زمینه پیدایش
گویند مردی از گرسنگی مشرف به مرگ گردید. شیطان برای او غذایی آورد به شرط اینکه ایمان خود را به او بفروشد. مرد پس از سیری، از دادن ایمان خودداری کرد و گفت آنچه را که در گرسنگی فروختم، موهوم و معدومی بیش نبود، چه: آدم گرسنه ایمان ندارد.(1)پیامها
پیام این ضرب المثل این است که انسان تا جایی که در اختیار خود اوست باید از فقر اجتناب کند و با سعی و تلاش حداقل‌های زندگی خود را تأمین کند؛ زیرا فقر و نداری یکی از آفت‌های تدیّن و ایمان است و زمینه کشیدن شدن به گناه و بی‌ایمانی در فقرا بیشتر است. این ضرب المثل در مذمّت و نکوهش فقر به کار می‌رود.ضرب المثل های هم مضمون
ـ شکم گرسنه پند نمی‌پذیرد.ـ افلاس، عِنان از کف تقوا برباید.
ـ فقیر در جهنم نشسته است.(2)
اشعار هم مضمون
با گرسنگی قوّت پرهیز نماند * افلاس، عنان از کف تقوا بِرُباید (سعدی)غم فرزند و نان و جامه و قوت * باز دارد ز سیر در ملکوت (سعدی)
گرگ گرسنه چو گوشت یافت نپرسد * کاین شتر صالح است یا خر دجّال (سعدی)(3)
ریشه های قرآنی حدیثی
رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «کادَ الفَقرُ اَن یَکُونَ کُفراً؛ فقر، به کفر ورزیدن نزدیک است.»(4)رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «الفَقرُ سَوادُ الوَجهِ فی الدّارین؛ فقر مایه روسیاهی در هر دو جهان است.»(5)
امام علی(علیه السلام): «انَّ الفَقرَ مَنقَصةٌ لِلدّینِ مَدهَشةٌ لِلعَقلِ داعیةٌ لِلمَقتِ؛ فقر و نداری باعث کاستی در دین و سرگشتگی خرد و ایجاد کینه و دشمنی است».(6)
لغات
افلاس: تنگ‌دستی.قوت: وعده غذایی.
عِنان: افسار اسب و شتر را گویند، کنایه از کنترل.
کف: دست.
پی نوشت ها :
1. یحیی برقعی، کاوشی در امثال و حکم فارسی، قم، نمایشگاه و نشر کتاب، چ 2، 1364، ص 24.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار ضرب المثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 675.
3. همان.
4. شیخ کلینی، کافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چ 3، 1388 هـ.ق، ج 2، ص 307.
5. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403 هـ.ق، ج 72، ص 30.
6. نهج‌البلاغه سید رضی، تحقیق: محمد دشتی و کاظم محمدی، قم، انتشارات امام علی(ع)، چ 2، 1396 هـ.ق، حکمت 70.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
