طرح هاى جدید در فرش ایرانى (خاستگاه، جایگاه)

چکیده

طرح جدید را مى توان این گونه تعریف نمود: هر طرح که با طرح هاى قبلى متفاوت باشد. این تعریف آن قدر کلى است که بى هیچ ضابطه اى همه چیز را دربر مى گیرد تا آنجا که بعضا گروهى ناآگاه (و البته بى غرض) کارهایى را انجام مى دهند که باعث تأسف است.
آنچه سبب تفاخر و بالیدن ما در آثار فرش بوده، ویژگى ها، ضوابط و بعضا چارچوب هاى تعریف شده اند. وجود حاشیه و متن که متناسب با ابعاد فرش مى باشد، طرح هاى تزیینى ایرانى که خاستگاه خاص خود را دارند و به صورتى متنوع و انتزاعى از طبیعت با رعایت اصول ترکیب بندى طراحى مى شوند حاشیه ى فرش که اغلب یک واگیره ى آن اجراء و بعد تکرار مى شود و یک فرم محکم دورتادور فرش را دربر مى گیرد و... اینها همه عوامل اصلى براى طراحى و اجراى یک فرش بوده و هست.
اما ما با موجى از طرح هاى جدید مواجه هستیم و بحث هایى که بر سر ارائه طرح هایى متفاوت به دور از تکرارها و تقلیدها باشد.
واقعیت اینکه تکرار ملال آور است. انسان آفریده ى خداوند، و او هنرمندى خلاق و مطلق که روحش در بشر دمیده شده است، بنابراین طبیعى است ما نیز نیازمند نوآورى و خلاقیت هستیم و حتى بدعت را دوست داریم. لذا، طرح نو نیازمند ضوابطى است تا لجام گسیخته و نازیبا نگردد.

کلیدواژه :

طرح جدید، طرح هاى تزیینى ایرانى، خاستگاه خاص.

مقدمه

طرح جدید را مى توان این گونه تعریف کرد: طرحى که با طرح هاى قبلى متفاوت باشد. این تعریف آن قدر کلى است که بى هیچ ضابطه اى همه چیز را دربر مى گیرد تا آنجا که گاهى گروهى ناآگاه (و البته بى غرض) کارهایى را انجام مى دهند که باعث تأسف است. قبل از شروع بحث، بد نیست یادآور شوم آنچه سبب افتخار ما در آثار فرش بوده، ویژگى ها، ضوابط و بعضا چارچوب هاى تعریف شده است. حاشیه و متن، متناسب با ابعاد فرش، و سپس طرح هاى تزیینى، رنگ آمیزى، نقطه، و بافت ارکان اصلى فرش را تشکیل مى دهد. هنرهاى تزیینى ایرانى که خاستگاه خاص خود را دارد، به صورتى متنوع و انتزاعى از طبیعت با رعایت اصول ترکیب بندى طراحى مى شود. حاشیه ى فرش که اغلب یک واگیره ى آن اجراء و بعد تکرار مى شود و فرم محکمى دور تا دور فرش را دربر مى گیرد و... اینها عوامل اصلى براى طراحى و اجراء در فرش بوده و هست، و همه از آن آگاهى دارید. شاید نیازى براى پرداختن به آن نباشد.
اما ما با موجى از طرح هاى جدید و بحث هایى بر سر ارائه ى طرح هایى متفاوت و به دور از تکرار و تقلیدها مواجه ایم.
واقعیت این است که تکرار ملال آور است. به این موضوع شک نداریم. انسان آفریده ى خداوند، و او هنرمندى خلاق و مطلق است که روحش در بشر دمیده شده است؛ بنابراین، ما نیز طبعا به نوآورى، خلاقیت، و حتى بدعت نیازمندیم. لازم است طرح نو ضوابطى نیز داشته باشد تا لجام گسیخته و نازیبا نشود، و زمانى که آن را نگاه مى کنیم سر برنگردانیم و دل چرکین نشویم. بنابراین، من در حد تجربیات و مطالعاتم و به لحاظ سابقه ى تدریسى که در این زمینه داشته ام مطالبى را ارائه مى دهم که به هیچ وجه تعیین کننده و مطلق نیست، ولى مى تواند آغازى باشد تا به مرور کامل شود.

اصول رسیدن به موفقیت در یک کار

براى رسیدن به موفقیت در یک کار (فرقى ندارد جدید باشد یا قدیم)، که بعضا جنبه ى هنرى و صنعتى دارد، مى بایست اصولى رعایت شود. آگاهى داشتن از مجموعه ى اصول مورد اشاره لازم و ضرورى است:
1. موارد استفاده را در نظر بگیریم.
2. جنسیت کالا که، براساس آن، محدودیت ها یا قابلیت هایى در اجراء خواهیم داشت: قلم، کاغذ، پشم، تار و پود و....
3. کاربردى بودن یا نبودن که مطلب بسیار مهمى است. قطعا آنچه مورد استفاده قرار مى گیرد، با هنر صرف متفاوت است. اگر کالایى کارایى نداشته باشد، دیگر کاربردى نیست. آگاهى از این موضوع طراح را هدایت مى کند.
4. شناخت طرح هاى تزیینى ایرانى در مناطق و دوران تاریخى متفاوت که به طراح کمک مى کند تا در ارائه ى طرح هاى جدید خود هدف مندتر حرکت کند؛ در نتیجه، معایب کار کمتر خواهد بود.
5. هدف چیست؟ آیا بیان موضوع خاصى (2) است، یا صرفا آرایش و ارائه ى جدیدى از ترکیب بندى طرح هاى تزیینى یا....
6. براى چه کسى یا چه کسانى کار مى کنید، آیا به خواسته ى دل خود قلم مى زنید یا به سفارش اشخاص؛ باید مشخص باشد. سلیقه هاى شخصى به جاى خود، اما آنچه براى خود قابل قبول است لزومى ندارد از جانب دیگران قابل قبول باشد. بنابراین، خواسته ى یک سفارش دهنده ى آگاه را مى بایست در نظر گرفت.
7. چنانچه طرح سفارشى است، باید به این موارد توجه کرد:
اول. شناخت و آگاهى از موقعیت اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى، و اصول اعتقادى و نیازهاى آن منطقه ضرورى است. البته، ممکن است اشراف به این مفاهیم براى طراح مقدور نباشد و، مى بایست از جانب شخص سفارش دهنده ى طرح در اختیار او گذاشته شود؛ فردى آگاه و با مطالعه راهنماى مناسبى براى یک طراح است (یک عنصر تزیینى براى یک منطقه منشأ خیر و براى منطقه اى دیگر منشأ شر است).
دوم. اطلاعات کافى از منطقه یا کشورى که فرش در آنجا عرضه مى شود.
8. آگاهى یافتن از مکان و زمانى که فرش استفاده مى شود؛ به عبارت دیگر:
اول. طراح بداند فرش مزبور در چه مکانى استفاده مى شود (اتاق نشیمن، پذیرایى، و اتاق کودک با یک مکان مذهبى یا کاخ قطعا متفاوت خواهند بود).
دوم. آگاهى داشتن از مد و رنگ سال.
اگرچه ما براساس آگاهى و دانشى که از هنرهاى سنتى خود داریم، عمل مى کنیم ولى کسب این آگاهى ها بى تأثیر نیست.
9. بى تکلفى و صداقت که، اگرچه بسیار دور از ذهن است و شاید کسى آن را به عنوان یک اصل نپذیرد، به لحاظ تجربه و برخورد مستقیم با هنرجو، و با مشتریان بازار، آن را بسیار مؤثر مى دانم؛ آن قدر که سبب بروز مسائل اساسى و مهم خواهد شد، براى آن دلیل کافى نیز دارم (غرور آفت کار، به ویژه براى هنرمند است).
موارد بالا را مى بایست در نظر داشت که براى موفقیت در کار بسیار مؤثر است، اما کافى نیست. عوامل بسیار مهم دیگرى دخالت دارند.

رعایت اصول زیباشناختى

در اینجا قرار نیست به مبحث فلسفى زیبایى شناسى وارد شویم، اما اصول و مواردى بسیار کلى در این زمینه وجود دارد. چنانچه این اصول، خودآگاه یا ناخودآگاه، رعایت شود، طرحى ایجاد خواهد شد که ما از دیدن آن زیبایى را درک خواهیم کرد.
طرح یک فرش، همانند دیگر آثار هنرى و البته با در نظر گرفتن کاربردى بودن آن، مى بایست تمامى یا بخشى از اصول، مانند نظم، تناسب هماهنگى، تضاد، تعادل، ظرافت و وحدت در عین کثرت - به این معنا که عناصر و عوامل متفاوت و اجزاى تزیینى اثر داراى هماهنگى و وحدتى باشند و، در نهایت، آهنگ موزون و لذت بخشى را القاء کنند - را داشته باشد.
بد نیست در این بخش به تعریفى از طرح ابتکارى اشاره کنیم.
آنچه منطقى به نظر مى رسد، این است که: طرح ابتکارى طرحى است نو با حفظ ارزش ها و اصالت ها نه قطعا به لحاظ عینى (یا بصرى)، که به لحاظ حسى.
طرح ابتکارى، در عین ارائه ى کارى متفاوت و نو، تمام لوازم و تجهیزات زیباشناختى را داراست. یک طرح ابتکارى موفق لازم نیست پیچیدگى داشته باشد، بلکه مى تواند بسیار ساده باشد. آنچه طرح را زیبا مى کند، به کارگیرى عناصر متعدد و متفاوت نیست. در مورد هنرهاى ایرانى که فرش یکى از آنان است، علاوه بر بهره گیرى از عوامل و عناصر زیبایى شناختى به معناى عام، اصول و عوامل دیگرى نیز وجود دارد: بهره گیرى از طبیعت به شیوه اى انتزاعى، موزون و ظریف، رعایت تناسب در فرش، و ارکان و عناصر اصلى طرح آن، حاشیه ها اعم از حاشیه ى باریک و پهن، متن، لچک، ترنج و سر ترنج....
حال با اطلاع کافى و مهارت لازم در کشیدن این طرح ها تغییراتى ایجاد مى شود. گاه هنرجویان علاقه مندند تمامى آنچه به ذهنشان زیبا مى رسد به روى یک اثر عینیت بخشند؛ در صورتى که فقط یک بخش از آن کافى است تا آن اثر ایجاد شود. سادگى و بى پیرایگى خود یکى از ارکان مهم آثار هنرى به ویژه هنرهاى تزیینى است که گاهى اوقات جنبه ى تجریدى بودن آن اهمیت بیشترى مى یابد. علاوه بر این، وقوف کامل به هنرهاى ایرانى و اسلامى سبب مى شود تا عوامل مؤثر دیگرى را مدنظر داشته باشیم:
سادگى، قرینه سازى یا تقارن و انتزاعى بودن عناصر تزیینى نقش بسیار مهمى دارد تا، در نتیجه، مجموعه اى داراى ریتم، حرکت، توازن و تعادل و تنوع به دست دهند، و سبب ایجاد احساساتى چون مجموعه ى خاطره و حس آرامش شوند.
چنانچه اثرى این حس را القاء نکند، طرحى موفق تلقى نمى شود. طرحى که در اجزاى خود سازگارى نداشته باشد و هر یک از آن ها سازى جداگانه زند، سبب تفرق خاطر است؛ به جاى آنکه جهت نگاهمان آرام در حرکت باشد و به جایى زیبا معطوف شود و مجددا به حرکت آرام خود ادامه دهد، دور از هر تنش و لرزشى که نتیجه ى تغییر یک باره و ناشیانه و حساب نشده است.
فرش، هنرى کاربردى و، دائم در جلوى دیدگانمان است، پس مى بایست سببى براى آرامش و انبساط خاطر، رفع خستگى ها، القاى حس زیبایى و عدم تفرق خاطر باشد. همان طور که ملاحظه مى شود بعضى مسائل، حتى مسائل روان شناختى، در اینجا بسیار حائز اهمیت است. بنابراین، شکستن چارچوب ها، خارج کردن یک باره ى عناصر تزیینى از جایگاه خود، به هم زدن تناسب ها، اگر به پشتوانه ى اندیشه اى نباشد، نتیجه ى کارى هجو و بیهوده خواهد بود. شاید از روى عادت به فرش زیر پایمان کمتر دقت کنیم، اما دانسته یا ندانسته آن شى ء تأثیر روانى خود را دارد.
آگاهیم که چگونه خطوط تند و خشن، یا تغییرات ناگهانى سبب آشفتگى و، در عوض، خطوط نرم، عناصرى تکرارى و ریتم دار چگونه سبب آرامش خاطر است؛ بنابراین، شرط تأمل و تعقل سبب موفقیت طرح فرش است.
عواملى که سبب زیبایى یک اثر است یا عواملى که سبب عدم زیبایى آن مى شود، بى شمارند. در اینجا فقط به کلیاتى از آن اشاره شد. بعضا ممکن است نکاتى نیز از قلم افتاده باشد. اگر بخواهیم دایره ى بحث را ببندیم، این نتایج کلى را مى گیریم:
1. هر طرحى نو و ابتکارى نیست، مگر در گرو ضوابط باشد.
2. آگاهى از این ضوابط میسر نمى شود، مگر به پشتوانه ى شناخت و مطالعه، ممارست و تمرین.
3. براى طرحى که ارائه مى دهید، توجیه منطقى وجود داشته باشد.
4. حداقل گروه و افرادى خبره و صاحب تجربه آن را مورد تأیید قرار دهند.
5. دچار گیجى و سردرگمى نشود.
6. سبب تأمل و تعمق شود و تحسین برانگیز باشد.
بد نیست به عنوان یک معلم که خود نیز هنوز تلمذ مى کنم، مواردى را عنوان کنم شاید یک پیشنهاد باشد.
- براى شروع و در ابتداى کار از افراد مختلف مشورت بگیرید، مطمئن باشید حداقل بعضى از افراد شما را درست راهنمایى خواهند کرد.
- الگوهاى درست را جست وجو و شناسایى کنید. اجازه دهید افراد موفقى که در مقام استادان طراح اند یا پیش کسوتانى که در این عرضه (چه تولید و چه فروش) دستى دارند و توفیقاتى داشته اند، شما را راهنمایى کنند. تواضع شما سبب مى شود آن ها تجربیات خود را در اختیارتان بگذارند.
- چناچه طرح هاى شما مورد بى مهرى واقع شد، قضاوت عجولانه نکنید، تأمل کنید و علت را جست وجو کنید.
- خود را باور کنید، اما هرگز مغرور نشوید که در شأن یک هنرمند نیست. باور کنید که خداوند آنچه خلق کرده بیکران است و ما هرگز توان درک جزئى از آن را نداریم.

پی نوشت ها :

1. مدرس دانشگاه و طراح فرش.
2. موضوع خاص یعنى موضوعى که شامل مثلا یک قطعه ى ادبى یا یک مفهوم مذهبى باشد و، به هر حال، پیام خاصى را عنوان کند.

منبع مقاله :
مجموعه مقالات هم اندیشی هنر فرش (گردآورنده: خلیل دوردچی)