نویسنده: بهاء الدین خرّمشاهی
متکلّم را تا کسی عیب نگیرد، سخنش صلاح نپذیرد.
[گلستان سعدی، باب هشتم]
اندیشه نقد و نقد اندیشه بسی قدمت دارد. سابقه انتقاد ادبی یا سخن سنجی به یونان باستان و بوطیقا (=فن شعر) ارسطو می رسد. در اسلام ریشه های انتقاد و اندیشه و عمل در قرآن مجید هست: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ...»، «با پدیده بد، به بهترین شیوه مبارزه کن»؛ (1) (...وَ جَدِلْهُمْ بالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...)، «با بهترین طریق، مناظره و بحث کن»؛ (2) (... فَبَشِّرْ عِبادَ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...) «مژده بده به بندگانی که به اقوال مختلف گوش فرا می دهند و بهترین آن را، در گفتار و کردار، پیروی می کنند»؛ (3) (...إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا...)، «هرگاه فاسقی ـ فرد غیر ثقه ای-خبری برای شما آورد تصدیق نکنید تا در آن تحقیق کنید»؛(4) (...وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...)، «هرگز آنچه را که علم و اطمینان به آن نداری دنبال مکن»؛ (5) (...لاَ یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ...)، «هرگز پاک و ناپاک ـ سره و ناسره ـ یکسان نخواهد بود، هرچند کثرت پلید تو را به شگفتی آورد»؛ (6) «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ...»، «آیا دانایان با نادانان برابرند؟ هرگز»(7) و آیات مشابه دیگر.
شیوه سخت کوشانه و سخت گیرانه ای که محدّثان، از همان قرون اولیه اسلامی، در جمع و تدوین و نقادی احادیث نبوی به عمل درآوردند، یکی از درخشانترین کوششهای علمی مسلمانان است. در فلسفه و کلام و شعر و ادب و علم و هنر نیز نقد و نقض و رد و شرح رواج داشته است.
همه می دانیم که ابو حامد غزالی (متوفای 505) کتاب تهافت الفلاسفه اش را در رد و انتقاد بعضی اصول فلسفی که از نظر کلام و روح دیانت، زیانبار می دید نوشت، و ابن رشد اندلسی (متوفای 595) که برعکس غزالی قائل به اتصال و اتفاق نگرش فلسفی و دینی بود، کتابی مفصلتر به نام تهافت التهافت در نقد کتاب غزالی نگاشت؛ یا سید مرتضی، معروف به علم الهدی (متوفای 436) از بزرگترین متکلّمان شیعه، با آنکه در فلسفه دینی و کلام با معتزله قریب المشرب بود، کتاب به نام الشافی فی الامامه، در رد و نقد جلد بیستم از کتاب عظیم المغنی اثر قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی نوشت (که نظر به اهمیتش، شیخ طوسی ـ متوفای 460 ـ آن را تلخیص کرد که به تلخیص الشافی معروف است). یا ابن تیمیه (متوفای 728) متکلم نامدار اهل سنت، کتاب منهاج السنه النبویه فی نقض کلام الشیعه القدریه را در رد و نقد کتاب منهاج الکرامه فی معرفه الامامه علامه حلی (متوفای 726) تألیف کرد. نظایر این انقد و نقضها، یعنی نگارش کتاب یا رساله ای در رد کتاب یا رساله دیگر یا انتقاد از آن، در فرهنگ اسلامی سابقه کهن و نمونه ی فراوان دارد.
خاصتر از این، نقد و ارزیابی و معرفی کتاب در کتاب شناسی های کهن عالم اسلام است، از جمله در الفهرست ابن ندیم (متوفای 380) و کشف الظنون حاجی خلیفه (= کاتب چلبی، متوفای 1067) و ذیلهای آن. و در عصر جدید هم فهارس نسخ خطی و چاپی و کتاب شناسی هایی چون الذریعه آقا بزرگ تهرانی گنجینه ای از معرفی (گاه همراه با انتقاد و ارزیابی) کتاب است.
ولی نقد یا انتقاد کتاب به معنی جدید و کامل کلمه، جدید است. و رواجش نه فقط پس از انتشار چاپ، بلکه پس از پدید آمدن نشریات ادواری (مجلات) در یکی دو قرن اخیر است. در ایران طبعاً سابقه اش از یک قرن کمتر است. از نمونه های نادر مطبوعات عصر مشروعیت گذشته، انتقاد کتاب، به صورت مقاله ای مفرد و مستقل در ارزیابی یک اثر، از اوایل قرن چهاردهم شمسی در مطبوعات فارسی ظاهر گردیده است.
ماهنامه ها یا فصلنامه هایی چند از جمله ارمغان (مؤسس وحید دستگردی، سال تأسیس 1298)، ایرانشهر (مؤسس حسین کاظم زاده ایرانشهر، سال تأسیس 1296)، آینده (دکتر محمود افشار، 1304)، یادگار (عباس اقبال، 1323) و یغما (حبیب یغمایی، 1327) پراکنده وار دارای نقد کتاب بوده اند. انتشار مجله سخن در سال 1322 نقطه عطفی در تاریخ پربار نقد کتاب در ایران بوده است؛ چرا که در این مجله ماهانه، در طی سی سال که انتشار یافت، انتقاد کتاب را جدی گرفته و به آن سر و سامانی بخشیده بود.
مجلات دیگر نیز نظیر جهان نو (حسین حجازی، 1325)، اندیشه و هنر (ناصر وثوقی 1327) درسهایی از مکتب اسلام (ناصر مکارم شیرازی، 1332)، وحید (سیف الله وحیدنیا، 1342)، نگین (محمود عنایت، 1344)، رودکی و فرهنگ و زندگی (دهه چهل)، همچنین مجلات دانشگاهی وزینی چون مجله دانشکده الهیات دانشگاه مشهد (1347)، و تهران (1349) مقالاتی در نقد کتاب داشتند.
نقطه عطف دیگر انتشار مجله ای مختص کتاب شناسی (و تحقیقات ایرانی) و نقد کتاب به نام راهنمای کتاب بود (نشریه انجمن کتاب،صاحب امتیاز احسان یار شاطر، مدیر ایرج افشار، سال تأسیس 1337) که انتشارش بیست سالی ادامه داشت. این نشریه مبانی و معیارهای ارزیابی و انتقاد کتاب را استوارتر و سنجیده تر ساخت، البته پیش از راهنمای کتاب نشریه کم تیراژ، ولی پرخواننده ای به نام انتقاد کتاب منتشر می شد (به صورت ضمیمه انتشارات کتابفروشی نیل، سال تأسیس 1334) که دوازده سالی نیز به تناوب انتشار یافت، سپس نشریه دیگری که باز هم خاص مباحث کتاب بود به نام بررسی کتاب (به اهتمام داریوش آشوری، از سوی انتشارات مروارید) از سال 1344 تا 1348 منتشر شد. کتاب امروز که با همت گروهی چون جهانگیر افکاری، کریم امامی، نجف دریابندری، دکتر حسن مرندی، ابوالحسن نجفی و سایر مشاوران و ویراستاران مؤسسه انتشارات فرانکلین، از سال 1350 تا 1353 (تقریباً هر شش ماهی یک شماره) منتشر شد. سطح بررسی مسائل کتاب را اعم از نقد و معرفی و انتشار فهرست کتابهای منتشر شده و مصاحبه های سنجیده با مؤلفان و مترجمان برجسته، اعتلایی نمایان بخشید.
همزمان با افول این نشریه درخشان، نشریه کم فروغی به نام نامه انجمن کتابداران به عرصه آمد. این نشریه از حدود سالهای 47 تا 53 تحت عنوان خبرنامه انجمن کتابداران بیرون می آید و فقط به اخبار کتابداری و کتابخانه ای می پرداخت، ولی از سال 53 به مسائل کتاب و نقد کتاب نیز توجهی شایان کرد، به طوری که در فاصله سالهای 53 تا 58-59 یکی از پربارترین نشریات کتاب شناسی و کتاب گزاری بود.
در حال حاضر غالب نشریاتی که نام بردیم (شاید جز مجلات دانشگاهی) به محاق تعطیل افتاده اند، جای شکرش باقی است که دو سه نشریه جدید در این زمینه منتشر می گردد: یکی نشر دانش (نشریه مرکز نشر دانشگاهی، مدیر مسؤول: دکتر نصرالله پور جوادی، سال تأسیس: 1359، فاصله انتشار، دو ماه یکبار) و دیگر نقد آگاه و کتاب آگاه که بعد از انقلاب، از سوی انتشارات آگاه، با فاصله های نامرتب، منتشر می گردد. و دیگر آینده (که تلفیقی است از راهنمای کتاب و آینده کهن)به همت آقای ایرج افشار.
پیشتر اشاره کردیم که تاریخ شصت-هفتاد ساله انتقاد کتاب در ایران پربار است، این صفت از روی تعارف نیست. در این مدت بسیاری از بزرگان علم و ادب و محققان برجسته درباره کتابهای مختلف نقدهای عالمانه و آموزنده نوشته اند. پیشکسوت همه آنان علامه محمد قزوینی (متوفای 1328 شمسی) مؤسس طریقه جدید تحقیق تاریخی و ادبی در ایران است که یادداشتهای معروف(در ده جلد از انتشارات دانشگاه تهران) و حتّی نامه هایش (8) غالباً آکنده از بحث کتاب و انتقاد کتاب است.
نویسندگان و پژوهندگانی چون مجتبی مینوی، عباس اقبال، سعید نفیسی، سیدمحمد فرزان، عبدالحسین زرین کوب، محمد پروین گنابادی، حبیب یغمایی، سیدمحمدعلی جمال زاده، محمدتقی دانش پژوه، عباس زریاب خویی، ایرج افشار، پرویز ناتل خانلری، احسان یار شاطر، فتح الله مجتبایی، سید جعفر محجوب، مصطفی مقربی، حسین محبوبی اردکانی، منوچهر ستوده، سیدحسین خدیوجم، محمدرضا شفیعی کدکنی، داریوش آشوری، نجف دریابندری، رضا داوری، مصطفی رحیمی، رضا براهنی، احمد احمدی بیرجندی، عبدالعلی دستغیب، مسعود رجب نیا، ایرج وامقی، علی رواقی و علی اشرف صادقی و هر یک به تفاریق، و در دوره و نشریه ای خاص در نقد کتاب قلم زده اند.(9)
پس از ین تاریخچه کوتاه، اینک اندکی نیز به تکنیک و مسائل دیگر نقد کتاب می پردازیم.
اینکه منتقد را به پزشک تشبیه کردیم از این نظر هم درست است که منتقد هم مانند پزشک اگر جویای عیب و علت «بیمار» خویش است، عیبجویی اش باید از روی علاقه مندی و نیک اندیشی و به قصد خیر و خدمت باشد. پزشکان بر نهانی ترین دردها و نابسامانی های تن و روان ما انگشت می گذارند و عیب و ایراد اعضا و جوارح ما را می جویند و به ما می گویند، ولی با مهربانی و شفقت و وظیفه شناسی، نه با غرض و مرض. اگر سازمانی همانند نظام پزشکی به تخلفات احتمالی ناقدان نظارت ندارد، وجدان اهل کتاب و خوانندگان بصیر با آنکه قدرت اجرایی ندارد، قدرت معنوی دارد و نقدها را عیار می گیرد.
از قول ابوسعید ابوالخیر نقل است که در گرمابه، در پاسخ دلاک که از او پرسیده بود جوانمردی چیست، گفته بود این است که شوخ (چرک) کسی را در برابر دیدگانش نیاوری. این تعریف درست و کاملی از جوانمردی نیست، تازه خود ابوسعید هم طبق تعریف خویش ناجوانمردی کرده است، یعنی شوخ اخلاقی آن دلاک ساده دل را به رخ او کشیده است. شاید بر نگارنده این سطور نیز همین ایراد وارد باشد که چرا شوخ و شوخی ابوسعید را برملاکرده ام! طبعاً با اینگونه سفسطه ها و تعارفات کاری از پیش نمی رود. شک نیست که دلاک وظیفه شناس، مشتری را پاک و پاکیزه و شاد و راضی از گرمابه به بیرون می فرستد و کارش هم خیلی شرافتمندانه و جوانمردانه است. با این حساب-برعکس قول منسوب به ابوسعید-جوانمردی این است که شوخ کسان را پینهان نکنی، و او را شوخگین نگذاری و نپسندی، البته ریاکاری و نمایشگری و لغزخوانی در هیچ کاری پسندیده نیست.
باری فایده نقد کتاب، مقابله با آشفتگی بازار کتاب و محتسبی به معنای خوب کلمه است، یعنی اجرای یک قانون نا مدون و ارج نهادن به یک اثر خوب و سره یا نمایاندن بی ارجی آثار ناسره، تا بصیرت اهل کتاب را بالا ببرد و هرج و مرج معنوی را مهار کند.
وقتی که بر کتابی بد، نقدی خوب نوشته می شود، فایده اش خاص و تنها ناظر به آن مورد نیست، بلکه نظر به برد و وسعت دامنه انتشارش و نظر به عبرت و اطلاعاتی که می دهد، می تواند در سطح وسیعی هشداردهنده و بازدارنده باشد، و از تکرار ندانم کاریها و ناشی گریهای مشابه جلوگیری کند. و یا اگر برکتابی خوب، نوشته می شود هم می تواند تشویق کننده و سپاس گزارنده و آموزنده باشد. آری اگر معایب و محاسن هر اثر برای همه خریداران و خوانندگانش به آسانی و آشکاری معلوم بود، نیازی به نقد و نظر ناقدان نداشتیم.
دلایل قوی باید و معنوی
نه رگهای گردن به حجّت قوی(11)
پرداختن به پیشینه علمی و ادبی صاحب اثر، در نقد کتاب مرسوم و مفید است که باید اجمالی و بازهم بی حب و بغض مطرح بشود، ولی پرداختن به مسائل شخصی خصوصی، هم ناشایست و نادرست و هم بی فایده است و موضوع منطقی نقدنویس را تضعیف می کند.
لحن نقد یک کتاب شاید پس از همه تمهیدات ناقد، گس و تلخ از اب درآید، البته ناقد خوب می تواند به مخاطب خود بگوید: «شفا بایدت داروی تلخ نوش»، ولی الزاماً برای حرف حق زدن نباید به تلخی سخن گفت، گزنده نوشتن و دشنامهای ادبی و غیر ادبی دادن به هیچ وجه روا نیست، و هیچ ناقدی چنین حقی ندارد. حداکثر چاشنی ای که در کار نقد، با قید احتیاط، رواست اندکی طنز است که البته با تمسخر فرق دارد. باید فرق باریک بین این دو را بازشناخت، می توان جدی ترین و بی مداهنه ترین نقدها را نوشت و صاحب اثر (آنکه نقد بر او نوشته می شود) احساس ناخوشایندی نکند و همان احساس را که در نزد پزشک یا حداکثر در معامله با جراح دارد، داشته باشد. احساس و حساسیت صاحب اثر هم به تنهایی ملاک نیست. باید نظر خوانندگان بی طرف را که احساست له و علیه ندارند مبنا قرار داد. وگرنه صاحبان اثر، چه بسا نازک طبع و از خود راضی باشند و نتوان گفت بالای چشم اثرشان ابرو است. به قول سعدی: «همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال»[گلستان، باب هشتم].
شمس قیس رازی(قرن هفتم) صاحب المعجم فی معاییر اشعار العجم، داستان آموزنده ای از زود رنجی شاعران نوخاسته که تاب شنیدن کمترین ارشاد و انتقادی را ندارند، نقل می کند. می گوید در این زمانه هر کس به مجرد اینکه وزن شعر را آموخت و چند قصیده کژ و مژ یاد گرفت و از دو سه دیوان چند قصیده در مطالعه آورد، سر به شاعری برمی آورد و شیفته خویش و معتقد شعر خویش می شود و: «به هیچ وجه او را از آن اعتقاد باز نتوان آ آورد و عیب شعر او را با او تقریر نتوان کرد، و حاصل ارشاد و نصیحت او جز آن نباشد که از گوینده برنجد و سخن او را بهانه بخل و نشان حسد او شمارد و روا باشد که از آن غصه [به] بیهوده گفتن درآید و هجو نیز آغاز نهد. چنانکه مرا با فقیهی افتاد که به بخارا در سنه احدی و ستمئه [=601] به خدمت من رغبت نمود و پنج-شش سال او را نیکو بداشتم و او پیوسته شعر بد گفتی و مردم بر وی خندیدندی...» سپس می گوید: شعر شناسی و سخندانی اش تا پایه ای بود که «اخرجه» را که باید «آخرچه» بخواند، تصور می کرد عربی است و از اَخْرَجَ+ه تشکیل شده است و شعری با همین ردیف گفته بود و از من تأیید و تحسین می طلبید. بعد می گوید یک روز که روزه بودم، نزدیک غروب آفتاب نزد من آمد و شعر دیگری که این بار با ردیف اَدْخَلَهُ ساخته بود عرضه کرد! دیگر دیدم اگر خاموش بنشینم گناه است و بیش از این سکوت و مجامله را جایز ندانستم:
«... من از سر رقّتی که در آن وقت داشتم، گفتم: ای خواجه! اما تو مردی سلیم القلبی و بر من حقوق خدمت ثابت کرده ای، نمی پسندم که تو علم شعر نادانسته شعر گویی، آنچه می گویی نیک نیست و ما و دیگران بر تو می خندیم و خود را وبال حاصل می کنیم، نصیحت من بشنو و دیگر شعر مگو. برخاست و گفت هلا نیک آمد، دیگر نگویم. و پس از آن در هجو من آمد...».(12)
نزدیک به هشتصد سال پس از این حکایت شمس قیس، در سر مقاله سخن (شهریور 1324) حدیث و گله ای مشابه می بینیم:
«... هرکه در این کشور بخواهد برای پیشرفت دانش و هنر به انتقاد بپردازد و آثار این و آن را به محک سنجش بزند، دشمن بسیار خواهد یافت، گوش هیچکس به شنیدن انتقاد عادت ندارد. هیچ نویسنده ای، از پیر و جوان، گمان نمی کند که ممکن است در آثار او عیب یا نقصی باشد و اگر هست کسی در اظهار آن قصد آزار و دشمنی نداشته باشد. هر قدر در عظمت قدر کتابی مبالغه کنید و فصولی در مدح و تحسین آن بپردزاید، همین که یک نکته کوچک بر آن گرفتید، نویسنده بزرگوار می رنجد و در خیابان روی از شما بر می تابد و شما را حسود و بدجنس می شمارد...».(13)
آنچه به این زودرنجی دامن می زند یا حتّی منصفترین و دیررنجترین مؤلفان و مترجمان و مصححان را (یعنی کسانی را که بر آنان نقد نوشته می شود) به رنج و رنجش می افکند، بیشتر لحن دشنام آمیز و دشمنانه یک نقد است، تا سخنان منطقی و غلط گیریهای درست و مستند.
در گذشته ای نه چندان دور، نشریه ای داشتیم به نام فردوسی که-علی الخصوص در دهه چهل-ویژه گلادیاتورهای ادبی بود و هنر غیر اخلاقی یا اخلاق غیر هنری اش این بود که منتقدان و مؤلفان و مترجمان و اهل شعر و داستان را به جان هم بیندازد و تنور تیراژ خود را برافروزد. کارنامه این نشریه، یا کارنامه این کارش هرچه بود خدمت نبود، گویی زبان حالش این بود که روشنفکران عزیز بفرمایید همدیگر را بی حیثیت کنید. یک نشریه سالم، آگاه است که ترویج ادب و اخلاق هم به اندازه علم و هنر اهمیّت دارد و می تواند بهترین نقدها را هم اگر با لحن ناخوش و ناشایسته نوشته شده یا عودت دهد و از نویسنده اش بخواهد که موازین اخلاق را رعایت کند، یا اگر این کار مقدور نباشد از ویراستاران خود بخواهد که آن را بپیرایند و مطمئن باشند که این عمل از مقوله سانسور نیست.
بعضی در تعریف ساده ای از ویراستار یا ویراستار ساده گفته اند: همانا خواننده دقیق است. این تعریف را در حق منتقد هم می توان روا دانست، اما این تعریف به حداقل صفات است.برای این دو حرفه، خواننده دقیق بودن لازم است، اما باز هم کافی نیست، چه بسیار خواننده های دقیق و حتّی نکته سنج هستند که ویراستار یا منتقد نیستند.
آری، در انتقاد داشتن تبحر یا تخصص در موضوع نقد ناگزیر است. منتقد یک منظومه یا مجموعه شعر، اگر خود شاعر یا شاعر توانایی نباشد باکی نیست، اما لازم است که چم و خم شعر و ساختمان آن و عروض و قافیه و صنایع و صناعت شعری را بشناسد و عمری در شناخت و مطالعه شعر به سر برده باشد و با آثار فصحا مأنوس باشد. منتقد یک اثر ریاضی لازم نیست که صاحب نظریه ای در ریاضیات و فیزیک باشد، کافی است که صاحب نظر باشد و از مبانی و مسائل اساسی آگاهی عمیق و اصولی داشته باشد. منتقد یک اثر تاریخی لازم نیست مورخ باشد، اما باید تاریخ دان و تاریخ خوان باشد. به همین ترتیب منتقد یک اثر فلسفی نیز لزوماً نباید فیلسوف باشد، ولی باید از ذوق و ذهن و شم و شناخت فلسفی برخوردار و از تاریخ فلسفه باخبر باشد.
گفتنش به توضیح واضحات می ماند که منتقد نیز مانند همه فرهیختگان و دست اندرکاران فعالیّتهای فکری و فرهنگی باید از ذوق وعقل سلیم برخوردار باشد. چه مبنای بسیاری از مسائل، حتی در غیر ذوقیات و غیر امور هنری، هنوز و همواره ذوق و عقل سلیم است.
این ذوق سلیم یا عقل مشترک مجموعه ای است از هوش و هنر و عقل و منطق و علم و اطلاع و تأمل و تجربه صیقل خورده همراه با باریک بینی که کمیاب نیست، ولی به صرف علم و اطلاعات تخصصی حاصل نمی شود، و نه فقط در انتقاد که در همه فعالیّتهای فکری و روشنفکرانه وجودش لازم است و زمینه و جوانه اش در همگان هست و قابل تربیت و تهذیب است. انتقاد دو پایه یا رکن اساسی دارد: عقلی و تجربی(شرحش خواهد آمد). در رکن اول، یعنی بررسی عقلی-منطقی است که نیاز به عقل سلیم و ذوق مستقیم بیشتر است.
همه منتقدان باید در رشته موضوع نقد خود، یا مؤلف بالفعل باشند یا بالقوه نزدیک به بالفعل. مؤلف بالقوه، یعنی از دانش و روش دانی کافی برخوردار باشند و از چون و چند پدید آوردن یک اثر باخبر باشند و گرنه اگر دستی از دور بر آتش داشته باشند، انتظارات و معیارهای واقع بینانه ای در ارزیابی یک اثر نخواهد داشت.
اینها که قلم انداز برشمردیم حداقل صفات و صلاحیتهای لازم برای انتقاد است. اگر از اخلاق و انصاف و شرایط و صفات اخلاقی و عاطفی برای منتقد کمتر حرف زدیم از آن است که وجود و لزوم آنها را مسلم می گیریم، کدام حرفه علمی و غیرعلمی است که نیاز به وجدان پاک و اخلاق حسنه نداشته باشد؟ از آنجا که منتقد به هر حال نوعی قاضی است، رعایت انصاف و اجتناب از غرض و هوای نفس و حب و بغض ورزیدن شخصی در مورد او ضریب و ضرورت بیشتری می یابد.
باری جدولی از صفات و مدارج و مدارک علمی نیست که به صرف دست یافتن به آنها کسی ناقد و ناقد بصیری بشود. سرانجام باید گفت: «قبول خاطر و لطف سخن خداداد است». و اجماع خاموش یا گویای دیگران است که توفیق و میزان توفیق ناقدان را تعیین می کند، گویی در این خطه نیز تنازع بقا و انتخاب طبیعی و بقای اصلح جریان دارد.
آری ناقدان نیز خود در معرض نقد ناقدان و داوران دیگری هستند که عبارت است از جامعه کوچک یا عرف خاص یک علم یا فن یا هنر که در دل فضای فکری و فرهنگی یک جامعه بزرگتر واقع است.
منتقد مسؤول حداقل باید یک بار اثر مورد انتقاد خود را بخواند و در طی این خواندن، به کمک علائم و اشاراتی که در حواشی کتاب به جا می گذارد، یا «خارج نویس» کردن مطالب مورد نیاز، یادداشتهای کافی برای تحریر مقاله و در واقع نقد خود فراهم کند. خواندن منتقدانه، مثل خواندن ویراستارانه، خواندن عادی نیست، خواندنی است عمیقتر و دقیقتر، همراه با ارزش گذاری و یادداشت برداری.
البته به هر کتاب از دو جنبه کلی نگاه کرد: الف-از نظر صورت؛ ب-از نظر محتوا، البته در این تقسیم نمی توان خط قاطعی بین مسائل محتوایی و صوری کشید، فی المثل نثر یک اثر غیرادبی آیا از مقوله صورت است یا محتوا؟ لذا این تقسیم بندی استعجالی و برای تسهیل بیان مطلب است.
2. سپس نوبت به فهرست مندرجات می رسد، نداشتن فهرست مندرجات (آنجا که لازم است، نه فی المثل در یک رمان) یک عیب اساسی است و منتقد باید این خطا را بگیرد و بگوید.
3. سپس نوبت به پیشگفتار یا مقدمه مؤلف یا مترجم می رسد، ابتدا باید گفت پیشگفتار [=foreword/preface] با مقدمه [=introduction] فرق فنی دارد. پیشگفتار ربط ماهوی و مستقیم با محتویات کتاب ندارد، ولی مقدمه ارتباط ماهوی و محتوایی دارد و گاه بدون خواندن آن نمی توان به خوبی از یک اثر سر درآورد. پیشگفتار بر محور مسائل جنبی نظیر نحوه و شرایط تهیه یک اثر یا تجدید چاپ آن یا سپاس از دست اندرکاران ویرایش و نشر و حکایت تجدید نظر مؤلف در طبع چندم یک اثر و نظایر آن دور می زند. در مقدمه غالباً تز یا طرح اولیه یک اثر به اختصار مطرح می گردد و مؤلف هدف خود را از نگارش آن اثر و مباحث اساسی آن را با خواننده در میان می گذارد. و گاه تفصیل یا اثبات یک امر یا مسئله مجمل را که در مقدمه آمده به عهده متن می گذارد، منتقد باید هوشیار باشد که آیا به این وعده ها در متن عمل شده و آیا مؤلف از عهده شرح و اثبات آن برآمده یا خیر.
4. سپس باید به منطق و روش تدوین اثر پرداخت که آیا خوش تدوین است یا کلافه و در هم و برهم، این مسأله خود از مقوله محتوا نیست، ولی بیش از هر چیز بر محتوا و ابلاغ آن تأثیر می گذارد. ممکن است یک اثر از نظر محتوا برجسته و بدیع باشد، ولی از نظر تدوین مغشوش و سردرگم باشد. باید دید از رابطه فصلهای کتاب طبیعی و منطقی است یا نه، ممکن است یک فصل از نظر منطقی، یعنی سیر تکوینی و پرورش محتوا نا به جا باشد. ممکن است فصلهای بلند و در عین حال درخشانی در یک کتاب باشد که وقتی به دقت در آن نگریسته شود، معلوم شود که خود یک رساله جداگانه است که ربطش با سایر بخشهای آن کتاب فقط در وحدت مؤلف است، نه در وحدت موضوع. در این مواقع منتقد می تواند ایراد بگیرد و حذف آن فصل را-برای چاپهای بعدی-به مؤلف پیشنهاد کند.
گاه ممکن است یک اثر، با آنکه باید به فصلها و زیرفصلهای متعددی تقسیم شود، راستا و یک تکه سراسر کتاب را بدون هیچ گونه تقطیعی در موضوع، یا تنفسی به خواننده، طی کرده باشد. این هم ایرادی اساسی است و باید گوشزد کرد.
اگر اثر مورد انتقاد ترجمه است، باید دید که آیا مترجم تدوین و تبویب متن اصلی را رعایت کرده است یا نه، و اگر نکرده به چه دلیل عملی یا عقل پسندی داشته است. در بسیاری از موارد دیده می شود که مترجم از پاراگراف بندی متن اصلی، بدون هیچ دلیل عدول می کند، حتّی عدول از نقطه گذاری متن اصلی هم باید موجه و مفید به حال خوانندگان باشد، تا چه رسد به مسائل مهمتر. در تصحیح متون نیز نقطه گذاری، و پاراگراف بندی حایز اهمیّت است چه غالب متون قدیمی از اول تا آخر کتاب، حتّی یک بار هم به سر سطر نمی آیند و حتی یک نقطه-یا سایر علامات سجاوند-در سراسر آنها به کار نمی رود. انجام این وظیفه از مصحح انتظار می رود، که حتّی می تواند از پیش خود [آزادانه یا در قلاب] عنوانهای اصی و فرعی بگذارد و کتاب را خوانا و شیوا کند.
5. یکی از مسائل مهم صوری یا صوری -محتوایی، نثر یک اثر اعم از ترجمه یا تألیف است که حتماً باید شیوا و رسا باشد، سلامت نحو و نثر از نخستین بایستنی های یک اثر است، گاه بیماری نحو نثر بر محتوا نیز اثر می گذارد و محتوا را بیمارگونه و بی ربط می نمایاند. هرگونه بی روشی و بی اعتدالی در نثر اثر-از جمله فارسی گرایی یا سره نویسی یا عربی زدگی یا فرنگی مابی افراطیـی ـ را، باید گوشزد کرد و نادرست شمرد، سبک و سلیقه شخصی و ذوق ورزی فقط تا حد معینی مجاز و مقبول است. همین طور واژگان سازی و واژگان بازی نباید از سر سیری و تفنن باشد، و محتوا یا شیوه عادی و عرفی اهل زبان را تحت الشعاع قرار دهد، به ویژه در زمینه هایی که معادلها و مترادفات پسندیده و جا افتاده ای وجود دارد. بعضی از اهل قلم هستند که از به کاربردن عبارات کلیشه ای، و به طور کلی کلیشه های عادی زبان که بافت پیوندی هر زبانی را تشکیل می دهد پرهیز دارند و با آوردن تعبیرات و ترکیبات خودساخته فراوان، غرض خود را-اگر اصولاً غرضی داشته بوده باشند-نقض و نخستین وظیفه زبان را که تفهیم و تفاهم است نفی و وقت خوانندگان را تلف می کنند. زبان میراث مشترک است و همه اهل زبان و اهل قلم در حفظ و انتقال آن مسؤولیت مشترک دارند و تصرفات من درآورده در زبان جایز نیست و منتقدان در این باره مسؤولیت خطیری دارند.
6. در بخش پایانی کتابهای تحقیقی معمولاً انواع فهارس یا ضمایم می آید. اگر یک کتاب تحقیقی-فی المثل علمی یا تاریخی-فهرست موضوعی یا اعلام نداشته باشد، نقض آن است و باید یادآور شد. در مورد ضمایم باید میزان ربط یا بی ربطی آنها را با متن سنجید. طبعاً ضمایم حجیم و کم ربط از معایب یک اثر است، داشتن یا نداشتن تصویر و نمودار و طرح و جدول و نظایر آن را-در مورد آثاری که باید واجد آنها باشند-باید مدّ نظر داشت.
7. دیگر از مسائل صوری توجّه به صحت چاپ اثر است. ظرافت و نفاست در جای خود مطبوع و غالباً مستحب است، آنچه در درج اول واجب است برآوردن حداقل انتظارات معقول است به مصالح چاپ، وقتی می توان-و باید-ایراد گرفت که صفحات بر هم سایه بیندازد یا فرضاً مرکب محو، یا حروف ساییده یا اندازه حروف نامتناسب با متن، خیلی درشت یا خیلی ریز باشد. اگر داستان یا ادبیات کودکان یا دیوان شعر با حروف ریزتر از عادی باشد، همان قدر نامتناسب است که یک فرهنگ لغت یا دایره المعارف با حروف درشت.
شایعترین عیبی که لازم است منتقد به ان توجّه کند، فراوانی نسبی اغلاط مطبعی است که مسؤولت مشترک ناشر و صاحب اثر است. افشاگری در این امر حساسیت و آگاهی مؤلفان و ناشران را افزایش می دهد و مآلاً به بهبود و بهداشت چاپ کمک می کند.
8. به اشکالات صحافی نیز اگر در اثر پیدا شود، فی المثل فرمها غلط صحافی شده یا یک فرم جا افتاده باشد،باید توجّه داشت، همچنین به سستی شیرازه کتاب و تناسب یا عدم تناسب روی جلد و آرایشهای آن.
9. دیگر از مسائل صوری، سیستم ارجاعات و پانویسها یا یادداشتهای پایان فصل یاپایان کتاب است که باید زودیاب و معقول باشد. دربعضی کتابها به جای به کار بردن اعداد عادی در متن و پانویس، از یک ستاره و دو ستاره وچند ستاره و دشنه و خنجر و صلیب و غیره استفاده می کنند که قیافه مضحکی به کتاب می دهد.
در اینجا درباره دسته مهمی از کتابها، یعنی اثار ادبی اعم از شعر یا داستان یا نمایشنامه یا ادبیات کودکان و نوجوانان بحثی نمی کنیم. هر چند شمه ای از آنچه در اینجا مطرح کردیم به این دسته آثار هم قابل اطلاق است، ولی بعضی معیارهای ارزیابی آنها ودر آنها سبکها و مکتبهای گوناگونی حاکم است متفاوت است که ارزیابی و انتقاد آنها را پیچیده تر می سازد، و زمینه اصلی بررسی آنها خود فن پیشرفته نقد ادبی و سخن سنجی است.
در انتقاد سایر کتابها، یعنی اثار تحقیقی ادبی، تاریخی، جغرافیایی، علمی (اعم از علوم اجتماعی و علوم طبیعی و دقیقه) و فلسفی می توان به دو منبای عمده قائل شد:1. مبنای عقلی-استدلالی؛ 2. مبنای تجربی-تحقیقی.
1. مراد از مبنای عقلی-استدلالی این است که کتاب نیز مانند سایر فعالیتها و آفریده های طبع و دست بشر باید ساختمان منطقی معقول داشته باشد. یعنی سازواری و انسجام منطقی درونی؛ و فی المثل خُلف و تناقض در بین اجزای آن مشاهده نشود، یا بین مقدمات و نتایجش رابطه صحیح برقرار باشذ، لازم است منتقد توجه داشته باشد که صلابت منطقی و شیوه استدلال مؤلف از چه قرار است، آیا فی المثل همواره از تمثیل که ضعیفترین نوع استدلال است استفاده می کند، یا اگر ادعای استقراء می کند، استقرائش چه پایه ای و مستنداتی دارد، گاه ممکن است صدق و صحت مقدمات یک قیاس را نتوان بررسی یا درباره آن داوری کرد، ولی شیوه انتاج را بتوان.
باری برای پی بردن به ضعف تألیف و ضعف استدلال لازم نیست که منتقد منطق دان باشد. همان ذوق سلیم و عقل مشترک که به قول دکارت بین همگان به یکسان تقسیم شده، و در این باب هیچ کس از سهم خود ناراضی نیست، کافی است.(14) طبعاً اگر بر کتابی مربوط به منطق، نقد نوشته می شود، لازم است منتقد بیش از اینها منطق دان باشد.
2. مبنای تجربی-تحقیقی این است که یک اثر را بر مبنای پیشینه و سنّت و منابع موجود در آن رشته بسنجد و جای آن را در جنب آثار مشابه و مقدم بر آن تعیین کند و بررسی کند که آیا از اساسی ترین منابع در آن زمینه باخبر و برخوردار بوده است یا نه؟ دیگر این که نحوه استفاده اش از منابع، انتقادی و آگاهانه است یا بی فکرانه و غارتگرانه و به قول ای.اچ. کار فقط به کمک «چسب و قیچی» تألیف می کند یا از مغز و منطق خود نیز مایه می گذارد؟ حرف تازه ای دارد؟ یا بیان بهتری؟ راه تازه ای برای توجیه و توضیح مسائل قدیمی دارد یا روش ساده تری؟ و نظایر آن، یا هیچ چیز را جا به جا نمی کند و مؤلف فقط تمرین خط-اگر نگوییم تمرین بد خطی-کرده است، و فریفته گرمی بازار فلان نوع کتاب یا درخواست فلان ناشر شده است و آنها را سبب کافی شمرده است.
باری لازم است که اطلاعات و آمار و نتیجه آزمایشها و گزارش پژوهشها و انواع نقل قولها از هر نظر ارزیابی و بررسی شود، در آثار تاریخی و کلامی و قرآن شناسی و فقه و حدیث و بعضی علوم دیگر هرچه منابع کهنتر باشد مطلوبتر است، ولی در علم و صنعت تقریباً عکس این قاعده صادقتر است، شیوه استناد هم مهم است، نقل مع الواسطه فقط در موارد خاصی و به ندرت جایز است، فی المثل برای احادیث نبوی می توان و بسیار مفید است که به المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی فراهم آورده ونسینک رجوع کرد، ولی حتی المقدور به آن نباید استناد کرد، بلکه به منابعش، یعنی کتب اصلی مجامیع حدیث که این کتاب فهرست آنهاست، نظیر صحیح مسلم یا بخاری.
یا اگر فی المثل کسی در پایان یک تحقیق ادبی، واژه نامه گذارده باید دید منابع او و میزان اتقان آنها چقدر است.اگر از فرهنگهای دیگر فراهم آمده باشد یک شان دارد و اگر همه اش اجتهاد خود مؤلف باشد شأن دیگر، من درآورده های هر متذوقی را نمی توان اجتهاد نام داد و معتبر دانست. از سوی دیگر گردآوری کامپیوتروار از کتابهای لغت را هم همواره و حتماً نمی توان کارساز نهایی پنداشت.
آثار تحقیقی-علمی به سه صنف عمده تقسیم می شوند:
1. تألیف و تصنیف؛ 2. ترجمه؛ 3. تصحیح متن قدیمی. درباره صنف اول کمابیش سخن گفتیم، این دسته در بعضی مباحث و مسائل نیز با ترجمه و تصحیح مشترک است و فرضاً اگر در تصحیح متن به ارزیابی تعلیقات اشاره کردیم، این اشاره درباره ترجمه و تألیف هم صادق است. اینک اندکی به ارزیابی و انتقاد کتابهای ترجمه تصحیح شده می پردازیم.
1. ترجمه: در مورد ترجمه اولین انتقاد و ارزیابی باید متوجه خود متن باشد، هیچ دلیلی ندارد که متن را مبرا از هر کژی و کاستی بدانیم. اتفاقاً شناخت و نقادی آثار کلاسیک و نوکلاسیک غربی که بیشترین منبع ترجمه برای ماست، برای کتاب شناسان و کسانی که با منابع کتاب شناختی و نقد کتاب اروپایی آشنایی دارند، یا می توانند دسترسی داشته باشند، کار دشواری نیست.
اشاره به اینکه متن اصلی در متن فرهنگ بیگانه چه ارزشی دارد لازم و مفید است، البته اگر کسی رنج ترجمه اثر کم ارزشی را بر خود هموار ساخته، اگر خوب از عهده ترجمه برآمده باشد باید ارج نهاد و در عین حال او را از بی قدری اصل اثر آگاهانید. این مورد کم پیش می آید، زیرا کسی که مدارج دشوار ترجمه را طی کرده و مترجم کارآمدی شده باشد، به طریق اولی تا این اندازه اطلاعات کتاب شناختی در زمینه علاقه خود دارد که به کاهدان نزند. عکس این قضیه بیشتر اتفاق می افتد و آن افتادن مترجمان ناشی و نوخاسته به جای آثار اصیل واز حیّز انتفاع انداختن آنهاست که در ایران کم اتفاق نمی افتد.
در بررسی و انتقاد آثار ترجمه شده طبعاً سه اصل کلاسیک را باید در نظر گرفت: 1. میزان مهارت مترجم در زبان مادی یا زبان مقصد (برای ما فارسی)؛ 2. میزان تبحر او در زبان مبدأ (برای ما بیشتر زبانهای اروپایی و عربی)؛ 3. میزان آگاهی مترجم از موضوع علمی یا فنی اثر ترجمه شده.
در این قضاوتها معمولاً به شهرت نیک یا بد مترجم در آثار دیگرش و یا نقدهایی که پیشتر بر سایر ترجمه های او نوشته شده اتکا یا حتّی اکتفا می شود که درست نیست، زیرا ممکن است ارزیابی های قبلی ازکارهای قبلی او به دلایلی درست و بی خدشه نبوده باشد، ثانیاً امکان ترقی و تحوّل و تکامل برای مترجم محفوظ بوده است. لذا بهترین، یعنی ساده ترین و سالم ترین راه همانا مقابله ترجمه با متن اصلی است که هرسه گمشده را برایمان پیدا می کند، البته سلامت و سلاست نثر فارسیِ اثر ترجمه شده را بدون مراجعه به متن هم می توان فهمید، ولی شیرینی و شیوایی را همواره نباید حمل بر صحت کرد. باید دید این میزان از شیوایی و شیرینی به قیمت چقدر دور شدن از متن یا تحریف و تصرف سلیقه ای مترجم فراهم شده است.
باریک شدن در معادلهای اصطلاحات، اعم از اینکه مترجم آنها را در پانویس یا واژه نامه پایان اثر آورده یا نیاورده باشد، به شناخت میزان مهارت و موفقیت او کمک شایانی می کند. نیاوردن معادل اروپایی اصطلاحات را-آنجا که مهم و استراتژیک است-باید نقص به حساب آورد، چه بسا مترجم می خواهد رد گم کند، یا شاید در مسأله اصطلاحات، خود را در مقابل هیچ مرجعی مسؤول و جوابگو نمی داند پس از مطالعه و مقابله اصطلاحات اساسی، اگر آنها را معیوب و مغشوش بدانیم باید بدانیم که خانه از پای بست ویران است. ضبط درست یا نادرست اعلام هم از موارد مهم و استراتژیک ترجمه است. چه نشان می دهد مترجم رجال علم یا فن و هنر موضوع ترجمه خود را می شناسد یا خیر.
دیگر از مسائل مهم در ترجمه از عربی یا اروپایی به فارسی این است که در بسیاری موارد نقل قولهایی از منابع کلاسیک یا نوین فارسی در آن آثار هست، و الزامی است که مترجم آن منابع را بیابد و آن اقوال را عیناً از آنها نقل کند. در ترجمه های فارسی سابقه دارد-و در اینجا نام نمی بریم-که مترجم، ابیاتی از مثنوی مولانا یا غزلی از غزلهای او را که بایست پیدا می کرده، پیدا نکرده و به جای آن از خود، بیت غزلی سروده و زینت افزای ترجمه خود کرده است!
در ارزیابی و انتقاد صحیح متون باید دو موضوع را لحاظ کرد:
آری اصل این است که در شرایط مساوی و در اغلب موارد، قدمت با صحت مقارنه، و بلکه ملازمه دارد. ضمناً تعیین کننده اقدم و یا اصح نسخ، فقط تاریخ کتابت نیست، چه اگر فقط تاریخ کتابت مناط باشد، کلیه نسخه های قدیم و اصیلی که تاریخ کتابت ندارند، لاجرم بی فایده خواهند ماند، حال آنکه اهمیّت و قدمت آنها از طریق دیگر به اثبات رسیده است.
به گفته دکتر زرین کوب: «در هر حال مرحله عمده کار نقد [=تصحیح]متون مرحله ضبط نسخ و تحقیق در انساب نسخ است که اگر مدعیان و نااهلان بدان دست بزنند، هر قدر هم قواعد و رموز فنی را درست مراعات کنند، ه بواسطه فقدان تجربه ذوقی و مایه علمی از عهده تشخیص نسخه ای که می تواند اساس قرار بگیرد برنمی آیند...»(17)
بعضی ها درباره مختصات سبکی و دستور زبانی اثر تصحیح خود، هفتاد-هشتاد صفحه داد سخن می دهند که خود یک بحث جداگانه زبان شناسی، تاریخ ادبی است. و غالباً فایده آن، علی الخصوص بر اثر به کار نبستن روش علمی، چندان نمایان نیست، اشاره کوتاه به مختصات رسم الخطی واجبتر و مفیدتر است.
مهمترین مسأله ای که باید در تصحیح متون ارزیابی کرد، میزان گرایش مصحح به تصحیح قیاسی و ذوق زبان امروزی را مبنا و محک قرار دادن است که لغزشگاه غالب مصححان است، البته به صفر رساندن هرگونه استحسان و اجتهاد-حتّی در مقابل نص!-هم شاید علمی یا به صرفه و صلاح نباشد. و با رعایت چند شرط می توان به آن پرداخت:
1. غلط یا تصحیف متن مسلم باشد، مانند نقل غلط آیات قرآن یا افزایش و کاهش کلمه یا کلماتی که از قرآن نیست در آیات قرآن.
2. تحقیقات جدید و معتنابهی به نفع استحسان یا اجتهاد در آن موارد صورت گرفته باشد.
3. حتی المقدور این اصلاحات با اطلاع دادن به خواننده و در پانویس، یا در بخش تعلیقات انجام شود. و اگر لازم است که در متن عمل شود، در پانویس به آن اشاره شود.
در سر و کار با بسیاری متون تصحیح شده، آخرالامر خواننده آرزو می کند که کاش مصحح مهمترین متن مبنای کار خود را به صورت عکسی چاپ می کرد و ملغمه مغلطه آمیزی که محصول سلیقه ورزیهای اوست ارائه نمی شد.
باری با آنکه سنجیدن میزان توفیق تصحیح یک اثر امری فنی و دشوار است و فقط خبرنگاران می توانند اظهارنظر کنند، اما حاصل کار چیزی نیست که منتقد یا خواننده تیزبین نتواند ازآن سر در بیاورد، مواردی هست که غلط خوانی بعضی عبارات متن را بی هیچ مقابله ای و فقط از صدور و ذیل آنها می توان فهمید، اماباید عمل به احتیاط کرد و فقط موارد خیلی واضح را مطرح ساخت. نحوه ضبط نسخه بدلها و افزایش تعلیقات روشنگر متن را هم باید مد نظر داشت و در ارزیابی و انتقاد به حساب آورد.
آنچه گفتیم تمامت کار و بار نقد کتاب را در بر نمی گیرد. اینها ظاهراً همه در عیبجویی و عیب گویی بود، حافظ می گوید:
کمال سر محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی هنر افتد نظر به عیب کند
ولی در کار نقد کتاب می توان اندکی از شعر حافظ عدول کرد و گفت: دیدن عیبها خود نوعی هنر است، اما در هر حال ندیدن هنرها هم خود نوعی عیب است.(18)
به اهتمام مؤسسه خانه کتاب، کتاب نقد و نقد کتاب، تهران: خانه کتاب، چاپ اوّل، آبان 1386
[گلستان سعدی، باب هشتم]
اندیشه نقد و نقد اندیشه بسی قدمت دارد. سابقه انتقاد ادبی یا سخن سنجی به یونان باستان و بوطیقا (=فن شعر) ارسطو می رسد. در اسلام ریشه های انتقاد و اندیشه و عمل در قرآن مجید هست: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ...»، «با پدیده بد، به بهترین شیوه مبارزه کن»؛ (1) (...وَ جَدِلْهُمْ بالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ...)، «با بهترین طریق، مناظره و بحث کن»؛ (2) (... فَبَشِّرْ عِبادَ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...) «مژده بده به بندگانی که به اقوال مختلف گوش فرا می دهند و بهترین آن را، در گفتار و کردار، پیروی می کنند»؛ (3) (...إِنْ جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا...)، «هرگاه فاسقی ـ فرد غیر ثقه ای-خبری برای شما آورد تصدیق نکنید تا در آن تحقیق کنید»؛(4) (...وَ لاَ تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ...)، «هرگز آنچه را که علم و اطمینان به آن نداری دنبال مکن»؛ (5) (...لاَ یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَةُ الْخَبِیثِ...)، «هرگز پاک و ناپاک ـ سره و ناسره ـ یکسان نخواهد بود، هرچند کثرت پلید تو را به شگفتی آورد»؛ (6) «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لاَ یَعْلَمُونَ...»، «آیا دانایان با نادانان برابرند؟ هرگز»(7) و آیات مشابه دیگر.
شیوه سخت کوشانه و سخت گیرانه ای که محدّثان، از همان قرون اولیه اسلامی، در جمع و تدوین و نقادی احادیث نبوی به عمل درآوردند، یکی از درخشانترین کوششهای علمی مسلمانان است. در فلسفه و کلام و شعر و ادب و علم و هنر نیز نقد و نقض و رد و شرح رواج داشته است.
همه می دانیم که ابو حامد غزالی (متوفای 505) کتاب تهافت الفلاسفه اش را در رد و انتقاد بعضی اصول فلسفی که از نظر کلام و روح دیانت، زیانبار می دید نوشت، و ابن رشد اندلسی (متوفای 595) که برعکس غزالی قائل به اتصال و اتفاق نگرش فلسفی و دینی بود، کتابی مفصلتر به نام تهافت التهافت در نقد کتاب غزالی نگاشت؛ یا سید مرتضی، معروف به علم الهدی (متوفای 436) از بزرگترین متکلّمان شیعه، با آنکه در فلسفه دینی و کلام با معتزله قریب المشرب بود، کتاب به نام الشافی فی الامامه، در رد و نقد جلد بیستم از کتاب عظیم المغنی اثر قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی نوشت (که نظر به اهمیتش، شیخ طوسی ـ متوفای 460 ـ آن را تلخیص کرد که به تلخیص الشافی معروف است). یا ابن تیمیه (متوفای 728) متکلم نامدار اهل سنت، کتاب منهاج السنه النبویه فی نقض کلام الشیعه القدریه را در رد و نقد کتاب منهاج الکرامه فی معرفه الامامه علامه حلی (متوفای 726) تألیف کرد. نظایر این انقد و نقضها، یعنی نگارش کتاب یا رساله ای در رد کتاب یا رساله دیگر یا انتقاد از آن، در فرهنگ اسلامی سابقه کهن و نمونه ی فراوان دارد.
خاصتر از این، نقد و ارزیابی و معرفی کتاب در کتاب شناسی های کهن عالم اسلام است، از جمله در الفهرست ابن ندیم (متوفای 380) و کشف الظنون حاجی خلیفه (= کاتب چلبی، متوفای 1067) و ذیلهای آن. و در عصر جدید هم فهارس نسخ خطی و چاپی و کتاب شناسی هایی چون الذریعه آقا بزرگ تهرانی گنجینه ای از معرفی (گاه همراه با انتقاد و ارزیابی) کتاب است.
ولی نقد یا انتقاد کتاب به معنی جدید و کامل کلمه، جدید است. و رواجش نه فقط پس از انتشار چاپ، بلکه پس از پدید آمدن نشریات ادواری (مجلات) در یکی دو قرن اخیر است. در ایران طبعاً سابقه اش از یک قرن کمتر است. از نمونه های نادر مطبوعات عصر مشروعیت گذشته، انتقاد کتاب، به صورت مقاله ای مفرد و مستقل در ارزیابی یک اثر، از اوایل قرن چهاردهم شمسی در مطبوعات فارسی ظاهر گردیده است.
ماهنامه ها یا فصلنامه هایی چند از جمله ارمغان (مؤسس وحید دستگردی، سال تأسیس 1298)، ایرانشهر (مؤسس حسین کاظم زاده ایرانشهر، سال تأسیس 1296)، آینده (دکتر محمود افشار، 1304)، یادگار (عباس اقبال، 1323) و یغما (حبیب یغمایی، 1327) پراکنده وار دارای نقد کتاب بوده اند. انتشار مجله سخن در سال 1322 نقطه عطفی در تاریخ پربار نقد کتاب در ایران بوده است؛ چرا که در این مجله ماهانه، در طی سی سال که انتشار یافت، انتقاد کتاب را جدی گرفته و به آن سر و سامانی بخشیده بود.
مجلات دیگر نیز نظیر جهان نو (حسین حجازی، 1325)، اندیشه و هنر (ناصر وثوقی 1327) درسهایی از مکتب اسلام (ناصر مکارم شیرازی، 1332)، وحید (سیف الله وحیدنیا، 1342)، نگین (محمود عنایت، 1344)، رودکی و فرهنگ و زندگی (دهه چهل)، همچنین مجلات دانشگاهی وزینی چون مجله دانشکده الهیات دانشگاه مشهد (1347)، و تهران (1349) مقالاتی در نقد کتاب داشتند.
نقطه عطف دیگر انتشار مجله ای مختص کتاب شناسی (و تحقیقات ایرانی) و نقد کتاب به نام راهنمای کتاب بود (نشریه انجمن کتاب،صاحب امتیاز احسان یار شاطر، مدیر ایرج افشار، سال تأسیس 1337) که انتشارش بیست سالی ادامه داشت. این نشریه مبانی و معیارهای ارزیابی و انتقاد کتاب را استوارتر و سنجیده تر ساخت، البته پیش از راهنمای کتاب نشریه کم تیراژ، ولی پرخواننده ای به نام انتقاد کتاب منتشر می شد (به صورت ضمیمه انتشارات کتابفروشی نیل، سال تأسیس 1334) که دوازده سالی نیز به تناوب انتشار یافت، سپس نشریه دیگری که باز هم خاص مباحث کتاب بود به نام بررسی کتاب (به اهتمام داریوش آشوری، از سوی انتشارات مروارید) از سال 1344 تا 1348 منتشر شد. کتاب امروز که با همت گروهی چون جهانگیر افکاری، کریم امامی، نجف دریابندری، دکتر حسن مرندی، ابوالحسن نجفی و سایر مشاوران و ویراستاران مؤسسه انتشارات فرانکلین، از سال 1350 تا 1353 (تقریباً هر شش ماهی یک شماره) منتشر شد. سطح بررسی مسائل کتاب را اعم از نقد و معرفی و انتشار فهرست کتابهای منتشر شده و مصاحبه های سنجیده با مؤلفان و مترجمان برجسته، اعتلایی نمایان بخشید.
همزمان با افول این نشریه درخشان، نشریه کم فروغی به نام نامه انجمن کتابداران به عرصه آمد. این نشریه از حدود سالهای 47 تا 53 تحت عنوان خبرنامه انجمن کتابداران بیرون می آید و فقط به اخبار کتابداری و کتابخانه ای می پرداخت، ولی از سال 53 به مسائل کتاب و نقد کتاب نیز توجهی شایان کرد، به طوری که در فاصله سالهای 53 تا 58-59 یکی از پربارترین نشریات کتاب شناسی و کتاب گزاری بود.
در حال حاضر غالب نشریاتی که نام بردیم (شاید جز مجلات دانشگاهی) به محاق تعطیل افتاده اند، جای شکرش باقی است که دو سه نشریه جدید در این زمینه منتشر می گردد: یکی نشر دانش (نشریه مرکز نشر دانشگاهی، مدیر مسؤول: دکتر نصرالله پور جوادی، سال تأسیس: 1359، فاصله انتشار، دو ماه یکبار) و دیگر نقد آگاه و کتاب آگاه که بعد از انقلاب، از سوی انتشارات آگاه، با فاصله های نامرتب، منتشر می گردد. و دیگر آینده (که تلفیقی است از راهنمای کتاب و آینده کهن)به همت آقای ایرج افشار.
پیشتر اشاره کردیم که تاریخ شصت-هفتاد ساله انتقاد کتاب در ایران پربار است، این صفت از روی تعارف نیست. در این مدت بسیاری از بزرگان علم و ادب و محققان برجسته درباره کتابهای مختلف نقدهای عالمانه و آموزنده نوشته اند. پیشکسوت همه آنان علامه محمد قزوینی (متوفای 1328 شمسی) مؤسس طریقه جدید تحقیق تاریخی و ادبی در ایران است که یادداشتهای معروف(در ده جلد از انتشارات دانشگاه تهران) و حتّی نامه هایش (8) غالباً آکنده از بحث کتاب و انتقاد کتاب است.
نویسندگان و پژوهندگانی چون مجتبی مینوی، عباس اقبال، سعید نفیسی، سیدمحمد فرزان، عبدالحسین زرین کوب، محمد پروین گنابادی، حبیب یغمایی، سیدمحمدعلی جمال زاده، محمدتقی دانش پژوه، عباس زریاب خویی، ایرج افشار، پرویز ناتل خانلری، احسان یار شاطر، فتح الله مجتبایی، سید جعفر محجوب، مصطفی مقربی، حسین محبوبی اردکانی، منوچهر ستوده، سیدحسین خدیوجم، محمدرضا شفیعی کدکنی، داریوش آشوری، نجف دریابندری، رضا داوری، مصطفی رحیمی، رضا براهنی، احمد احمدی بیرجندی، عبدالعلی دستغیب، مسعود رجب نیا، ایرج وامقی، علی رواقی و علی اشرف صادقی و هر یک به تفاریق، و در دوره و نشریه ای خاص در نقد کتاب قلم زده اند.(9)
پس از ین تاریخچه کوتاه، اینک اندکی نیز به تکنیک و مسائل دیگر نقد کتاب می پردازیم.
فایده نقد
فایده نقد کتاب از وظیفه آن جدا نیست و سودمندی آن بستگی دارد به حسن انجام وظیفه، استاد زرین کوب فایده [و وظیفه] نقد را در دو چیز خلاصه می کند: تهذیب ذوق عامه، و تربیت فکر نویسنده (10) که بی شک عمده ترین فواید نقد همین است. نقد کتاب با آنکه غالباً از سوی مراجع رسمی صادر نمی شود، اگر صحیح و سالم باشد، در تعیین ارزش و سرنوشت بسیاری از کتابها عالی ترین مرجع است. اگر اداره بررسی یا نگارش، اجازه انتشار کتاب را صادر می کند، ذوق و قبول خاطر اهل کتاب و نظر ناقد که غالباً نماینده طبیعی آنان است، پروانه قبول آن را می دهد، البته این بدان معنا نیست که ناقدان همواره بصیر و بی غرضند. ناقد مغرض و کم سواد هم پیدا می شود، همان طور که مؤلفان و مترجمان مغرض و کم سواد و نامجو و کامجو هم وجود دارند، اما اصولاً انتقاد پلایشگر و پیرایشگر است. منتقد به پزشک می ماند، همه پزشکان عیسی دم یا ایثارگر نیستند، پزشک سودجو و پول دوست هم هست، ولی حکم بر اغلب اکثر باید کرد. و به قول معروف برای یک بی نماز نباید در مسجد را بست، حق این است و شرط این است که منتقد کتاب ناقد بصیر باشد و سره را از ناسره باز شناسد، و در هنر و حرفه خویش غرض را راه ندهد، اخلاق سالم و وجدان پاک لازمه مشاغل فرهنگی واجتماعی است.اینکه منتقد را به پزشک تشبیه کردیم از این نظر هم درست است که منتقد هم مانند پزشک اگر جویای عیب و علت «بیمار» خویش است، عیبجویی اش باید از روی علاقه مندی و نیک اندیشی و به قصد خیر و خدمت باشد. پزشکان بر نهانی ترین دردها و نابسامانی های تن و روان ما انگشت می گذارند و عیب و ایراد اعضا و جوارح ما را می جویند و به ما می گویند، ولی با مهربانی و شفقت و وظیفه شناسی، نه با غرض و مرض. اگر سازمانی همانند نظام پزشکی به تخلفات احتمالی ناقدان نظارت ندارد، وجدان اهل کتاب و خوانندگان بصیر با آنکه قدرت اجرایی ندارد، قدرت معنوی دارد و نقدها را عیار می گیرد.
از قول ابوسعید ابوالخیر نقل است که در گرمابه، در پاسخ دلاک که از او پرسیده بود جوانمردی چیست، گفته بود این است که شوخ (چرک) کسی را در برابر دیدگانش نیاوری. این تعریف درست و کاملی از جوانمردی نیست، تازه خود ابوسعید هم طبق تعریف خویش ناجوانمردی کرده است، یعنی شوخ اخلاقی آن دلاک ساده دل را به رخ او کشیده است. شاید بر نگارنده این سطور نیز همین ایراد وارد باشد که چرا شوخ و شوخی ابوسعید را برملاکرده ام! طبعاً با اینگونه سفسطه ها و تعارفات کاری از پیش نمی رود. شک نیست که دلاک وظیفه شناس، مشتری را پاک و پاکیزه و شاد و راضی از گرمابه به بیرون می فرستد و کارش هم خیلی شرافتمندانه و جوانمردانه است. با این حساب-برعکس قول منسوب به ابوسعید-جوانمردی این است که شوخ کسان را پینهان نکنی، و او را شوخگین نگذاری و نپسندی، البته ریاکاری و نمایشگری و لغزخوانی در هیچ کاری پسندیده نیست.
باری فایده نقد کتاب، مقابله با آشفتگی بازار کتاب و محتسبی به معنای خوب کلمه است، یعنی اجرای یک قانون نا مدون و ارج نهادن به یک اثر خوب و سره یا نمایاندن بی ارجی آثار ناسره، تا بصیرت اهل کتاب را بالا ببرد و هرج و مرج معنوی را مهار کند.
وقتی که بر کتابی بد، نقدی خوب نوشته می شود، فایده اش خاص و تنها ناظر به آن مورد نیست، بلکه نظر به برد و وسعت دامنه انتشارش و نظر به عبرت و اطلاعاتی که می دهد، می تواند در سطح وسیعی هشداردهنده و بازدارنده باشد، و از تکرار ندانم کاریها و ناشی گریهای مشابه جلوگیری کند. و یا اگر برکتابی خوب، نوشته می شود هم می تواند تشویق کننده و سپاس گزارنده و آموزنده باشد. آری اگر معایب و محاسن هر اثر برای همه خریداران و خوانندگانش به آسانی و آشکاری معلوم بود، نیازی به نقد و نظر ناقدان نداشتیم.
لحن و ادب نقد
لحن سالم نقد، طبعاً محصول سلامت نفس و نیت صدق ناقد است. غالب رجزخوانی های نقدهای ضعیف و پر سر و صدا، ناشی از عجز نقد نویس در جمع ادله و شواهد و به خرج دادن استدلال قوی است، به قول سعدی:دلایل قوی باید و معنوی
نه رگهای گردن به حجّت قوی(11)
پرداختن به پیشینه علمی و ادبی صاحب اثر، در نقد کتاب مرسوم و مفید است که باید اجمالی و بازهم بی حب و بغض مطرح بشود، ولی پرداختن به مسائل شخصی خصوصی، هم ناشایست و نادرست و هم بی فایده است و موضوع منطقی نقدنویس را تضعیف می کند.
لحن نقد یک کتاب شاید پس از همه تمهیدات ناقد، گس و تلخ از اب درآید، البته ناقد خوب می تواند به مخاطب خود بگوید: «شفا بایدت داروی تلخ نوش»، ولی الزاماً برای حرف حق زدن نباید به تلخی سخن گفت، گزنده نوشتن و دشنامهای ادبی و غیر ادبی دادن به هیچ وجه روا نیست، و هیچ ناقدی چنین حقی ندارد. حداکثر چاشنی ای که در کار نقد، با قید احتیاط، رواست اندکی طنز است که البته با تمسخر فرق دارد. باید فرق باریک بین این دو را بازشناخت، می توان جدی ترین و بی مداهنه ترین نقدها را نوشت و صاحب اثر (آنکه نقد بر او نوشته می شود) احساس ناخوشایندی نکند و همان احساس را که در نزد پزشک یا حداکثر در معامله با جراح دارد، داشته باشد. احساس و حساسیت صاحب اثر هم به تنهایی ملاک نیست. باید نظر خوانندگان بی طرف را که احساست له و علیه ندارند مبنا قرار داد. وگرنه صاحبان اثر، چه بسا نازک طبع و از خود راضی باشند و نتوان گفت بالای چشم اثرشان ابرو است. به قول سعدی: «همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال»[گلستان، باب هشتم].
شمس قیس رازی(قرن هفتم) صاحب المعجم فی معاییر اشعار العجم، داستان آموزنده ای از زود رنجی شاعران نوخاسته که تاب شنیدن کمترین ارشاد و انتقادی را ندارند، نقل می کند. می گوید در این زمانه هر کس به مجرد اینکه وزن شعر را آموخت و چند قصیده کژ و مژ یاد گرفت و از دو سه دیوان چند قصیده در مطالعه آورد، سر به شاعری برمی آورد و شیفته خویش و معتقد شعر خویش می شود و: «به هیچ وجه او را از آن اعتقاد باز نتوان آ آورد و عیب شعر او را با او تقریر نتوان کرد، و حاصل ارشاد و نصیحت او جز آن نباشد که از گوینده برنجد و سخن او را بهانه بخل و نشان حسد او شمارد و روا باشد که از آن غصه [به] بیهوده گفتن درآید و هجو نیز آغاز نهد. چنانکه مرا با فقیهی افتاد که به بخارا در سنه احدی و ستمئه [=601] به خدمت من رغبت نمود و پنج-شش سال او را نیکو بداشتم و او پیوسته شعر بد گفتی و مردم بر وی خندیدندی...» سپس می گوید: شعر شناسی و سخندانی اش تا پایه ای بود که «اخرجه» را که باید «آخرچه» بخواند، تصور می کرد عربی است و از اَخْرَجَ+ه تشکیل شده است و شعری با همین ردیف گفته بود و از من تأیید و تحسین می طلبید. بعد می گوید یک روز که روزه بودم، نزدیک غروب آفتاب نزد من آمد و شعر دیگری که این بار با ردیف اَدْخَلَهُ ساخته بود عرضه کرد! دیگر دیدم اگر خاموش بنشینم گناه است و بیش از این سکوت و مجامله را جایز ندانستم:
«... من از سر رقّتی که در آن وقت داشتم، گفتم: ای خواجه! اما تو مردی سلیم القلبی و بر من حقوق خدمت ثابت کرده ای، نمی پسندم که تو علم شعر نادانسته شعر گویی، آنچه می گویی نیک نیست و ما و دیگران بر تو می خندیم و خود را وبال حاصل می کنیم، نصیحت من بشنو و دیگر شعر مگو. برخاست و گفت هلا نیک آمد، دیگر نگویم. و پس از آن در هجو من آمد...».(12)
نزدیک به هشتصد سال پس از این حکایت شمس قیس، در سر مقاله سخن (شهریور 1324) حدیث و گله ای مشابه می بینیم:
«... هرکه در این کشور بخواهد برای پیشرفت دانش و هنر به انتقاد بپردازد و آثار این و آن را به محک سنجش بزند، دشمن بسیار خواهد یافت، گوش هیچکس به شنیدن انتقاد عادت ندارد. هیچ نویسنده ای، از پیر و جوان، گمان نمی کند که ممکن است در آثار او عیب یا نقصی باشد و اگر هست کسی در اظهار آن قصد آزار و دشمنی نداشته باشد. هر قدر در عظمت قدر کتابی مبالغه کنید و فصولی در مدح و تحسین آن بپردزاید، همین که یک نکته کوچک بر آن گرفتید، نویسنده بزرگوار می رنجد و در خیابان روی از شما بر می تابد و شما را حسود و بدجنس می شمارد...».(13)
آنچه به این زودرنجی دامن می زند یا حتّی منصفترین و دیررنجترین مؤلفان و مترجمان و مصححان را (یعنی کسانی را که بر آنان نقد نوشته می شود) به رنج و رنجش می افکند، بیشتر لحن دشنام آمیز و دشمنانه یک نقد است، تا سخنان منطقی و غلط گیریهای درست و مستند.
در گذشته ای نه چندان دور، نشریه ای داشتیم به نام فردوسی که-علی الخصوص در دهه چهل-ویژه گلادیاتورهای ادبی بود و هنر غیر اخلاقی یا اخلاق غیر هنری اش این بود که منتقدان و مؤلفان و مترجمان و اهل شعر و داستان را به جان هم بیندازد و تنور تیراژ خود را برافروزد. کارنامه این نشریه، یا کارنامه این کارش هرچه بود خدمت نبود، گویی زبان حالش این بود که روشنفکران عزیز بفرمایید همدیگر را بی حیثیت کنید. یک نشریه سالم، آگاه است که ترویج ادب و اخلاق هم به اندازه علم و هنر اهمیّت دارد و می تواند بهترین نقدها را هم اگر با لحن ناخوش و ناشایسته نوشته شده یا عودت دهد و از نویسنده اش بخواهد که موازین اخلاق را رعایت کند، یا اگر این کار مقدور نباشد از ویراستاران خود بخواهد که آن را بپیرایند و مطمئن باشند که این عمل از مقوله سانسور نیست.
صفات ناقد
علی الاصول ناقد، یعنی کسی که سره را از ناسره می شناسد و در فن خود خُبره و صاحب نظر به شمار می آید. لازم نیست این خُبرگی حتماً جنبه رسمی و دانشگاهی داشته باشد، ولی در بسیاری زمینه هاست که داشتن تخصص علمی و دانشگاهی ضروری است یا ترجیح دارد، با آنکه ذوق نویسندگی برای کلیه فعالیتهای قلمی از مقاله نویسی گرفته تا ترجمه و تألیف و تصنیف لازم است، ولی طبعاً کافی نیست. و اگر کسی به صرف تکیه بر ذوق و بدون داشتن تخصص و تبحر در موضوع نقد خویش، دست به انتقاد بزند، حداکثر این است که انشای غرّایی تحویل می دهد نه انتقادی سنجیده.بعضی در تعریف ساده ای از ویراستار یا ویراستار ساده گفته اند: همانا خواننده دقیق است. این تعریف را در حق منتقد هم می توان روا دانست، اما این تعریف به حداقل صفات است.برای این دو حرفه، خواننده دقیق بودن لازم است، اما باز هم کافی نیست، چه بسیار خواننده های دقیق و حتّی نکته سنج هستند که ویراستار یا منتقد نیستند.
آری، در انتقاد داشتن تبحر یا تخصص در موضوع نقد ناگزیر است. منتقد یک منظومه یا مجموعه شعر، اگر خود شاعر یا شاعر توانایی نباشد باکی نیست، اما لازم است که چم و خم شعر و ساختمان آن و عروض و قافیه و صنایع و صناعت شعری را بشناسد و عمری در شناخت و مطالعه شعر به سر برده باشد و با آثار فصحا مأنوس باشد. منتقد یک اثر ریاضی لازم نیست که صاحب نظریه ای در ریاضیات و فیزیک باشد، کافی است که صاحب نظر باشد و از مبانی و مسائل اساسی آگاهی عمیق و اصولی داشته باشد. منتقد یک اثر تاریخی لازم نیست مورخ باشد، اما باید تاریخ دان و تاریخ خوان باشد. به همین ترتیب منتقد یک اثر فلسفی نیز لزوماً نباید فیلسوف باشد، ولی باید از ذوق و ذهن و شم و شناخت فلسفی برخوردار و از تاریخ فلسفه باخبر باشد.
گفتنش به توضیح واضحات می ماند که منتقد نیز مانند همه فرهیختگان و دست اندرکاران فعالیّتهای فکری و فرهنگی باید از ذوق وعقل سلیم برخوردار باشد. چه مبنای بسیاری از مسائل، حتی در غیر ذوقیات و غیر امور هنری، هنوز و همواره ذوق و عقل سلیم است.
این ذوق سلیم یا عقل مشترک مجموعه ای است از هوش و هنر و عقل و منطق و علم و اطلاع و تأمل و تجربه صیقل خورده همراه با باریک بینی که کمیاب نیست، ولی به صرف علم و اطلاعات تخصصی حاصل نمی شود، و نه فقط در انتقاد که در همه فعالیّتهای فکری و روشنفکرانه وجودش لازم است و زمینه و جوانه اش در همگان هست و قابل تربیت و تهذیب است. انتقاد دو پایه یا رکن اساسی دارد: عقلی و تجربی(شرحش خواهد آمد). در رکن اول، یعنی بررسی عقلی-منطقی است که نیاز به عقل سلیم و ذوق مستقیم بیشتر است.
همه منتقدان باید در رشته موضوع نقد خود، یا مؤلف بالفعل باشند یا بالقوه نزدیک به بالفعل. مؤلف بالقوه، یعنی از دانش و روش دانی کافی برخوردار باشند و از چون و چند پدید آوردن یک اثر باخبر باشند و گرنه اگر دستی از دور بر آتش داشته باشند، انتظارات و معیارهای واقع بینانه ای در ارزیابی یک اثر نخواهد داشت.
اینها که قلم انداز برشمردیم حداقل صفات و صلاحیتهای لازم برای انتقاد است. اگر از اخلاق و انصاف و شرایط و صفات اخلاقی و عاطفی برای منتقد کمتر حرف زدیم از آن است که وجود و لزوم آنها را مسلم می گیریم، کدام حرفه علمی و غیرعلمی است که نیاز به وجدان پاک و اخلاق حسنه نداشته باشد؟ از آنجا که منتقد به هر حال نوعی قاضی است، رعایت انصاف و اجتناب از غرض و هوای نفس و حب و بغض ورزیدن شخصی در مورد او ضریب و ضرورت بیشتری می یابد.
باری جدولی از صفات و مدارج و مدارک علمی نیست که به صرف دست یافتن به آنها کسی ناقد و ناقد بصیری بشود. سرانجام باید گفت: «قبول خاطر و لطف سخن خداداد است». و اجماع خاموش یا گویای دیگران است که توفیق و میزان توفیق ناقدان را تعیین می کند، گویی در این خطه نیز تنازع بقا و انتخاب طبیعی و بقای اصلح جریان دارد.
آری ناقدان نیز خود در معرض نقد ناقدان و داوران دیگری هستند که عبارت است از جامعه کوچک یا عرف خاص یک علم یا فن یا هنر که در دل فضای فکری و فرهنگی یک جامعه بزرگتر واقع است.
شیوه نقد
منتقد برای تهیه انتقاد کتاب باید کتاب را عمیقاً مطالعه کند، البته برای نوشتن معرفی کتاب می توان کتاب را به شیوه فنی و اختصاری خواند و به اصطلاح میان بر زد، و مقدمه و پیشگفتار و نتیجه و معرفی پشت جلد یا خلاصه فصلها و نظایر آنهارا خواند و گزارش کوتاهی-بدون ارزیابی-از آن دست داد، ولی نقد کتاب بدون خواندن کامل کتاب-وسوسه یا خطری که ممکن است ناقدان حرفه ای و پرکار را تهدید کند-اگر هم با ترفند زدن امکان داشته باشد، به سان چراغ دروغ بی فروغ است و از مقوله گندم نمایی و جو فروشی است.منتقد مسؤول حداقل باید یک بار اثر مورد انتقاد خود را بخواند و در طی این خواندن، به کمک علائم و اشاراتی که در حواشی کتاب به جا می گذارد، یا «خارج نویس» کردن مطالب مورد نیاز، یادداشتهای کافی برای تحریر مقاله و در واقع نقد خود فراهم کند. خواندن منتقدانه، مثل خواندن ویراستارانه، خواندن عادی نیست، خواندنی است عمیقتر و دقیقتر، همراه با ارزش گذاری و یادداشت برداری.
البته به هر کتاب از دو جنبه کلی نگاه کرد: الف-از نظر صورت؛ ب-از نظر محتوا، البته در این تقسیم نمی توان خط قاطعی بین مسائل محتوایی و صوری کشید، فی المثل نثر یک اثر غیرادبی آیا از مقوله صورت است یا محتوا؟ لذا این تقسیم بندی استعجالی و برای تسهیل بیان مطلب است.
الف-ارزیابی و انتقاد صوری
1. ارزیابی صوری کتاب از قبل از بای بسم الله آغاز و به بعد از تای تمت ختم می گردد. منظور از قبل از بای بسم الله این است که منتقد باید به بررسی صحت صفحه عنوان و تطبیقش با عنوان روی جلد و صفحات پیش از متن، از جمله صفحه حقوق بپردازد. اگر مؤلف (یا مترجم یا مصحح) یا همکارش-یعنی ناشر-از استانداردهای رایج عدول کرده اند، آن را یادآور می شود و یا اگر به روی آنها نمی آورد از آن به سایر بی دقتیهای متن رهنمون گردد. کتابهای فاقد صفحه عنوان به کلی بی سابقه نیست، به ویژه هنگامی که یک کتاب چاپ سنگی، به شیوه افست تجدید چاپ می شود، گاه دیده شده که صفحه عنوان عادی برای آن نمی گذارند. بعد از صفحه عنوان نوبت به صفحه پشت آن، یعنی صفحه حقوق می رسد که بسیاری از کتابهای چاپ ایران، هنوز از این نظر کامل نیستند، یعنی فی المثل در یک اثر ترجمه شده، اگر نام کامل مؤلف را می آورند (که باید به خط لاتین هم بیاورند) عنوان اصلی اثر را به همان زبان اصلی یاد نمی کنند، یا فی المثل نمی نویسند که یک اثر چاپ چندم است، یا-و این رایجترین نقص بسیاری کتابهاست-تاریخ چاپ اثر را ذکر نمی کنند و نظایر آن.2. سپس نوبت به فهرست مندرجات می رسد، نداشتن فهرست مندرجات (آنجا که لازم است، نه فی المثل در یک رمان) یک عیب اساسی است و منتقد باید این خطا را بگیرد و بگوید.
3. سپس نوبت به پیشگفتار یا مقدمه مؤلف یا مترجم می رسد، ابتدا باید گفت پیشگفتار [=foreword/preface] با مقدمه [=introduction] فرق فنی دارد. پیشگفتار ربط ماهوی و مستقیم با محتویات کتاب ندارد، ولی مقدمه ارتباط ماهوی و محتوایی دارد و گاه بدون خواندن آن نمی توان به خوبی از یک اثر سر درآورد. پیشگفتار بر محور مسائل جنبی نظیر نحوه و شرایط تهیه یک اثر یا تجدید چاپ آن یا سپاس از دست اندرکاران ویرایش و نشر و حکایت تجدید نظر مؤلف در طبع چندم یک اثر و نظایر آن دور می زند. در مقدمه غالباً تز یا طرح اولیه یک اثر به اختصار مطرح می گردد و مؤلف هدف خود را از نگارش آن اثر و مباحث اساسی آن را با خواننده در میان می گذارد. و گاه تفصیل یا اثبات یک امر یا مسئله مجمل را که در مقدمه آمده به عهده متن می گذارد، منتقد باید هوشیار باشد که آیا به این وعده ها در متن عمل شده و آیا مؤلف از عهده شرح و اثبات آن برآمده یا خیر.
4. سپس باید به منطق و روش تدوین اثر پرداخت که آیا خوش تدوین است یا کلافه و در هم و برهم، این مسأله خود از مقوله محتوا نیست، ولی بیش از هر چیز بر محتوا و ابلاغ آن تأثیر می گذارد. ممکن است یک اثر از نظر محتوا برجسته و بدیع باشد، ولی از نظر تدوین مغشوش و سردرگم باشد. باید دید از رابطه فصلهای کتاب طبیعی و منطقی است یا نه، ممکن است یک فصل از نظر منطقی، یعنی سیر تکوینی و پرورش محتوا نا به جا باشد. ممکن است فصلهای بلند و در عین حال درخشانی در یک کتاب باشد که وقتی به دقت در آن نگریسته شود، معلوم شود که خود یک رساله جداگانه است که ربطش با سایر بخشهای آن کتاب فقط در وحدت مؤلف است، نه در وحدت موضوع. در این مواقع منتقد می تواند ایراد بگیرد و حذف آن فصل را-برای چاپهای بعدی-به مؤلف پیشنهاد کند.
گاه ممکن است یک اثر، با آنکه باید به فصلها و زیرفصلهای متعددی تقسیم شود، راستا و یک تکه سراسر کتاب را بدون هیچ گونه تقطیعی در موضوع، یا تنفسی به خواننده، طی کرده باشد. این هم ایرادی اساسی است و باید گوشزد کرد.
اگر اثر مورد انتقاد ترجمه است، باید دید که آیا مترجم تدوین و تبویب متن اصلی را رعایت کرده است یا نه، و اگر نکرده به چه دلیل عملی یا عقل پسندی داشته است. در بسیاری از موارد دیده می شود که مترجم از پاراگراف بندی متن اصلی، بدون هیچ دلیل عدول می کند، حتّی عدول از نقطه گذاری متن اصلی هم باید موجه و مفید به حال خوانندگان باشد، تا چه رسد به مسائل مهمتر. در تصحیح متون نیز نقطه گذاری، و پاراگراف بندی حایز اهمیّت است چه غالب متون قدیمی از اول تا آخر کتاب، حتّی یک بار هم به سر سطر نمی آیند و حتی یک نقطه-یا سایر علامات سجاوند-در سراسر آنها به کار نمی رود. انجام این وظیفه از مصحح انتظار می رود، که حتّی می تواند از پیش خود [آزادانه یا در قلاب] عنوانهای اصی و فرعی بگذارد و کتاب را خوانا و شیوا کند.
5. یکی از مسائل مهم صوری یا صوری -محتوایی، نثر یک اثر اعم از ترجمه یا تألیف است که حتماً باید شیوا و رسا باشد، سلامت نحو و نثر از نخستین بایستنی های یک اثر است، گاه بیماری نحو نثر بر محتوا نیز اثر می گذارد و محتوا را بیمارگونه و بی ربط می نمایاند. هرگونه بی روشی و بی اعتدالی در نثر اثر-از جمله فارسی گرایی یا سره نویسی یا عربی زدگی یا فرنگی مابی افراطیـی ـ را، باید گوشزد کرد و نادرست شمرد، سبک و سلیقه شخصی و ذوق ورزی فقط تا حد معینی مجاز و مقبول است. همین طور واژگان سازی و واژگان بازی نباید از سر سیری و تفنن باشد، و محتوا یا شیوه عادی و عرفی اهل زبان را تحت الشعاع قرار دهد، به ویژه در زمینه هایی که معادلها و مترادفات پسندیده و جا افتاده ای وجود دارد. بعضی از اهل قلم هستند که از به کاربردن عبارات کلیشه ای، و به طور کلی کلیشه های عادی زبان که بافت پیوندی هر زبانی را تشکیل می دهد پرهیز دارند و با آوردن تعبیرات و ترکیبات خودساخته فراوان، غرض خود را-اگر اصولاً غرضی داشته بوده باشند-نقض و نخستین وظیفه زبان را که تفهیم و تفاهم است نفی و وقت خوانندگان را تلف می کنند. زبان میراث مشترک است و همه اهل زبان و اهل قلم در حفظ و انتقال آن مسؤولیت مشترک دارند و تصرفات من درآورده در زبان جایز نیست و منتقدان در این باره مسؤولیت خطیری دارند.
6. در بخش پایانی کتابهای تحقیقی معمولاً انواع فهارس یا ضمایم می آید. اگر یک کتاب تحقیقی-فی المثل علمی یا تاریخی-فهرست موضوعی یا اعلام نداشته باشد، نقض آن است و باید یادآور شد. در مورد ضمایم باید میزان ربط یا بی ربطی آنها را با متن سنجید. طبعاً ضمایم حجیم و کم ربط از معایب یک اثر است، داشتن یا نداشتن تصویر و نمودار و طرح و جدول و نظایر آن را-در مورد آثاری که باید واجد آنها باشند-باید مدّ نظر داشت.
7. دیگر از مسائل صوری توجّه به صحت چاپ اثر است. ظرافت و نفاست در جای خود مطبوع و غالباً مستحب است، آنچه در درج اول واجب است برآوردن حداقل انتظارات معقول است به مصالح چاپ، وقتی می توان-و باید-ایراد گرفت که صفحات بر هم سایه بیندازد یا فرضاً مرکب محو، یا حروف ساییده یا اندازه حروف نامتناسب با متن، خیلی درشت یا خیلی ریز باشد. اگر داستان یا ادبیات کودکان یا دیوان شعر با حروف ریزتر از عادی باشد، همان قدر نامتناسب است که یک فرهنگ لغت یا دایره المعارف با حروف درشت.
شایعترین عیبی که لازم است منتقد به ان توجّه کند، فراوانی نسبی اغلاط مطبعی است که مسؤولت مشترک ناشر و صاحب اثر است. افشاگری در این امر حساسیت و آگاهی مؤلفان و ناشران را افزایش می دهد و مآلاً به بهبود و بهداشت چاپ کمک می کند.
8. به اشکالات صحافی نیز اگر در اثر پیدا شود، فی المثل فرمها غلط صحافی شده یا یک فرم جا افتاده باشد،باید توجّه داشت، همچنین به سستی شیرازه کتاب و تناسب یا عدم تناسب روی جلد و آرایشهای آن.
9. دیگر از مسائل صوری، سیستم ارجاعات و پانویسها یا یادداشتهای پایان فصل یاپایان کتاب است که باید زودیاب و معقول باشد. دربعضی کتابها به جای به کار بردن اعداد عادی در متن و پانویس، از یک ستاره و دو ستاره وچند ستاره و دشنه و خنجر و صلیب و غیره استفاده می کنند که قیافه مضحکی به کتاب می دهد.
ب-ارزیابی و انتقاد محتوا
از آنجا که متحوای کتابها متفاوت است، شیوه نقد و ارزیابی آنها نیز تابع محتواست. آثار علمی و هنری و سیاسی را با یک مجموعه از معیارهای ثابت و همسان نمی توان ارزیابی کرد. یک دیوان شعر وجه شبهی با یک رساله فلسفی یا یک کتاب درسی مربوط به شیمی ندارد، مگر شباهتهای صوری نظیرمقدمه و فهرست مندرجات و فهرست اعلام و فصلهای جداگانه و نظایر آن، که شرحش گذشت.در اینجا درباره دسته مهمی از کتابها، یعنی اثار ادبی اعم از شعر یا داستان یا نمایشنامه یا ادبیات کودکان و نوجوانان بحثی نمی کنیم. هر چند شمه ای از آنچه در اینجا مطرح کردیم به این دسته آثار هم قابل اطلاق است، ولی بعضی معیارهای ارزیابی آنها ودر آنها سبکها و مکتبهای گوناگونی حاکم است متفاوت است که ارزیابی و انتقاد آنها را پیچیده تر می سازد، و زمینه اصلی بررسی آنها خود فن پیشرفته نقد ادبی و سخن سنجی است.
در انتقاد سایر کتابها، یعنی اثار تحقیقی ادبی، تاریخی، جغرافیایی، علمی (اعم از علوم اجتماعی و علوم طبیعی و دقیقه) و فلسفی می توان به دو منبای عمده قائل شد:1. مبنای عقلی-استدلالی؛ 2. مبنای تجربی-تحقیقی.
1. مراد از مبنای عقلی-استدلالی این است که کتاب نیز مانند سایر فعالیتها و آفریده های طبع و دست بشر باید ساختمان منطقی معقول داشته باشد. یعنی سازواری و انسجام منطقی درونی؛ و فی المثل خُلف و تناقض در بین اجزای آن مشاهده نشود، یا بین مقدمات و نتایجش رابطه صحیح برقرار باشذ، لازم است منتقد توجه داشته باشد که صلابت منطقی و شیوه استدلال مؤلف از چه قرار است، آیا فی المثل همواره از تمثیل که ضعیفترین نوع استدلال است استفاده می کند، یا اگر ادعای استقراء می کند، استقرائش چه پایه ای و مستنداتی دارد، گاه ممکن است صدق و صحت مقدمات یک قیاس را نتوان بررسی یا درباره آن داوری کرد، ولی شیوه انتاج را بتوان.
باری برای پی بردن به ضعف تألیف و ضعف استدلال لازم نیست که منتقد منطق دان باشد. همان ذوق سلیم و عقل مشترک که به قول دکارت بین همگان به یکسان تقسیم شده، و در این باب هیچ کس از سهم خود ناراضی نیست، کافی است.(14) طبعاً اگر بر کتابی مربوط به منطق، نقد نوشته می شود، لازم است منتقد بیش از اینها منطق دان باشد.
2. مبنای تجربی-تحقیقی این است که یک اثر را بر مبنای پیشینه و سنّت و منابع موجود در آن رشته بسنجد و جای آن را در جنب آثار مشابه و مقدم بر آن تعیین کند و بررسی کند که آیا از اساسی ترین منابع در آن زمینه باخبر و برخوردار بوده است یا نه؟ دیگر این که نحوه استفاده اش از منابع، انتقادی و آگاهانه است یا بی فکرانه و غارتگرانه و به قول ای.اچ. کار فقط به کمک «چسب و قیچی» تألیف می کند یا از مغز و منطق خود نیز مایه می گذارد؟ حرف تازه ای دارد؟ یا بیان بهتری؟ راه تازه ای برای توجیه و توضیح مسائل قدیمی دارد یا روش ساده تری؟ و نظایر آن، یا هیچ چیز را جا به جا نمی کند و مؤلف فقط تمرین خط-اگر نگوییم تمرین بد خطی-کرده است، و فریفته گرمی بازار فلان نوع کتاب یا درخواست فلان ناشر شده است و آنها را سبب کافی شمرده است.
باری لازم است که اطلاعات و آمار و نتیجه آزمایشها و گزارش پژوهشها و انواع نقل قولها از هر نظر ارزیابی و بررسی شود، در آثار تاریخی و کلامی و قرآن شناسی و فقه و حدیث و بعضی علوم دیگر هرچه منابع کهنتر باشد مطلوبتر است، ولی در علم و صنعت تقریباً عکس این قاعده صادقتر است، شیوه استناد هم مهم است، نقل مع الواسطه فقط در موارد خاصی و به ندرت جایز است، فی المثل برای احادیث نبوی می توان و بسیار مفید است که به المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی فراهم آورده ونسینک رجوع کرد، ولی حتی المقدور به آن نباید استناد کرد، بلکه به منابعش، یعنی کتب اصلی مجامیع حدیث که این کتاب فهرست آنهاست، نظیر صحیح مسلم یا بخاری.
یا اگر فی المثل کسی در پایان یک تحقیق ادبی، واژه نامه گذارده باید دید منابع او و میزان اتقان آنها چقدر است.اگر از فرهنگهای دیگر فراهم آمده باشد یک شان دارد و اگر همه اش اجتهاد خود مؤلف باشد شأن دیگر، من درآورده های هر متذوقی را نمی توان اجتهاد نام داد و معتبر دانست. از سوی دیگر گردآوری کامپیوتروار از کتابهای لغت را هم همواره و حتماً نمی توان کارساز نهایی پنداشت.
آثار تحقیقی-علمی به سه صنف عمده تقسیم می شوند:
1. تألیف و تصنیف؛ 2. ترجمه؛ 3. تصحیح متن قدیمی. درباره صنف اول کمابیش سخن گفتیم، این دسته در بعضی مباحث و مسائل نیز با ترجمه و تصحیح مشترک است و فرضاً اگر در تصحیح متن به ارزیابی تعلیقات اشاره کردیم، این اشاره درباره ترجمه و تألیف هم صادق است. اینک اندکی به ارزیابی و انتقاد کتابهای ترجمه تصحیح شده می پردازیم.
1. ترجمه: در مورد ترجمه اولین انتقاد و ارزیابی باید متوجه خود متن باشد، هیچ دلیلی ندارد که متن را مبرا از هر کژی و کاستی بدانیم. اتفاقاً شناخت و نقادی آثار کلاسیک و نوکلاسیک غربی که بیشترین منبع ترجمه برای ماست، برای کتاب شناسان و کسانی که با منابع کتاب شناختی و نقد کتاب اروپایی آشنایی دارند، یا می توانند دسترسی داشته باشند، کار دشواری نیست.
اشاره به اینکه متن اصلی در متن فرهنگ بیگانه چه ارزشی دارد لازم و مفید است، البته اگر کسی رنج ترجمه اثر کم ارزشی را بر خود هموار ساخته، اگر خوب از عهده ترجمه برآمده باشد باید ارج نهاد و در عین حال او را از بی قدری اصل اثر آگاهانید. این مورد کم پیش می آید، زیرا کسی که مدارج دشوار ترجمه را طی کرده و مترجم کارآمدی شده باشد، به طریق اولی تا این اندازه اطلاعات کتاب شناختی در زمینه علاقه خود دارد که به کاهدان نزند. عکس این قضیه بیشتر اتفاق می افتد و آن افتادن مترجمان ناشی و نوخاسته به جای آثار اصیل واز حیّز انتفاع انداختن آنهاست که در ایران کم اتفاق نمی افتد.
در بررسی و انتقاد آثار ترجمه شده طبعاً سه اصل کلاسیک را باید در نظر گرفت: 1. میزان مهارت مترجم در زبان مادی یا زبان مقصد (برای ما فارسی)؛ 2. میزان تبحر او در زبان مبدأ (برای ما بیشتر زبانهای اروپایی و عربی)؛ 3. میزان آگاهی مترجم از موضوع علمی یا فنی اثر ترجمه شده.
در این قضاوتها معمولاً به شهرت نیک یا بد مترجم در آثار دیگرش و یا نقدهایی که پیشتر بر سایر ترجمه های او نوشته شده اتکا یا حتّی اکتفا می شود که درست نیست، زیرا ممکن است ارزیابی های قبلی ازکارهای قبلی او به دلایلی درست و بی خدشه نبوده باشد، ثانیاً امکان ترقی و تحوّل و تکامل برای مترجم محفوظ بوده است. لذا بهترین، یعنی ساده ترین و سالم ترین راه همانا مقابله ترجمه با متن اصلی است که هرسه گمشده را برایمان پیدا می کند، البته سلامت و سلاست نثر فارسیِ اثر ترجمه شده را بدون مراجعه به متن هم می توان فهمید، ولی شیرینی و شیوایی را همواره نباید حمل بر صحت کرد. باید دید این میزان از شیوایی و شیرینی به قیمت چقدر دور شدن از متن یا تحریف و تصرف سلیقه ای مترجم فراهم شده است.
باریک شدن در معادلهای اصطلاحات، اعم از اینکه مترجم آنها را در پانویس یا واژه نامه پایان اثر آورده یا نیاورده باشد، به شناخت میزان مهارت و موفقیت او کمک شایانی می کند. نیاوردن معادل اروپایی اصطلاحات را-آنجا که مهم و استراتژیک است-باید نقص به حساب آورد، چه بسا مترجم می خواهد رد گم کند، یا شاید در مسأله اصطلاحات، خود را در مقابل هیچ مرجعی مسؤول و جوابگو نمی داند پس از مطالعه و مقابله اصطلاحات اساسی، اگر آنها را معیوب و مغشوش بدانیم باید بدانیم که خانه از پای بست ویران است. ضبط درست یا نادرست اعلام هم از موارد مهم و استراتژیک ترجمه است. چه نشان می دهد مترجم رجال علم یا فن و هنر موضوع ترجمه خود را می شناسد یا خیر.
دیگر از مسائل مهم در ترجمه از عربی یا اروپایی به فارسی این است که در بسیاری موارد نقل قولهایی از منابع کلاسیک یا نوین فارسی در آن آثار هست، و الزامی است که مترجم آن منابع را بیابد و آن اقوال را عیناً از آنها نقل کند. در ترجمه های فارسی سابقه دارد-و در اینجا نام نمی بریم-که مترجم، ابیاتی از مثنوی مولانا یا غزلی از غزلهای او را که بایست پیدا می کرده، پیدا نکرده و به جای آن از خود، بیت غزلی سروده و زینت افزای ترجمه خود کرده است!
2. تصحیح متون:
درباره چون و چند تصحیح متون و روشها و شگردهای آن چند اثر به فارسی هست.(15) جدیدترین آنها «نکته هایی در باب تصحیح متون» نوشته آقای احمد سمیعی است. در مقدمه این مقاله پربار می خوانیم: تصحیح متون به پایه و مایه نیاز دارد، از تبحر در لغت و علوم ادبی و سابقه تتبع در منابع و آشنایی با سبکها و مکاتب و تحوّل ساختمانی زبانی و آگاهی از تأثیر گویشها و لهجه ها و هم زبانهای بیگانه و فرهنگ رسمی و مردمی عصر و انس با عربیت و الفت با قرآن و علوم قرآنی و تخصص در فنی که متن در حوزه آن است گرفته، تا علم به سیر تطور خط و کتابت و هنر خوشنویسی و شناسایی مرقعها، همراه با همه اینها دقت و وجدان علمی و قوه تمییز و استعداد تفرس و سرانجام شمّ و ذوق زبانی.(16)در ارزیابی و انتقاد صحیح متون باید دو موضوع را لحاظ کرد:
الف-متن یا متون مبنا:
متن یا متون مبنا باید هر چه کهنتر باشند، در بعضی موارد هست که چاپ یک متن بر مبنای فقط یک نسخه ناگزیر یا پذیرفتنی است و آن اینکه از یک اثر فقط یک نسخه موجود باشد یا نسخه به خط مؤلف باشد، البته در این مورد هم می توان از نسخه های دیگری که از آن رونویس شده به عنوان منابع مشورت استفاده کرد، البته آثاری که دستنوشت مؤلف باشد بسیار کمیاب است، لذا تهیه نسخ (یا نسخه های عکسی) متعدد-و البته هر چه قدیمتر-از یک اثر مطلوب و ناگزیر است. تهیه اقدم نسخ یا نسخ اقدم اهمیّت حیاتی دارد، اگر محقق با استفاده از عالی ترین روشهای تصحیح متون و با داشتن اعتبار علمی و ادبی طراز اول، فی المثل مثنوی مولوی را بر مبنای پنج نسخه متعلق به قرن دهم به بعد تصحیح کند، باد پیمایی کرده است، مگر اینکه اصولاً نسخه های مثنوی کهنتر از قرن دهم در جهان موجود نباشد که در این صورت مسأله فرق می کند، یعنی لامحاله اقدم نسخ همین نسخه های قرن دهم به بعد است. این اصل اساسی محفوظ مانده و رعایت شده است، اعتنا به اقدم نسخ یا نسخ هر چه قدیمی تر، بر یک اصل عقلی-تجربی استوار است و آن اینکه هرچه نسخه به عصر مؤلف نزدیکتر باشد و در سلسله طولی قرار گرفته باشد، تعداد دفعات استنساخ شدن یا به تعبیر دیگر دورشدنش از متن اصلی و اولی کمتر. و لذا امکان تصرف وتطاول آگاهانه یا ناآگاهانه کاتبان متعدد نیز کمتر است، البته هر نسخه قدیمی تر از هر نسخه جدیدتر صحیحتر و به اصل نزدیکتر نیست، نسب شناسی نسخه هم در بسیاری موارد لازم است تا معلوم بدارد که نسبت یک نسخه تا «ام النسخ» طولی است یا عرضی.آری اصل این است که در شرایط مساوی و در اغلب موارد، قدمت با صحت مقارنه، و بلکه ملازمه دارد. ضمناً تعیین کننده اقدم و یا اصح نسخ، فقط تاریخ کتابت نیست، چه اگر فقط تاریخ کتابت مناط باشد، کلیه نسخه های قدیم و اصیلی که تاریخ کتابت ندارند، لاجرم بی فایده خواهند ماند، حال آنکه اهمیّت و قدمت آنها از طریق دیگر به اثبات رسیده است.
به گفته دکتر زرین کوب: «در هر حال مرحله عمده کار نقد [=تصحیح]متون مرحله ضبط نسخ و تحقیق در انساب نسخ است که اگر مدعیان و نااهلان بدان دست بزنند، هر قدر هم قواعد و رموز فنی را درست مراعات کنند، ه بواسطه فقدان تجربه ذوقی و مایه علمی از عهده تشخیص نسخه ای که می تواند اساس قرار بگیرد برنمی آیند...»(17)
ب-روش تصحیح:
پس از توجّه به اعتبار و قدمت و صحت متن یا متون مبنا، باید به روش تصحیح توجّه کرد. غالباً رسم است که مصححان،نسخ یا بعضی از مهمترین نسخ مبنای کار خود را به دقت-ولو به اختصار-معرفی می کنند و عکسی از صفحات مهم اول و اخر آنها در مقدمه کتاب می آورند تا جای هیچ شک و شبهه ای، در اصالت کار و متون مبنای آنها به خاطر کسی خطور نکند و خوانندگان، تصوری-هر قدر اجمالی-از کیفیت نسخه ها پیدا کنند.بعضی ها درباره مختصات سبکی و دستور زبانی اثر تصحیح خود، هفتاد-هشتاد صفحه داد سخن می دهند که خود یک بحث جداگانه زبان شناسی، تاریخ ادبی است. و غالباً فایده آن، علی الخصوص بر اثر به کار نبستن روش علمی، چندان نمایان نیست، اشاره کوتاه به مختصات رسم الخطی واجبتر و مفیدتر است.
مهمترین مسأله ای که باید در تصحیح متون ارزیابی کرد، میزان گرایش مصحح به تصحیح قیاسی و ذوق زبان امروزی را مبنا و محک قرار دادن است که لغزشگاه غالب مصححان است، البته به صفر رساندن هرگونه استحسان و اجتهاد-حتّی در مقابل نص!-هم شاید علمی یا به صرفه و صلاح نباشد. و با رعایت چند شرط می توان به آن پرداخت:
1. غلط یا تصحیف متن مسلم باشد، مانند نقل غلط آیات قرآن یا افزایش و کاهش کلمه یا کلماتی که از قرآن نیست در آیات قرآن.
2. تحقیقات جدید و معتنابهی به نفع استحسان یا اجتهاد در آن موارد صورت گرفته باشد.
3. حتی المقدور این اصلاحات با اطلاع دادن به خواننده و در پانویس، یا در بخش تعلیقات انجام شود. و اگر لازم است که در متن عمل شود، در پانویس به آن اشاره شود.
در سر و کار با بسیاری متون تصحیح شده، آخرالامر خواننده آرزو می کند که کاش مصحح مهمترین متن مبنای کار خود را به صورت عکسی چاپ می کرد و ملغمه مغلطه آمیزی که محصول سلیقه ورزیهای اوست ارائه نمی شد.
باری با آنکه سنجیدن میزان توفیق تصحیح یک اثر امری فنی و دشوار است و فقط خبرنگاران می توانند اظهارنظر کنند، اما حاصل کار چیزی نیست که منتقد یا خواننده تیزبین نتواند ازآن سر در بیاورد، مواردی هست که غلط خوانی بعضی عبارات متن را بی هیچ مقابله ای و فقط از صدور و ذیل آنها می توان فهمید، اماباید عمل به احتیاط کرد و فقط موارد خیلی واضح را مطرح ساخت. نحوه ضبط نسخه بدلها و افزایش تعلیقات روشنگر متن را هم باید مد نظر داشت و در ارزیابی و انتقاد به حساب آورد.
آنچه گفتیم تمامت کار و بار نقد کتاب را در بر نمی گیرد. اینها ظاهراً همه در عیبجویی و عیب گویی بود، حافظ می گوید:
کمال سر محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی هنر افتد نظر به عیب کند
ولی در کار نقد کتاب می توان اندکی از شعر حافظ عدول کرد و گفت: دیدن عیبها خود نوعی هنر است، اما در هر حال ندیدن هنرها هم خود نوعی عیب است.(18)
پی نوشت ها :
1. مؤمنون، 96.
2. نحل، 125.
3. زمر، 17-18.
4. حجرات، 6.
5. اسراء، 36.
6. مائده، 100.
7. زمر، 9.
8. از جمله نگاه کنید به: نامه های قزوینی به تقی زاده، به کوشش ایرج افشار، چاپ دوم (تهران، جاویدان، 1356)
9. این فهرست اجمالی اسامی، عمده با توجه به سابقه و کثرت کار نقد نویسی این گروه، با تورق بعضی مجلات و نیز استنباط از کتاب شناسی نقد کتاب، تدوین مهین دخت معاضد (تهران، انجمن کتاب، 1355)، ارائه شده است.
10. «نقد بازار»، نوشته دکتر عبدالحسین زرین کوب، در یادداشتها و اندیشه ها، چاپ سوم (تهران، جاویدان، 1356)، ص 4.
11. کلیات سعدی،به اهتمام محمدعلی فروغی، چاپ سوم (تهران، امیرکبیر، 1362)، ص 302.
12. المعجم فی معابیر اشعار العجم، تألیف شمس الدین محمد بن قیس الرازی، به تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، به اهتمام مدرس رضوی (تبریز، کتابفروشی تهران، بی تا)صص 455-458.
13. «انتقاد»، نوشته پرویز ناتل خانلری، سخن، سال دوم، شماره هشتم، شهریور ماه 1324، ص 565.
14. اصل قول دکارت، که رساله گفتار در روش درست راه بردن عقل با آن آغاز می گردد. از این قرار است: میان مردم عقل از هرچیز بهتر تقسیم شده است. چه هر کس بهره خود را از آن چنان تمام می داند که مردمانی که در هر چیز دیگر بسیار دیر پسندند، از عقل بیش از آنکه دارند آرزو نمی کنند...(سیر حکمت، در اروپا، نگارش محمدعلی فروغی، چاپ دوم، تهران، زوار، تاریخ مقدمه، 1317، ص 129).
15. از جمله نگاه کنید به «روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی»، نوشته دکتر عبدالحسین زرین کوب، در یادداشتها و اندیشه ها، چاپ سوم (تهران، جاویدان، 1356)، صص 26-44؛ همچنین اثر دیگری از او: «شیوه نقد و تصحیح متون»؛ پیشین، صص 18-25؛ روش تصحیح نسخه های خطی، نوشته صلاح الدین منجد، ترجمه حسین خدوی جم (تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346)؛ «فن تصحیح متون»، نوشته مصطفی جواد، ترجمه علی محدث، نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد؛ شماره بیست و پنجم، زمستان 1355؛ «نکته هایی در باب تصحیح متون»، نوشته احمد سمیعی، نشر دانش، سال چهارم،شماره دوم، بهمن و اسفند ماه 62، صص 48-53.
16. احمد سمیعی، همان اثر(یادداشت شماره 8)، ص 48.
17. روش علمی در نقد و تصحیح متون ادبی». در یادداشتها و اندیشه ها، ص 43.
18. بهاء الدّین خرّمشاهی، سیر بی سلوک (چاپ اوّل، تهران، انتشارات معین، 1370)
به اهتمام مؤسسه خانه کتاب، کتاب نقد و نقد کتاب، تهران: خانه کتاب، چاپ اوّل، آبان 1386
