زمینه پیدایش
یکی از نخستین و مهم‌ترین اقدامات امیر کبیر قطع مستمری مشتی شاهزاده و امیر و مدّاح و متملق بود. مفت‌خواران بیکاره در برابر این اقدام شجاعانه ساکت ننشستند. یکی از اقدامات مخالفان، پناهنده و بستی شدن به آخورهایی بود که در کنار مسجد شاه قرار داشت و به بست امام جمعه شهرت داشت. بستیان از آنجا می‌توانستند آزادانه به تحریک مردم نادان متعصّب بکوشند. امیر کبیر شبانه به همراه تعدادی کارگر بدانجا رفت و فرمان داد تا در حضور خود او آخورها را برچینند. خبر بی‌درنگ به گوش میرزا ابوالقاسم، امام جمعه رسید. امام جمعه، نزدیک سحر به مسجد شاه رفت و هنگامی بدانجا رسید که کارگران کم و بیش کار خود را به پایان رسانده به واپسین آخور پرداخته بودند. معروف است که امام جمعه کنار امیر ایستاد، و گفت: «درِ دنیا هرگز بر یک پاشنه نمی‌گردد. کاش آدم‌های عاقبت‌اندیشی بودید و دست کم آخوری را برای خودتان نگه می‌داشتید!»(1)پیامها
1. عاقل باید عاقبت‌بین و دوراندیش باشد.2. انسان دوراندیش پشیمان نمی‌شود.
3. روزگار همیشه باب میل و پسند انسان نمی‌ماند.
4. در انتقاد از هر چیزی باید دوراندیش بود و نباید تیشه به ریشه همه چیز زد.
5. در دعوا و اختلاف با دیگران نباید همه راه‌ها را مسدود کرد و باید راهی برای آشتی گذاشت.
بیشتر در موارد زیر استفاده می‌شود: برای دلسوزی و شماتت کسی که به دلیل انجام کاری نسنجیده و تحقیق نکرده دچار اشتباه و زیان شده است. 2. در دعوت به اندیشه قبل از گفتار و سنجش قبل از کردار. 3. در مذمت کسانی که نسنجیده اقدام می‌کنند و در ندامت و حسرت همه کس را به جز خود مسئول می‌دانند.
ضرب المثل های هم مضمون
ـ آن قدر بپز که بتوانی بخوری.ـ آن وقت که جیک جیک مستانت بود یاد زمستانت نبود؟
ـ چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی.
ـ خرد شوی، گر نشوی خرده‌بین. (2)
اشعار هم مضمون
به هر جایی که خواهی در شدن را * نگه کن راه بیرون آمدن را. (ناصر خسرو)تا نکنی جای قدم استوار * پای منه در طلب هیچ کار. (نظامی)
هر که اول بنگرد پایان کار * اندر آخر او نگردد شرمسار. (مولوی)
همه کارها را سرانجام بین * چو بدخواه چینه نَهَد دام بین (اسدی) (3)
ریشه های قرآنی حدیثی
امام علی(علیه السلام): «مَنْ نَظَرَ فِی الْعَواقِبِ سَلِمَ مِنَ النَّوائِبِ؛ هرکه عاقبت‌اندیش باشد از گرفتاری‌ها در امان ماند».(4)امام صادق(علیه السلام): «خُذْ بِالاِحْتیاطِ فی جمیع ما تَجِدُ اِلَیْهِ سَبیلاً؛ در هر کاری که برایت ممکن است محتاط باش».(5)
لغات
آخور: جایی که چارپایان در آن آذوقه می‌خورند.متملق: چاپلوس.
بستی شدن: به اماکن مقدسه پناه بردن، تحصّن.
فریضه: نماز واجب.
واپسین: آخرین.
پی نوشت ها :
1. حسن ذوالفقاری، داستان‌های امثال، تهران، مازیار، چ 2، 1385، ص 43.
2. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 459.
3. همان، ص 460.
4. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، تهران، دانشگاه تهران، چ 3، 1360، ح 8039.
5. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403هـ.ق، ج 2، ص 260.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
