنی دریایی می دانست. خواستار حملات شدیدی به خلیج فارس با استفاده از قدرت آتش بارهای ناوگان سلطنتی انگلیس گردید. مجلس هیأت مدیریه در لندن اجازه صدور دستور را صادر نمود:
هنگامی که تمام کوششها برای ریشه کن ساختن دزدی دریایی در نزد ایرانیها و قدرتهای دیگر خلیج فارس، ناموفق مانده شما موطف هستید که موضوع را به اطلاع مقام ریاست شرکت برسانید تا جریان به فرمانده ناوگان سلطنتی در جزایر هند شرقی اعلام گردد و تضمین برای کمک رسانی برای هر یک از موارد جداگانه گرفته شود.(109)
سیاستهای دوگانه انگلستان و عوامل تابعه آن در ایران سبب گردید تا به قول جان پری(110) « کمپانی هند شرقی چیزی جز سوء ظن و بدگمانی عمیق ایرانیها» را به دست نیاورد.
وی در این ارتباط می نیوسد:
کریم خان و مشاورانش زمانی که برای ترقی سطح بازرگانی در تلاش بودند، هرگز به فهم مقاصد امپریالیستی کمپانی هند شرقی بیگانه نبودند. سیاست وی علی الاصول بر آن بود که از تکنولوژی پیشرفته اروپاییان بهره گیرد ولی آنها را از خود دور نگاه دارد.(111)
در دوران پس از مرگ کریم خان که نبرد قدرت میان جانشینان او، عدم تمرکز سیاسی و نظامی شدیدی را موجب گشت، انگلستان با استفاده از این شرایط پریشان، جزیره قشم را اشغال و آن را یکی از عمده ترین پایگاه های ناوگان نظامی خود در خلیج فارس قرار داد.(112)
در پاییز سال 1787 هیأت اعزامی کمپانی هند شرقی از بصره با جعفرخان، حکمران زندیه در شیراز دیدار کرد و او در 18 ژانویه 1787 طی فرمانی با اعطای آزادیهای همه جانبه به تجار انگلیسی، آنان را از تمامی مالیات، عوارض و حق راهداری معاف دانست، رفت و آمد مأموران آنها را در سراسر خاک ایران تسهیل و نقل و انتقال پول را نیز برای آنان آزاد اعلام کرد. هدف عمده پادشاه زندیه از این فرمان، کمک به توسعه و رونق اقتصادی ایران بود که در نتیجه بحرانهای جانشینی کریم خان دچار رکود و فترت شده بود؛ اما عوامل انگلستان با سوء استفاده از این فرمان، حق انحصاری تجارت خلیج فارس را مخصوص خود می دانستند و به گسترش نقش آفرینی و سیاست سلطه خود در منطقه پرداختند.(113)
از عمده ترین عوامل سیاسی و اقتصادی انگلستان در نمایندگی بوشهر مقارن با حکومت زندیه در ایران، می توان به بنجامین جرویس(114) در 1762 با حکم ویلیام اندرو پرایس فرماندار کل ناحیه خلیج فارس، ویلیام بویر(115) در 1766، جیمز مارلی(116) در 1768، جان بیومونت (117) در 1775، ادوارد گالی(118) در 1780، چارلز وات کینز(119) در 1789 و نیکلاس هنکلی اسمیت(120) در 1795 اشاره نمود.(121)

6. استعمار هندوستان و اهمیت راهبردی آن در سیاست بریتانیا در خلیج فارس و دریای عمان

پس از کشف دماغه امید نیک، بازرگانان و دریانوردان پرتغالی از این مسیر به هندوستان راه یافتند و به تأسیس تجارتخانه هایی در این سرزمین پهناور و ثروتمند پرداختند. به دنیال این تحولات، تاجران انگلیسی نیز مشتاق بهره برداری از منافع هندوستان گردیدند. توماس استیفنس(122) نخستین سیاح انگلیسی بود که در سال 1579 م/ 987 هـ به هند عزیمت نمود و نامه های او به خانواده اش، زمینه ساز توجه بیشتر انگلیسیان به این سرزمین شد. در سال 1587 م/ 995 هـ فرانسیس دریک دریانور مشهور انگلیسی با تصرف کشتی پرتغالی سن فیلیپ(123) و کشف اسناد و مدارکی از سفرهای پرمنفعت پرتغالیان به هندوستان، بر شدت این علاقه مندی افزود.(124)
با پیروزی دریایی انگلستان بر ناوگان فیلیپ دوم، پادشاه اسپانیا موسوم به آرمادا یا شکست ناپذیر در سال 1588 /996 هـ نقش آفرینی امپراتوری اسپانیا و پرتغال در اقیانوس هند محدود کشت و زمینه برای تسلط انگلستان بر شبه قاره هند مهیا گشت.
با تشکیل کمپانی هند شرقی، روابط مستقیم میان دو کشور آغاز گردید و در سال 1608 م/ 1017 هـ نخستین کشتی شرکت مزبور به فرماندهی ویلیام هاوکین(125)، حاصل نامه ای از جیمز اول پادشاه انگلستان برای نورالدین جهانگیر، حکمران بابری هند به بندر سورات در غرب هند رسید. پس از گذشت چهار سال ناوگانی از کشتیهای انگلیسی به فرماندهی توماس بست(126) در بندر سورات موفق به انعقاد معاهدات تجاری و ایجاد نمایندگی گردید.
سر توماس رو(127) دیگر مأمور انگلیسی بود که از سوی جیمز اول به دربار جهانگیر اعزام شد.(128)
در سال 1757 و مقارن با دوران حکومت کریم خان زند در ایران، سیاست تهاجمی رابرت کلایو(129)، موجب تثبیت امپراتوری انگلستان در هند گشت. کلایو که از سال 1743 در امور تجاری و نفت شرکت هند شرقی به فعالیت می پرداخت، در سال 1756 و مصادف با جنگهای هفت ساله فرانسه و انگلستان به تجهیز و سازماندهی نیروی انگلیسی در هند پرداخت و به تدریج زمینه ساز خروج فرانسه از هندوستان گردید.(130)
در 23 ژوئن 1757، نیروهای انگلستان به فرماندهی کلایو در منطقه پلاسی(131) در بخش بنگان هند و در کرانه رودخانه بقراسی(132) (بگراتی) در حدود 150 کیلومتر شمال کلکته و مجاور مرشد آباد (پایتخت نواب بنگال) سراج الدوله، آخرین نواب را شکست دادند و با نابودی این حکومت مستقل محلی و ضمیمه نمودن سرزمینهای او به کمپانی هند شرقی، تقریباً بر تمامی بخشهای مهم هندوستان استیلا یافتند که این حاکمیت استعماری، بیش از 350 سال به درازا انجامید.
کلایو را به عنوان فاتح هندوستان(133) بنیادگذار اصلی امپراتوری انگلستان در هند و رئیس بزرگ بنگاه خوانده اند.
انگلستان به تدریج بر تمامی شئونات حیات سیاسی، اقتصادی و نظامی این سرزمین استیلای تام یافت. جفری ساکس، استاد دانشگاه کلمبیا و از کارشناسان مسائل کشورهای جهان سوم در کتاب خود، پایان فقر، امکانات اقتصادی در روزگار ما به خوبی روند این حاکمیت را تشریح نموده است:
به کمک نبوغ سیاسی و بی رحمی مطلق، نیروهای بریتانیا با استراتژی تفرقه بینداز و حکومت کن، راه خود را در هند باز کردند. به جز این شیوه چگونه ممکن بود یک شرکت تجاری کوچک از کشوری با شاید پنج میلیون نفر جمعیت، از آن سر دنیا بتواند در شبه قاره ای با 110 میلیون جمعیت یا بیشتر جاپایی باز کند؟ کمپانی هند شرقی از تاریخ ورود نامیمونش در سال 1602 تا فتح کامل شبه قاره در سال 1857 قدم به قدم به پشتیبانی پادشاهی بریتانیا با فریب و نیرنگ به قدرت رسید، یک بار طرف یک حاکم را می گرفت و بار دیگر دومی را حمایت می کرد، به متحدانش خیانت می کرد و دشمنان را با شکست در میدان جنگ و با رشوه از پا در می آورد و نهایتاً راه خود را به قدرت کامل گشود.(134)
نهرو نیز در این مورد می نویسد:
آسیا و آفریقا در آن وقت ضعیف بودند و اروپا همچون حیوان درنده ای که به جان طعمه و شکار بیفتد، به این سرزمینها حمله برد. در مسابقه تشکیل امپراتوریهای استعماری، انگلستان به خاطر آنکه از نظر صنعتی پیشرفته بود و تسلط دریایی هم داشت، به آسانی مقام اول را به دست آورد.(135)
هندوستان منبع اصلی تهیه مواد خام اولیه و نیروی کار ارزان قیمت بریتانیا بود و کشتزارهای آن به کارخانجات انگلیس بیش از سرزمین خود سود می رساند. صنایع بافندگی لانکشایر یعنی قلب انقلاب صنعتی به پنبه حاصل از مزارع هند وابسته بود و منسوجات تولیدی را نیز در بازارهای بزرگ آن سرزمین به فروش می رساند. 60 درصد از کل پارچه های پنبه ای انگلستان به هند و خاور دور صادر می شد که به تنهایی 45 درصد از این مقدار را به خود اختصاص می داد.(136)
صادرات منسوجات انگلستان به هند از سال 1813 روند صعودی پیمود، چنان که از یک میلیون یارد(137) در سال 1814 به 510 میلیون یارد در سال 1830 و 995 یارد در سال ساخت.(138) در سال 1913 و مقارن با جنگ جهانی اول، صادرات پارچه های نخی انگلستان به هند بیش از سه میلیارد یارد در سال بود.(139)
بخش کشاورزی هند بر اساس بازارهای مصرف در انگلستان و اروپا و بنا به توصیه های آنان به زیر کشت می رفت. زمینداران و حکام هندی و انگلیسی با استفاده از سرمایه های بریتانیایی به فعالیت می پرداختند و با دریافت 86 درصد از درآمد خالص زمین به عنوان اجاره بها از دهقانان به ثروت هنگفتی دست می یافتند.(140)
محصول تریاک که در نیمه سده 19 م، 40 درصد از کل صادرات هند را شامل می شد، با تزریق به بازارهای پرتقاضای چین، کسری موازنه تجارت انگلستان را برطرف می ساخت.(141)
نیل، نیشکر، غله و بویژه کنف از دیگر محصولات زراعی مورد علاقه انگلستان بود. یک چهارم صادرات هند را کنف تشکیل می داد که سخت مورد نیاز کارخانجات انگلیسی بود.(142) و عمدتاً به وسیله سرمایه داران اسکاتلندی اداره می گردید.(143)
تولیدات صنایع هندوستان با استفاده از سرمایه گذاریهای ماوراء بحار انگلستان، کارگزاران و عدم پرداخت مالیات در بازارهای داخلی و اروپا داد و ستد می گشت. چرخه تجاری حمل کالا به هند و بالعکس سود فراوانی را نصیب تجار انگلیسی می کرد چنان که در سال 1900م، 3/5 میلیون پوند از محل درآمدهای عمومی و هند و 4/7 میلیون پوند از خطوط راه آهن آن به دست آوردند.(144)
تاراج و چپاول ثروتهای هندوستان، ابزاری کارآمد در پرداخت هزینه ها و کسری بودجه عمومی انگلستان بود.
هابزبام، از صاحب نظران در تاریخ امپراتوری بریتانیا، با اشاره به این موضوع می نویسد:
بدین گونه نه تنها وجوه سرمایه گذاری شده در هند، بلکه بخش عمده ای از درآمد کل سرمایه گذاری شده در خارج که تراز پرداختهای بریتانیا را در ربع آخر قرن نوزدهم از مازاد برخوردار کرد به وسیله هند فراهم آمده بود، هند به راستی گوهری بر دیهیم امپراتوری بود.(145)
از دیدگاه نظامی، نیروی انسانی هند در بسیاری از تهاجمات استعماری بریتانیا شرکت داده می شد و به صورت مزدور در برمه، چین، ایران، خاورمیانه و حوزه های اقیانوس هند و آرام می جنگیدند، چنان که در خلال جنگ جهانی اول، ارتش هند با 670 هزار نیرو در چین، ایران و خلیج فارس به تحکیم موقعیت انگلیس می پرداختند.(146)
نایب السلطنه هند در طی جنگ بین المللی دوم بدون توجه به منافع ملی و یا کسب اجازه از ملت تحت حکومت خود به دول محور اعلام جنگ نمود(147) و بیش از دو میلیون سرباز هندی در کنار نیروهای انگلیسی به نبرد و ویران گری پرداختند.(148)
بیش از سی هزار نفر از نیروهای دریایی هندی، نیروی دریایی سلطنتی انگلستان را در حوزه اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج فارس یاری می رساندند.(149)
در خلال این نبردها، بخش اعظم تأسیسات نظامی متفقین از اروپا به هندوستان منتقل شد و در این سرزمین به تولید انواع جنگ افزار و رفع نیازمندیهای جبهه های خاور دور، شمال آفریقا و آسیای جنوب شرقی پرداختند.(150)
بدین گونه هندوستان به منزله قلب تپنده امپراتوری مستعمراتی انگلستان عمل می کرد و مرکز ثقل سیاست خارجی، اقتصادی و نظامی آن بود و هرگونه تحولی حتی در اروپا با سنجش وضعیت هند و چگونگی تأثیر جریانات بر آن مطرح می گردید. حفظ هندوستان، بخش اصلی سیاستهای راهبردی حکومتگران انگلستان در شرق محسوب می گشت، امری که همواره به وضوح در کلام و عملکرد سیاستمداران لندن مشهود بود.
در سال 1855، ای. ار سی لی(151) با اشاره به این موضوع، می نویسد:
وظیفه ما حکم می کند که هر جنبشی را در ترکیه، هر نوع تحول جدیدی را در مصر، هر اتفاقی را در ایران، برمه و یا افغانستان را با هوشیاری بسیار بالا بنگریم، زیرا ما صاحب کشور هندوستان هستیم. به همین علت ما دارای موقعیت مهمی در سیستم قدرتهای آسیایی بوده و نسبت به اوضاع و احوال کشورهایی که در مسیر راه ما از اروپا به هند قرار گرفته اند، دارای حساسیت بسیار قوی هستیم.(152)
لرد کرزن نایب السلطنه هند و از طراحان سیاست توسعه، در این مورد می گوید:
انگلستان بدون هند امکان زیستن ندارد. در دست داشتن هند سند تعویض ناپذیری از فرمانروایی در جهان شرق است. شما نمی دانید که هند چیست. این مملکت قدرت و عظمت انگلستان را تشکیل می دهد. هر یک از ملت انگلیس، فرد به فرد باید تمام قوای خود را به کار برد تا رابطه هندوستان را با انگلستان محکم کرده و این مملکت را برای انگلستان همیشه نگاه دارد.
وینستون چرچیل وزیر دفاع و نخست وزیر انگلستان در سال 1930 نیز بر این مسئله تأکید نمود:
ملت انگلستان قادر نیست از تسلط بر هند دست بردارد. ما قصد نداریم از این جواهر واقعاً درخشان و گرانبها که بر تاج پادشاهی انگلستان وجود دارد و بیش از هر متملک دیگری موجب افتخار و قدرت امپراتوری بریتانیا شده است، صرف نظر کنیم. انگلستان اگر امپراتوری خود را از دست بدهد، دیگر هرگز دولت و قدرت بزرگی نخواهد بود.(153)
از هر دو نفر انگلیسی، دو نفر زندگی شان از هندوستان تأمین می شود.(154)

7. سیاست استعماری انگلستان در تقابل با حاکمیت و منافع ملی ایران عصر قاجاریه در منطقه خلیج فارس و دریای عمان

مقارن با تشکیل سلسله قاجاریه، امپراتوریهای عظیم روسیه تزاری، فراسه عصر ناپلئون و بریتانیا به منظور گسترش استعمارگریهای خود در جهان، در رقابت تنگاتنگی به سر می بردند. ایران با داشتن مجموعه شرایط ژئوپولتیک و ژئواکونومیک در مرکز توجه این دولتها قرار داشت. روسیه با هدف اشغال بخشهای شمالی، دستیابی به آبهای گرم خلیج فارس و وارد آوردن فشار هر چه بیشتر بر انگلستان با ایجاد التهاب در مرزهای هند و سرزمینهای مجاور آن بویژه ایران که دروازه ورود به آن شمرده می شد، به کشورمان توجه داشت. فرانسه پس از ناامیدی از شکست انگلستان در خاک اروپا به علت موقعیت جزیره ای و توانمند دریایی، سعی کرد با تصرف هندوستان، گلوگاه عمده بریتانیا را در آسیا خفه کند و زمینه های تضعیف آن را در قاره اروپا مهیا سازد.(155)
بر این اساس سرزمین ایران به عنوان منطقه ای بسیار حساس در ورودی مستعمره هندوستان، به محل تمرکز سیاسی، اقتصادی و نظامی دقیق سیاستمداران دولت لندن قرار گرفت و حفظ موقعیت برتر در آن بویژه در حوزه خلیج فارس و دریای عمان که از سهل الوصول ترین راههای دسترسی به شبه قاره هند بود، بخش تفکیک ناپذیر سیاست خارجی انگلستان گردید.
چارلز بلگریو(156) نماینده سیاسی بریتانیا در بحرین و از مهم ترین تئوریسینهای دولت لندن در پروژه ایران زدایی در منطقه خلیج فارس، با اشاره با اهمیت هندوستان و ارتباط آن با تحولات خلیج فارس می گوید:
با ظهور امپراتوری هندوستان، اهمیت خلیج فارس از یک مرکز تجاری با ایران و عربستان زیر فرمان ترکان به یک قرارگاه سیاسی و نظامی برای هندوستان تغییر یافت. با گذشت زمان خلیج فارس به طور روزافزونی به عنوان مرز شرقی هندوستان تلقی شد و به علت عدم ثبات ایران و عثمانی ما به تدریج مسئولیت تجارت، نوررسانی، نصب راهنمای شناورها و ادارات پست و تلگراف را بر عهده گرفتیم و همواره مراقب بودیم تا مبادا دیگری در قلمرو ما دست به این کار بزند.(157)
بر اساس این سیاست، انگلستان به تحکیم موقعیت برتر خود در منطقه خلیج فارس و دریای عمان پرداخت و کوشید تا با تضعیف ابزارهای قدرت ایران در این حوزه استراتژیک استیلای خود را توسعه بخشد. سیاست انگلستان در برابر ایران عصر قاجاریه، حفظ استقلال آن بود تا از حملات خودسرانه روسیه تزاری بکاهد که همواره خطری دائمی برای سرحدات هندوستان بود و همچنین در پی تضعیف هر چه بیشتر سیاسی، نظامی و اقتصادی تهران بود، تا در تلاش برای تهاجم مستقیم به هند و سرزمین حایل آن چون افغانستان نباشد. انعقاد پیماهای اتحاد با ایران و یا گسستن آن، گرایش به سوی دوستان و یا دشمنان ایران با حملات نظامی و اشغال بخشهایی از خاک ایران در چارچوب این سیاست کلی قابل بررسی است.
در گزارش نایب السلطنه هندوستان به شعبه شورای هند در وزارت امور خارجه انگلستان مورخ 21 دسامبر 1899 آمده است:
مصالح سوق الجیشی بریتاینای کبیر در ایران از نزدیکی و ارتباط صمیمانه آن کشور با هندوستان سرچشمه می گیرد و از مدتها پیش حدود هندوستان به مرزهای فعلی محدود بوده است. حال کشور ایران یک قطعه حساس و حیاتی از جهت هندوستان برای انگلستان گردیده است. اکنون که سرحدات افغانستان تحدید حدود و به وسیله بریتانیای کبیر تأمین می شود، نسبت به موقعیت ایران نمی توان به نظر بی اعتنایی نگریست، زیرا با عبور از ایران که صدها کیلومتر با بلوچستان انگلیس هم مرز می باشد و با در اختیار داشتن دریای جنوبی ایران که قابل نفوذ در دریای هند است، امکان هرگونه مخاطره ای برای انگلستان متصور است.(158)
در گزارش دیگری از ژرژ هامیلتون(159) وزیر امور خارجه انگلستان تأکید شده است: « ما در خلیج فارس علاقه [علایق] تجاری زیادی داریم. ما با ایران دارای مجاورت سرحدی می باشیم که از انتهای ایالت کلات تا سواحل دریا ممتد می شود. ما با رؤسای خلیج دارای قراردادهایی می باشیم و آنها ما را به منزله حامی می دانند. دولت علی حضرت پادشاهی انگلستان، دولت ایران را هوشیار کرده است که غفلت از مصالح مشروع بریتانیای کبیر و هندوستان در بنادر خلیج و ایران جنوبی منتج به نتایج وخیم خواهد شد.(160)
سیاست بریتانیا در قبال ایران و منطقه خلیج فارس و دریای عمان در تلگرافی از لرد لانسداون(161) انگلیسی به هاردینگ(162) سفیر دولت لندن در تهران در 6 ژانویه 1902، چنین تشریح شده است:
دولت ایران باید تجارب صد ساله داشته باشد که یکی از منظورهای اساسی ما این است که دولتی را که در ماوراء سرحدات امپراتوری هندوستان واقع است، تقویت نموده به استحکام مبانی آن بکوشیم. از طرف دیگر در جنوب ایران مجاهدات ما طی یک قرن مصروف به تحکیم موقعیت مهم تجاری بوده و در نتیجه یک علاقه فوق العاده ای در این قسمت ایران پیدا کرده ایم. با هیچ منطقی نمی توان تصور کرد که بریتانیای کبیر از موقعیتی که در اثر مجاهدات متمادی که چندین سال به دست آورده، صرف نظر کند و یا در مقابل مجاهدات دول دیگر برای تحلیل اولویت سیاسی در جنوب ایران ساکت بماند. دولت لندن لازم می داند هرگونه اقداماتی را که مقتضی بداند برای حفظ مصالح بریتانیا به عمل آورد و این اقدامات به واسطه استحکامات بحری آن در آن آبها بدون هیچ مانع خواهد بود. دولت اعلی حضرت بریتانیا به خود حق می دهد که برای حفظ و حراست مصالح و منافع خود که در مخاطره واقع شده، حتی اگر لازم شود تمامیت و استقلال ایران را منظور اولیه قرار ندهد.(163)
در 17 ژانویه 1902 ویسکونت کرانبورن، معاون وزیر امور خارجه انگلستان در مجلس این کشور تأکید نمود:
موقعیت ما در خلیج فارس چه از نظر تجاری و چه از لحاظ سیاسی همیشه دارای یک ماهیت ویژه بوده است و دولت بریتانیا اهل تفوق و برتری بریتانیا را اساس و زیربنای سیاست خود قرار داده است و این مسئله نه به صورت تئوری و نظری، بلکه یک واقعیت است، چرا که منافع تجاری و اقتصادی ما در خلیج فارس از هر کشور دیگری بیشتر است.(164)
لرد کرزن با اشاره به اهمیت خلیج فارس در سیاستهای راهبردی دلت لندن می نویسد:
ایران سرزمینی است که خواه و ناخواه از سرنوشت امپراتوری انگلیس در شرق تأثیر خواهد داشت. بی اعتنایی در کار ایران یعنی از دست دادن تجارتی که هم اکنون مایه ارتزاق هزاران نفر از هم وطنان ما و افراد هندی است. توجه دوستانه در کار ایران، نتیجه اش تهیه کار بیشتر برای کشتیها و کارگران دستگاههای بافندگی انگلستان است. موقعیت جغرافیایی ایران یا دامنه منافع ما در آن کشور و امنیت آینده امپراتوری خاوری ما در حال حاضر مانند هر زمان دیگری طی پنجاه سال اخیر این را برای ما غیرممکن می سازد که از آنچه در ایران رخ می دهد، سلب علاقه کنیم. این میراث مشروع گذشته است که از هر جمعیت ما را دلیل سرافرازی است.
توقعی که انگلستان دارد این است که در ازای مال و جانی که نثار نموده و امنیت که فراهم ساخته و حافظ آن است، هیچ عامل سیاسی بیگانه حق مداخله ای را در این صحنه (خلیج فارس) نداشته باشد.(165)

نتیجه

سیاست بریتانیا در منطقه خلیج فارس و دریای عمان تا پایان دوره قاجاریه را می توان در موارد ذیل بررسی کرد:
1. حفاظت از مستعمره هندوستان به عنوان سیاست راهبردی انگلستان و مرکز ثقل تمامی تکاپوهای دولت لندن در مشرق زمین.
2. حفظ استقلال ایران به عنوان عاملی برای جلوگیری از حملات لجام گسیخته روسیه تزاری و تضعیف هر چه بیشتر تهران برای جلوگیری از تهاجم به سرحدات هندوستان.
3. ایجاد کمربندهای امنیتی در پیرامون سرزمین هند، سیاستی که به جدایی کامل افغانستان از ایران منجر گردید.
4. علائق اقتصادی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان با تشکیل کمپانی هند شرقی که با صادرات گسترده بویژه پس از انقلاب صنعتی توان رقابت را از تولد کنندگان بومی سلب می کرد و تراز بازرگانی همواره به سود بازرگانان بریتانیا بود.
5. گسترش توانمندی نظامی با اسقرار پایگاه های متعدد در نیمه جنوبی و برخی جزایر شمالی خلیج فارس و حضور ثابت یگانهایی از ناوگان سلطنتی انگلیس در منطقه.
6. انعقاد قراردادهای حمایتی، قیمومیتی و سرپرستی با شیوخ جنوب خلیج فارس که امکان اداره این مناطق را به دولت لندن می داد.
7. استمرار سیاست و پروژه ایران زدایی در منطقه خلیج فارس با محدود نمودن افزون تر قدرت مانور سیاسی، اقتصادی و نظامی عناصر ایرانی و تلاش برای انزوای تهران.
8. تأکید بر سیاست ایران هراسی در حوزه خلیج فارس با تلقین این موضوع که دولت تهران اهداف توسعه طلبانه داشته و در نهایت خواستار حاکمیت بر تمامی منطقه است.
9. استفاده از ابزار نظامی و سیاست قایقهای توپدار به منظور سرکوب هرگونه تقابل با سیاست انگلیس و یا ایجاد فشار بر دولتهای منطقه بویژه ایران، امری که نقض آشکار تمامیت ارضی آن را به دنبال داشت، مانند اشغال جزیره خارک و بوشهر، در ماجرای نبرد هرات در دوران محمد شاه قاجار و عصرناصری، حملات به بنادر ایران چون بندر لنگه به بهانه مبارزه با برده داری و استقرار کامل نیروهای انگلیسی در پهنه جنوبی در خلال جنگ بین الملل اول و یا در هم کوبیدن گروههای مخالف در رأس الخیمه در خلال مبارزه با گروههای جواسم.
10. حمایت از شیوخ خلیج فارس در مورد ادعاهای آنان بر سر جزایر چهارگانه تنب کوچک، بزرگ، ابوموسی و جزیره سیری.
11. تلاش برای دور کردن مجمع الجزایر بحرین از حیطه تسلط و حاکمیت ایران.
12. تداوم فشار بر حکومت ایران برای تمدید قرارداد اجاره برخی از جزایر و بنادر خلیج فارس بویژه بندر عباس با حاکمان مسقط و عمان که سبب تضعیف افزون تر موقعیت آن در منطقه می گردید.
13. سوء استفاده از ضعفهای بنیادی و فراگیر اقتصادی و نظامی ایران در جزایر، بنادر و مناطق پسابندر با اعمالی چون تحریک عناصر کلیدی سیاسی و به خصوص بازرگانان عمده به پذیرش تابعیت انگلیسی.
14.ایجاد تحریکات برای حرکتهای مرکز گریزانه و زمینه سازی برای عدم فرمانبری از فرامین دولت تهران در میان برخی از مناطق و عناصر مستعد چون گروه های بختیاری، عشیره های عرب ایرانی و شیخ خزعل، با استفاده این عناصر نفوذی انگلیسی چون هنری لایارد.
15. نقض تمامیت ارضی با اشغال برخی از جزایر ایران در خلیج فارس چون ابوسعید و هنگام، ساخت و ساز نظامی و اداری در آنان بدون توجه به حق حاکمیت ایران، اخذ مجوز از دولت مرکزی و یا توجه به اعتراضات.
16. تلاش برای تضعیف هر چه بیشتر نقش آفرینی ایران در حوزه خلیج فارس و دریای عمان با انجام برنامه هایی چون مبارزه با برده داری، حق تفتیش تمام ناوگان در حال فعالیت در منطقه و مبارزه با تجارت اسلحه.
17. ایجاد بحرانهای مصنوعی غذایی و محاصره اقتصادی در کرانه های دریایی جنوب به منظور فشار بر گروه های مبارزه با سیاستهای انگلیس در ایران به مانند دوران جنگ جهانی اول.
18. تلقین این تفکر و ذهنیت در میان مردم که انگلستان به علت سوابق طولانی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان دارای حق قیومیت و بزرگی پدر سالارگونه مشروعی می باشد.
19. استقرار آرامش و ثبات در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بر اساس منافع دولت لندن و آنچه که صلح انگلیسی خوانده می شد.
20. تبدیل خلیج فارس و دریای عمان به دریای انگلیسی و ارتقای نمایندگان آن در بندر بوشهر به پادشاه بی تخت و تاج خلیج فارس که نشانگر حاکمیت نامحدود و بلامنازع دولت لندن بود.
21. تأکید دولت لندن بر انجام سیاست شناور، به روز و بر اساس منافع خود در قبال حکومت تهران، بدون توجه به منافع و یا استقلال ایران: چون نقش آن در انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمانچای با روسیه تزاری، ارسال سفرای متعدد سیاسی و اقتصادی، قرارداد مجمل و مفصل، قرارداد پاریس، تقسیم سرحدات شرقی ایران، قرارداد 1907 و 1915 و 1919 م، ضعفهای ریشه ای ایران در ابعاد اقتصادی و نظامی، سیاست خارجی و عدم آشنایی با صحنه دیپلماسی جهانی و رویدادهای پیرامونی و ناکارآمدی مقامات از مهم ترین علل شکل گیری این فرایند بود.
22. استمرار سیاست ناتوان سازی ایران در منطقه خلیج فارس و دریای عمان با تأکید بر جلوگیری از دستیابی آن به تکنولوژی جدید نظامی بویژه تأسیس نیروی دریایی، این سیاست راهبردی از ورود استعمار بریتانیا به خلیج فارس در آغازین سالهای قرن هفدهم میلادی با دقت و شدت دنبال گردید.
23. عزل و نصب ایران و مقامات در نیمه جنوبی خلیج فارس بر اساس میزان همکاری و تعامل و یا تقابل برنامه های دولت لندن.
24. نقش گسترده بریتانیا در تقسیم اراضی، خطوط مرزی و سرزمینهای مورد اختلاف که عمدتاً بر اساس منافع انگلیس صورت می پذیرفت و گاه سبب ساز اختلافات و مناقشات عمده منطقه ای گردید، چون تقسیم اراضی و تعیین سرحدات شرق ایران، سیستان خارجی و داخلی و بلوچستان با افغانستان و بلوچستان انگلیس و یا تقسیم اراضی مورد اختلاف میان عراق، حجاز و نجد و کویت پس از جنگ اول جهانی که با هدایت ژنرال سرپرسی سایکس صورت گرفت.

پی نوشت ها :

1. Edward 1.
2. دین و دولت در ایران عهد مغول، ص 905.
3. امپراتوری صحرانوردان، ص 605.
4. همان، ص 611.
5. همان، ص 612.
6. دین و دولت در ایران عهد مغول، صص 999، 963؛ مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، ص 319؛ تاریخ مغول در ایران، صص 4 -233.
7. jefry Dolengly.
8. انگلیسی ها در میان ایرانیان، ص 12؛ ایران و خلیج فارس، ص 155.
9. دین و دولت در ایران عهد مغول، ص 1024؛ تاریخ مغول در ایران، ص 235؛ امپراتوری صحرانوردان، ص 630.
10. تاریخ ایران، ج2، ص 184.
11. تاریخ تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، ص 187.
12. Richard Chancellor.
13. Archangelsk.
14. Muscovy Company.
15. Company of Merchant Adventurers (infull: mystery) And Company of Mercnant Adventurers For the Discovery of Reyions, Dominions, Island And Places unknown).
16. Sebastian Cabot.
17. Sir Hugh Willaughby.
18. The Free Encyclopedia Wikipedia, PP. 6-1.
19. Anthony Jenkinson.
20. سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، صص 6 و 165.
21. تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ص 354؛ دیپلماتها و کنسولهای ایران و انگلیس، ص 9؛ سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص 168.
22. Thomas Aleeck.
23. Richard Chenie.
24. Arthur Edwards.
25. Pichard Wills.
26. سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص 168.
27. همان، ص 172.
28. Jhon Newbury.
29. Ralph Fitch.
30. East India Company.
31. تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، صص 9 و 58؛ ایران و خلیج فارس، ص 155.
32. دین و دولت در عصر صفوی، ص 103.
33. Sir Anthony.
34. Sir Robert Sherly.
35. Iran- United Kingdom relations. p. 1.
36. تاریخ ایران زمین از روزگار باستان تا انقراض صفویه، ص 275؛ سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص3- 180؛ انگلیسی ها در میان ایرانیان، ص12؛ ایران در دوره صفوی، ص 94؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 192؛ روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، صص 121-117؛ تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه، ص 198.
37. Sir Formor Cotton.
38. Armada: (old Spanish: Grandey Felicisima Armada, meaning "Great And Most Fortunate Navy".
39. The Free encyclopedia Wikipedia. Pp. 1-11??
40. تاریخ ایران، ج2، ص 277.
41. Elizabeth 1.
42. Honourable.
43. John Company.
44. Company Bahadur.
45. The Free encyclopedia Wikipedia, Pp. 1013.
46. Jamse Lankester.
47. Richard Stelle.
48. John Crowther.
49. تاریخ ایران، ج2، ص 9-286.
50. James.
51. Edward Connock.
52. Levant.
53. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ص 412؛ The History of British India in the تاریخ ایران، ج2، ص 269؛ Seventeen the Century, P. 80, 10: PP. 111.
54. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ص 412؛ تاریخ ایران، ج2، ص 269؛ The Cambridge History of Iran: ppxxv, xxvi, 16Y pp. 80-491 pp 220, 4, 6.
55. انگلیسی ها در میان ایرانیان، ص 12.
56. تاریخ ایران، ج2، ص 272.
57. Pietro dellavalle.
58. سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص 220؛ روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، ص152.
59. Tomas Barker.
60. Edward Monox.
61. تاریخ ایران، ج2، ص 273.
62. تاریخ ایران، ج2، ص 273؛ روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، ص 153؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 193؛ سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص 222.
63. تاریخ ایران، ج2، ص 276.
64. Cromwell.
65. Merchant Adventurs.
66. روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، ص 250.
67. تاریخ ایران، ج2، ص 281.
68. William Earl of Denbigh.
69. Tomas Majer.
70. William Lee.
71. تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 195.
72. تاریخ ایران، ج2، ص 281؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، ص 195.
73. Company Marine.
74. Bombay Marine.
75. ایران و خلیج فارس، ص 171.
76. همان.
77. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ص 421.
78. دیپلماتها و کنسولهای ایران و انگلیس، ص 10 و 11.
79. انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، ص 459.
80. همان، ص 472.
81. راهنمای خلیج فارس، ص 22.
82. نادرشاه، ص 62 و 58؛؟؟؛ اشرف افغان بر تخت گاه اصفهان، ص 100.
83. تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ج2، ص 641.
84. راهنمای خلیج فارس، ص 16.
85. تاریخ روابط خارجی ایران، از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، ص 171؛ تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ص 463؛ زندگی نادرشاه، صص 275-269؛ تاریخ سیاسی خلیج فارس، صص 21-319؛ سقوط شاه حسین، ص 131؛ سنت پترزبورگ 3، صص 1168-1153؛ مجمع التواریخ در تاریخ انقراض صفویه، صص 3 و 32.
86. Wodell.
87. Cook.
88. Patna.
89. Ruperall.
90. تأسیس نیروی دریایی ایران، صص 9 و 648.
91. همان.
92. فصلنامه مطالعات تاریخی، ص 399.
93. تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ص 458.
94. فصلنامه مطالعات تاریخی، ص 18.
95. Willem Floor.
96. همان، صص 90 و 389.
97. تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ص 650.
98. تاریخ ایران، ج2، ص 406؛ ص 214؛ کریم خان زند و خلیج فارس، ص 49؛ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، ص 203.
99. همان، ص 66.
100. کریم خان زند، تاریخ ایران بین سالهای 1747-1779، ص 361.
101. Lac، صد هزار.
102. همان، صص 369-351.
103. هلندیان در جزیره خارک، خلیج فارس در عصر کریم خان زند، ص 215.
104. John Yordon Lorimer.
105. راهنمای خلیج فارس، ص 51.
106. اختلاف تجاری ایران و هلند و بازرگانی هلند در عصر افشاریان و زندیان، 1712- 1715، ص 204.
107. کریم خان زند، تاریخ ایران بین سالهای 1747-1779، ص 260 -257؛ تاریخ ایران، ج2، ص 407، ص 266؛ کریم خان زند، ص 142؛ تصرف بصره به دست ایرانیان در زمان شهریاری زند، صص 5 و 94، ص 4.
108. کریم خان زند، تاریخ ایران بین سالهای 1747-1779، ص 230.
109. راهنمای خلیج فارس، ص 9.
110. John, Perry.
111. همان، ص 74.
112. سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، ص 15.
113. همان، ص 190.
114. Benjamin Jervis.
115. William Bowyear.
116. James Morley.
117. John Beaument.
118. Edward Yalley.
119. Kinez.
120. Nicolas Hankely.
121. دیپلماتها و کنسولهای ایران و انگلیس، ص 38.
122. Thomas Stephens.
123. St Philipe.
124. سیاست خارجی ایران در دوره صفویه.
125. William Hawkins.
126. Thomas Best.
127. Sir Thomas Roe.
128. همان، ص 201.
129. Sir Robert Clive.
130. ???.
131. Pelassy.
132. Bnayiratni.
133. Conqueror of India.
134. پیروزی امید بر وحشت، ص 33.
135. نگاهی به تاریخ جهان، ص 771.
136. صنعت و امپراتوری، ص 148.
137. واحد طول در آمریکا و انگلیس یارد برابر 0/9144 متر است.
138. ظهور و سقوط قدرت های بزرگ، تغییرات اقتصادی و برخوردهای نظامی از سال 1500 تا 2000 میلادی، ص 236.
139. تاریخ اقتصادی و اجتماعی اروپا، ص 220.
140. پژوهش چند درباره هند، ص 41.
141. پژوهش چند درباره هند، ص 45.
142. سرزمین هند، ص 549.
143. نگاهی به تاریخ چهان، ص 549.
144.تاریخ اقتصادی و اجتماعی اروپا، ص 62.
145. صنعت و امپراتوری، ص 151.
146. چگونه امپراتوری بریتانیا به زوال گرایید؟، ص 17؛ همان، ص 4.
147. تاریخ معاصر، سیاست جهان بعد از جنگ بزرگ، ص 218.
148. تاریخ جهان در قرن بیستم، ص 129.
149. سرزمین هند، ص 415.
150. چگونه امپراتوری برتاینا به زوال گرایید؟، ص 17.
151. I. R. Seely.
152. خلیج فارس و مسائل آن، ص 44.
153. نگاهی به تاریخ جهان، ص 730.
154. سرزمین و مردم هند، ص 121.
155. لشکرکشی ناپلئون به مصر و رقابت فرانسه و انگلیس در ایران، ص 21-19.
156. Belgrove.
157. نفت و سیاست در خلیج فارس، ص 32.
158. عصر استعمارزدایی، ص 12.
159. Yeorye Hamilton.
160. اسناد محرمانه سیاسی یا سیاست انگلیس و روس در ایران قبل از جنگ، ص 16.
161. Lord Lansdowne.
162. Sir Arthur Henry Hardinge.
163. همان، ص 23.
164. تاریخ روابط ایران و قدرت های بزرگ، ص 13.
165. انگلیسیها در میان ایرانیان، ص 23، ج2، صص 669، 660، 555.

منابع تحقیق:
فارسی
1. اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، محمود میر آفتاب، تهران، 1376، علمی و فرهنگی.
2. الهی، همایون، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، 1370، قومس.
3. براون، نویل، تاریخ جهان در قرن بیستم، مرتضی کاظمی یزدی، تهران، 1375، پاژنگ.
4. بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج3، تهران، 1375، مرکز نشر دانشگاهی.
5. بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، 1385، سمت.
6. بینا، علی اکبر، « تاریخ دو هزار و پانصد ساله در خلیج فارس»، مجموعه مقالات خلیج فارس، تهران، 1369، وزارت امور خارجه.
7. پری، جان روحانیون، کریم خان زند، تاریخ ایران بین سالهای 1747- 1779، علی محمد ساکی، تهران، 1382، آسونه.
8. پیگولوسکایا، ن. و، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان هجدهم میلادی، کریم کشاورز، ج2، تهران، 1349، انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
9. تایپتون، فرانک. ب، تاریخ اقتصادی و اجتماعی اروپا، کریم پیر حیاتی، ج1، تهران، 1375، علمی و فرهنگی.
10. حکمت، علی اصغر، سرزمین هند، تهران، 1337، دانشگاه تهران.
11. دو سرسو، سقوط شاه حسین، ولی الله شاردن، تهران، 1364، کتابسرا.
12. ذوقی، ایرج، تاریخ روابط ایران و قدرت های بزرگ، تهران، 1368، پاژنگ.
13. رایت، دنیس، انگلیسی ها در میان ایرانیان، لطفعلی خنجی، تهران، 1359، امیرکبیر.
14. رابیتو، لویی، دیپلماتها و کنسول های ایران و انگلیس، غلامحسین میرزا صالح، تهران، 1363، نشر تاریخ ایران.
15. ساکس، جفری، «پیروزی امید بر وحشت، اطلاعات بازار در هند»، لیلی نور بخش، دنیای اقتصاد، 1385/5/8.
16. سایکس، سرپرسی، تاریخ ایران، سید محمدتقی فخر داعی گلانی، ج2، تهران، 1368، دنیای کتاب.
17. ستاندیش، جان، ایران و خلیج فارس، دورنمای گذشته و چشم انداز آینده، عبدالرضا سالار بهزادی، تهران، 1383، نشر نی.
18. سلیمی، علی اکبر، اسناد محرمانه سیاسی یا سیاست انگلیس و روس در ایران قبل از جنگ، تهران، 1311، مطبعه.
19. سیوری، راجرز، ایران در دوره صفوی، کامبیز عزیزی، تهران، 1366، سحر.
20. شعبانی، رضا، تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، ج1، تهران، 1369، نوین.
21. طاهری، ابوالقاسم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس، تهران، 1380، علمی و فرهنگی.
22. غفور، بوباجان و دیگران، پژوهش چند درباره هند، مجید ترابی، تهران، بی نا، میر وگوتنبرگ.
23. فرامرزی، احمد، کریم خان زند و خلیج فارس، به کوشش حسن فرامرزی، تهران، 1346، ابن سینا.
24. فربد، ناصر، عصر استعمار زدایی، تهران، 1357، امیرکبیر.
25. فلسفی، نصرالله، سیاست خارجی ایران در دوره صفویه، تهران، 1342، جیبی.
26. فلور، ویلم، اشرف افغان بر تخت گاه اصفهان، ابوالقاسم سری، تهران، 1367، توس.
27. فلور، ویلم، «نیروی دریایی ایران در قرن هجدهم در خلیج فارس»، عبدالله ظهیری، فصلنامه مطالعات تاریخی، سال دوم، ش 4، شماره مسلسل 8.
28. فلور، ویلم، اختلاف تجاری ایران و هند و بازرگانی هلند در عصر افشاریان و زندیان 1712- 1715، ابوالقاسم سری، تهران، 1371، توس.
29. فلور، ویلم، هلندیان در جزیره خارک، خلیج فارس در عصر کریم خان زند، ابوالقاسم سری، تهران، 1371، توس.
30. فلور، ویلم، «ظهور و سقوط بوشهر»، حسن زنگنه، روزنامه صدای بوشهر، 1382/7/5.
31. کالواکورسی، پیتر، تاریخ معاصر، سیاست جهان بعد از جنگ بزرگ، هاشم رجب زاده، تهران، 1339، دانشگاه تهران.
32. کشمیری، محمد، «تصرف بصره به دست ایرانیان در زمان شهریاری زند»، بررسیهای تاریخی، فروردین و اردیبهشت 1350، سنت پترزبورگ 6، ش 1.
33. کراس، کالین، «چگونه امپراتوری بریتانیا به زوال گرایید»، ا. سنت پترزبورگ زندنیا، روزنامه رستاخیز، 1354/10/1، 1354/10/4، 1354/10/7، 1354/10/17.
34. کراس، کالین، چگونه امپراتوری بریتانیا به زوال گرایید؟ زندنیا، تهران، 1360، ایران زمین.
35. کریستال، جلیل، نفت و سیاست در خلیج فارس، ناهید سلامی، شاپور جورکش، تهران، 1378، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر.
36. کلی، جی. بی، لشکرکشی ناپلئون به مصر و رقابت فرانسه و انگلیس در ایران، حسن زنگنه، قم، 1378، نشر همسایه.
37. کندی، پل، ظهور و سقوط قدرتهای بزرگ، تغییرات اقتصادی و برخوردهای نظامی از سال 1500 تا 2000 میلادی، محمود ریاضی، تهران، 1369، خجسته.
38. گرانتوسکی، ا. آ، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، کیسخرو کشاورزی، تهران، 1359، پویش.
39. گروسه، رنه، امپراتوری صحرانوردان، عبدالحسین میکده، تهران، 1379، علمی و فرهنگی.
40. لکهارت، لورنس، «تأسیس نیروی دریایی ایران»، مجله وحید، شماره 8، س 6، مردادماه 1349.
41. لکهارت، لورنس، نادرشاه، مشفق همدانی، تهران، 1357، امیرکبیر.
42. لکهارت، لورنس، «آخرین تحقیقات درباره قشون کشی نادرشاه به عمان»، نامور، سنت پترزبورگ 3، شماره 11 و 12، 1315.
43. لکهارت، لورنس، انقراض سلسله صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران، مصطفی قلی عماد، شیراز، 1368، نوید.
44. لویمر، ج. راهنمای خلیج فارس، حسن نبوی، تهران، 1379، مروارید.
45. مارتین، وانسا، «توقف تجارت برده و اوضاع داخلی ایران»، ایرج وفایی، تاریخ روابط خارجی، سنت پترزبورگ 4، ش 17، زمستان.
46. مارموداک، مانورا، سرزمین و مردم هند، فریدون گرگانی، تهران، 1345، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
47. مشکور، محمدجواد، تاریخ ایران زمین از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه، تهران، 1372، اشراقی.
48. مرعشی صفوی، میرزا محمد خلیل، مجمع التواریخ در تاریخ انقراض صفویه، به اهتمام عباس اقبال، تهران، 1362، سنائی و طهموری، مهدی زاده، جواد، هند دیگر، تهران، 1357، علم.
49. میراحمدی، مریم، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر صفوی، تهران، 1371، امیرکبیر.
50. میراحمدی، مریم، دین و دولت در عصر صفوی، تهران، 1369، امیرکبیر.
51. میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، تهران، 1379، سمت.
52. نشأت، صادق، تاریخ سیاسی خلیج فارس، تهران، 1344، شرکت نسبی کانون کتاب.
53. نوایی، عبدالحسین، کریم خان زند، تهران، جیبی و امیرکبیر.
54. نوایی، عبدالحسین، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، تهران، 1377، سمت.
55. نوایی، عبدالحسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه، تهران، 1381، سمت.
56. نهرو، جواهر لعل، نگاهی به تاریخ جهان، محمود تفضلی، ج1، تهران، 1350، امیرکبیر.
57. ورهرام، غلامرضا، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران، 1368، معین.
58. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم، تهران، 1369، امیرکبیر.
59. هنوی، جونس، زندگی نادرشاه، اسماعیل دولتشاهی، تهران، 1383، علمی و فرهنگی.
60. هابزبام، اریک، صنعت و امپراتوری، عبدالله کوثری، تهران، 1361، انتشارات ما.
لاتین
1. Amadkhan, shaf: 1978, Sources for the History of British India in the Seventeen the Century, University of Michiyan.
2. Baladuni, Vahe, Malepea, Maryaret: 1998, Armenian Marchants of the Seventeen the and Early Eiyteen Centuries, American Philosophical Society.
3. Balley, Jan: 2006, the Black hole, Money, Muth and Empire, London, Fiytree.
4. Dirks, Kicholas: 2006, the Scandal of the Empire India and the Creation of Imperial Britain Harvard University Press.
5. Domainhelp Search: 2007/10/11, Iran- United Kingdom Relations. Domainhelp Scarch. Com.
6. East India Company. 1902 and 2005, Letters Received by the East India Company from its Servants in the East, S. Low Marston and Company Limited Yreat Britain.
7. Yaleresarch inc: 1998, Encyclopedia of Word Biography, gale Research, Volume 4.
8. Garrett, Richard: 1970, Robert Clive, A. Barker.
9. Gipson, Lawrence Henry: 1985, The British Empire Before the American Revolution. Knopf.
10. Kelein, P. W, T. K. Ragg, theodorek, Rabb: 1999, Emeryenceof International Business 1200-1800, Tayla and Francis.
11. Lockhart, Laurence, Jackson, Peter: 1986, The Cambridge history of Iran. eignt Volume, the Timurid and Safavid Period Cambridge University Press.
12. Manas: 2007/11/6. History and Politics, British India, WWW. Sscent, cla, edu.
13. Manas: 2007/11/5, Robert Clive, www. Sschet, Ucla, Edu.
14. Purchas. Samuel: 1905 and 2006, Halytus Posthamas, Contoying a History of the World in Sea Royages J. Maclehose and Sons University of Varying.
15. Partington, Norman: 1976, Master of Bengal. Anovel of Robert Clive of India, st. Martins Press.
16. Foster, William: 1906 And 2006. The Enylisn Factories in India. 1618- 1621, Clarendano Press.
17. Wikipedia: 2007/9/9, Battle of Plassey, the Free encyclopedia wikipedia.
18. Wilson, Charles William: 1925, Robert Clive, Macmillan and Colimited.
منبع مقاله :
(1387)، ایران و استعمار انگلیس(مجموعه سخنرانیها، میزگرد و مقالات، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی1388