زمینه پیدایش
مأخذ این مثل قطعه‌ای است از ناصر خسرو علوی: روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست * بهر طلب طعمه پر و بال بیاراست از راستی بال منی کرد و همی گفت * کامروز همه ملک جهان زیر پر ماست بر اوج چه پرواز کنم از نظر تیز * بینم سر مویی اگر اندر ته دریاست گر بر سر خاشاک یکی پشه بجنبد * جنبیدن آن پشه عیان در نظر ماست چون من که تواند که پرد در همه عالم * از کرکس و از ققنُس و سیمرغ که عنقاست ناگه ز کمینگاه یکی سخت کمانی * تیری ز قضا و قدر انداخت بر او راست بر بال عقاب آمد آن تیر جگر سوز * از عالم علویش به سفلیش فرو کاست بیچاره طپان گشت و افتاد چو ماهی * وانگه نظر خویش گشاد از چپ و از راست اینش عجب آمد که ز چرمی و ز آهن * این تندی و این تیزی پرش ز کجا خاست چون نیک نظر کرد پر خویش در آن دید * گفتا ز که نالیم که از ماست که برماست.(1)پیامها
پیام این ضرب المثل این است که در حوادث روزگار نباید از دیگران گله کرد. زیرا آنچه به ما می‌رسد نیتجه کار خودمان است و ابتدا باید خودمان را مقصّر بدانیم.ضرب المثل های هم مضمون
ـ خودم کردم که لعنت بر خودم باد.ـ جان من! خود کرده‌ای که خود کرده را تدبیر نیست.
ـ کرم درخت از خود درخت است.
ـ پَرِ من است که بر من است.(2)
اشعار هم مضمون
اگر پرنیان است خود رشته‌ای * وگر بار خار است خود کشته‌ای(3) «سعدی»آتش به دو دست خویش در خرمن خویش * من خود زده‌ام چه نالم از دشمن خویش(4) آن که کردار بد، روا بیند * خود ز کردار خود جزا بیند(5) «ناصر خسرو»
ریشه های قرآنی حدیثی
قرآن کریم: «إِنَّ اللّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ؛ خداوند [سرنوشت] قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه خودشان تغییر دهند.» (رعد: 11)قرآن کریم: «وَمَا أَصَابَکُم مِّن مُّصِیبَةٍ فَبِمَا کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ؛ هر مصیبتی که به شما می‌رسد به خاطر اعمالی است که انجام داده‌اید». (شوری: 30)
لغات
بهر: به خاطر.منی کرد: مغرور شد.
خاشاک: ریزه چوب و علف.
عیان: واضح، روشن.
ققنُس: نوعی پرنده.
عنقا: سیمرغ.
علویش: عالم بالا.
سفلیش: عالم پایین.
فرو کاست: پایین آورد.
پرِش: پریدن.
طپان گشت: واژگون گشت.
پرنیان: پارچه ابریشمی.
پی نوشت ها :
1. یحیی برقعی، کاوشی در امثال و حکم فارسی، قم، نمایشگاه و نشر کتاب، چ 2، 1364، ص 68.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار ضرب المثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 108.
3. همان.
4. همان.
5. امثال و حکم دهخدا، تهران، امیرکبیر، چ 4، 1357، ج 1، ص 66.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
