نویسنده: سیدرضا مؤدب
گرچه آغاز پیدایش بحث اعجاز، روشن نیست، اما اعجاز قرآن از نخستین مباحث مربوط به قرآن می باشد؛ قرآن کریم نیز در بحث معجزه بودن خود، از تعبیر «اعجاز» استفاده ننموده و همواره از معجزات انبیاء با واژه «آیه و بیّنه» یاد نموده است، از این رو اصطلاح «معجزه» در مورد قرآن نخست در برخی از روایات (1) و سپس همانند دیگر اصطلاحات، بعدها رواج یافته است؛ (2) همچنین در قرآن از تعبیر «خارق العاده» هم استفاده نشد و اصطلاح معجزه از سخنان دانشمندان اسلامی نشأت گرفته است.
نخستین مرحله از مباحث اعجاز قرآن، در آثار مفسران، متکلّمان و ادیبان یافت می شود که معتقد بودند: قرآن نشانه و برهانی بر رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) است. با بررسیهای تاریخی می توان دریافت که مبحث اعجاز قرآن، در نیمه دوم قرن دوم، آغاز شده است.(3) در نخستین مباحث، دانشمندان مسلمان، با توجه به گفته های مخالفان و معارضان قرآن، سعی نموده اند، سلامت قرآن را از هرگونه تناقض و اختلاف ثابت نمایند و چگونگی عبارات، الفاظ، ترکیبها، فنون بدیع و استعارات و تشبیهات قرآن را نشان داده و عظمت قرآن را یادآوری نمایند.
در پایان قرن دومّ و آغاز قرن سوم، دیدگاه هایی در خصوص اعجاز قرآن، به صورت استوارتر، شکل گرفت که در نهایت به تدوین کتابهای مستقلی در سده مزبور منتهی شد، مانند: معانی القرآن، اثر یحیی بن زیاد فراء (م/207) و کتاب مجازالقرآن از ابوعبیده معمر بن مثنی (م/209).
ابواسحاق ابراهیم نظام معتزلی (م/220) در قرن سوم در ادامه مباحث مربوط به نظم قرآن، نظریه «صرفه» را در خصوص اعجاز قرآن مطرح نمود و سپس شاگردش، ابوعثمان عمروبن بحر بن محبوب، مشهور به جاحظ(م/255) نظریه استاد خود را رد نمود و کتاب نظم القرآن را نوشت؛ (4) او در کتاب دیگرش به نام الحیوان نیز از اعجاز قرآن نام برده(5) و اندیشه های او در مورد اعجاز قرآن، مورد توجه دانشمندان دیگر بوده است.
از دیگر دانشمندان قرن سوم، محمدبن عمر بن سعید باهلی(م/300) است که کتاب اعجاز قرآن را فراهم آورد.
در قرن چهارم، بحث اعجاز قرآن، گستره بیشتری یافت و محمد بن یزید واسطی (م/306) کتاب اعجازالقرآن فی نظمه و تألیفه و علی بن عیسی رمانی(م/384) از متکلمان اعتزالی، کتاب النکت فی اعجاز القرآن را نوشتند(6) و احمد بن ابراهیم خطابی نیز(م/388) رساله ای مختصر را با عنوان بیان اعجاز القرآن فراهم نمود و اعجاز قرآن را در آن نمایان ساخت.
در قرن پنجم، ابوبکر محمد بن طیب باقلانی(م/403) کتاب اعجاز القرآن را تدوین نمود و در آن به بررسی قلمرو اعجاز قرآن پرداخت و سپس قاضی عبدالجبّار (م/415) در مجلد شانزدهم، المغنی فی ابواب التوحید و العدل به بحث اعجاز قرآن پرداخت. ابن سراقه (م/420)، شریف مرتضی(م/436)، شیخ طوسی(م/460) و عبدالقاهر جرجانی(م/471) صاحب کتاب دلائل الاعجاز نیز در قرن پنجم، به بررسی اعجاز قرآن پرداختند و دامنه بحث اعجاز قرآن را گسترش دادند.(7)
در قرن ششم، محمود بن عمر جارالله زمخشری(م/538) در ضمن تفسیرش به نام الکشاف و رساله دیگری به نام اعجازالقرآن فی سورة الکوثر و همچنین قاضی عیاض(م/544)در کتاب اعجازالقران، ابن عطیه اندلسی(م/546) در آغاز تفسیرش به نام المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ شیخ طبرسی، امین الاسلام(م/548) در مقدمه تفسیر مجمع البیان، لعلوم القرآن و مرحوم سعید بن حسین هبة الله راوندی(م/573) محدث بزرگ، در کتاب اعجازالقرآن و تفسیر سورة الکوثر وجوه اعجاز قرآن را تبیین نمودند.
از قرن هفتم تاکنون نیز، علمای بزرگی مثل فخررازی (م/606) کتاب اعجازالقرآن و دلائل الاعجاز، زملکانی(م/651) کتاب التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن، ابواسحاق خزرجی(م/709)، کتاب ایجاز البرهان فی اعجاز القرآن و ابوالخیر جزری دمشقی (م/833)، کتاب اعجاز القرآن فی آیه یا أرض ابعلی(8)و سیوطی(م/911) کتاب معترک الاقران فی اعجاز القرآن و علّامه طباطبائی(م/1405)و... آثار و تألیف های ارزشمندی را از خود در اعجاز قرآن به جای گذاشتند.
آثار پیشینیان در مورد اعجاز قرآن
آثار دانشمندان اسلامی درباره اعجاز قرآن، عالباً در تفاسیر در ذیل آیات 88 سوره «اسراء» و 23 سوره «بقره» و دیگر آیات تحدّی، بیان شده و جمعی از مفسران نیز در مباحث مقدماتی تفسیر خود به آن پرداخته اند، مانند: راغب اصفهانی، فخررازی، طبرسی، زمخشری، بلاغی، علّامه طباطبائی و ... اما جمعی هم بر تدوین اثر مستقلی در اعجاز قرآن، اقدام نموده اند و یا در مجموعه آثار خود، بخش مستقلی را بدان اختصاص داده اند که به برخی از آنها به ترتیب زمان تدوین آنها پرداخته می شود:1. نظم القرآن، ابوعثمان عمروبن جاحظ(م/255)؛
2. اعجازالقرآن البیانی، ابوعبدالله محمد بن یزید واسطی(م/306)؛
3.تأویل مشکل القرآن، ابن قتیبیه(م/376) بخش اعجاز قرآن؛
4.النکت فی اعجاز القرآن، علی بن عیسی بن علی رمانی(م/384)
5.بیان اعجاز القرآن، ابوسلیمان محمد بن ابراهیم خطّابی(م/388)؛
6. اعجاز القرآن، قاضی ابوبکر محمد بن طیّب باقلانی(م/403)؛
7. اعجاز القرآن و الکلام فی وجوهه، محمد بن نعمان، شیخ مفید(م/403)
8. الشفاء شیخ الرئیس ابوعلی سینا(م/428)، بخش معجزات؛
9. الصرفه فی اعجاز القرآن، سیدمرتضی(م/436)؛
10. الاقتصاد فی اصول الاعتقاد، محمد بن الحسن الطوسی(م/460)؛
11. اعجازالقرآن، حسین احمد نیشابوری(م/465)؛
12. سرالفصاحه، ابومحمد عبدالله بن محمد خفاجی(م/466)؛
13. اعجاز القرآن الکبیر، ابوبکر عبدالقاهر عبدالرحمن جرجانی(م/471) و مؤلف: دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه؛
14. الارشاد فی اصول الاعتقاد، ابوالمعالی(م/478) بخش معجزات؛
15. احیاء علوم الدین، غزالی(م/505) بخش معجزات؛
16. الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، قاضی عیاض(م/544)؛
17. نهایة الاقدام فی علم الکلام، ابوالفضل محمد بن عبدالکریم(م/548)؛
18. التنبیه علی اعجازالقرآن، محمدبن ابی القاسم خوارزمی(م/562)؛
19. اعجاز القرآن، قاضی ابوالحسن علی بن زید بیهقی(م/565)؛
20. نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز، فخررازی(م/604)؛
21. احکام القرآن، ابن عربی محمد بن عبدالله(م/628)؛
22. مفتاح العلوم فی البلاغه، ابویعقوب بن ابی بکر، سکاکی(م/629)؛
23. المثل السائر، ضیاء الدین ابن اثیر(م/637)؛
24. بدیع القرآن، زکی الدین، ابن ابی الاصبع(م/645)؛
25. البیان فی اعجاز، عبدالواحد زملکانی(م/651)؛
26. ثبوت النبوة و المعجزات، تقی الدین ابوالعباس(م/728)؛
27. الفوائد المشوق الی علم القرآن و علم البیان، شمس الدین ابن قیّم(م/751)؛
28. البرهان فی علوم القرآن، بدرالدین الزرکشی(م/794) بخش اعجاز؛
29. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز، مجدالدین الفیروزآبادی(م/817)؛
30. تبصیرالرحمن و تیسیر المنان ببعض ما اشیر الی اعجاز القرآن، علی بن احمد بن ابراهیم بن اسماعیل(م/835)؛
31. شرح المصباح، ابوالعباس احمد بن عثمان الازدی(م/837)؛
32. معترک الاقران فی اعجاز القرآن، جلال الدین سیوطی(م/911)، الاتقان فی علوم القرآن بخش اعجاز؛
33. الایجاز فی علم الایجاز، ضیاء الدین بن غیاث الدین(م/1035)؛
34. رسالة التوحید، محمد عبده(م/1323)؛
35. الشهاب المبین فی اعجاز القرآن، ابوالقاسم بن محمدتقی(م/1333)؛
36. الوحی المحمدی، رشید رضا(م/1354)؛
37. اعجاز القرآن و البلاغة النبویه، مصطفی صادق الرافعی؛
38. التصویر الفنّی فی القرآن، سیدقطب؛
39. المعجزة الخالده، السید هبة الله الشهرستانی؛
40. البیان فی تفسیر القرآن، آیة الله ابوالقاسم خوئی، (بخش اعجاز)؛
41. المعجزة الکبری فی القرآن، محمد ابوزهره؛
42. الاعجاز العددی فی القرآن، عبدالرزاق فوفل؛
43. الاعجاز البیانی، عایشة عبدالرحمن، بنت الشاطی؛
44. الاعجاز فی الدراسات السابقین، عبدالکریم خطیب؛
45. الاعجاز القرآن، علّامه محمد حسین الطباطبائی؛
46. التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت(بخش اعجاز).
47. الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ارناؤوط؛
48. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضائی اصفهانی؛
49. اعجاز القرآن بنی الاشاعره و المعتزله، میز سلطان؛
50. اعجاز العلمی فی القرآن الکریم، النجدی.
پی نوشت ها :
1. بحارالانوار، (کتاب النبوة)، مجلسی، ج11، ص 71.
2. اعجاز القرآن، أبی عبیده، ص 208.
3. اعجاز القرآن البیانی، ص 48.
4. اعجاز القرآن، ص 152.
5. الحیوان، ج3، ص 4288 و فهرست ابن ندیم، ص 65.
6. المعجزه الکبری، ص 84 و الاعجاز البیانی، ص 88.
7. الاعجاز فی دراسات السابیقین، ص 150-372.
8. درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص 254.
مؤدب، سیدرضا؛(1390)، اعجاز قرآن، قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله و سلم، چاپ دوم
