زمینه پیدایش
بلبلی در طول مدت تابستان وقت خود را به نغمه‌سرایی در دشت و چمن و تماشای گل و سیر جمال لاله و سنبل گذراند و چنان سرگرم عیش و لذت بود که هیچ به یادش نیامد که برای ایام زمستان و روزهای سخت سرما و یخبندان دانه بیندوزد و آذوقه‌ای ذخیره نماید. چون فصل پاییز گذشت و شدت سرمای زمستان فرا رسید، ناگهان خود را بی‌برگ و توشه یافت. ناگزیر به گدایی به در خانه موری که در نزدیکی او خانه داشت رفت و از او طلب دانه کرد. مور گفت: آن وقت که جیک جیک مستانت بود یاد زمستانت نبود؟(1)پیامها
انسان باید عاقبت‌اندیش و آینده‌نگر باشد و در ایام فراغ و خوشی باید به فکر فرداهای سختی و تنگ‌دستی نیز بود.موارد کاربرد: در مواردی است که شخص در دوران آسایش و وسعت روزی فکر فردای خود را نکرده و اکنون دچار سختی شده است و نیز در مواردی که به طور کلی شخص برای آینده خود برنامه‌ریزی و تدبیر نکرده است.
ضرب المثل های هم مضمون
ـ تا چه چه مستانت بود یاد زمستانت نبود؟(2)ـ اول جای پایت را محکم کن، بعد قدم بردار.(3)
ـ اول عمق آب را بپرس، بعد تویش شنا کن.(4)
اشعار هم مضمون
هر کس که به تابستان در سایه بِخُسْبد * خوابش نبرد گرسنه شب‌های زمستان «ناصر خسرو»روز تو یک روز به پایان رسد * نوبت سرمای زمستان رسد «پروین اعتصامی»
آخر این اقرار خواهی کرد هین * هم ز اول روز آخر را ببین(5) «مولوی»
ریشه های قرآنی حدیثی
رسول خدا(صلی الله علیه وآله): «اِذا هَمَمْتَ بِاَمرٍ فَتَدَّبْر عاقَبَتَهُ، فَاِنْ کانَ خَیراً فَاَسرِعْ اِلَیْهِ و اِنْ کانَ شَرّاً فَانْتَهِ عَنْهُ؛ یعنی اگر تصمیم به انجام کاری گرفتی، به سرانجام آن بیندیش، اگر خیر بود در انجامش شتاب کن و اگر شرّ بود از انجامش دست بردار.»(6)امام علی(علیه السلام): «الظّفرُ بالحَزْمِ؛ پیروزی با دوراندیش است.»(7)
امام علی(علیه السلام): «مَنْ نَظَرَ فی العواقِبَ سَلِمَ من النَّوائِبِ؛ هر که عاقبت‌اندیش باشد از گرفتاری‌ها در امان ماند».(8)
لغات
جیک جیک: صدای گنجشک.بِخْسبَد: بخوابد.
پی نوشت ها :
1. یحیی برقعی، کاوشی در امثال و حکم فارسی، قم، نمایشگاه و نشر کتاب، چ 2، 1364، ص 36.
2. ابراهیم شکورزاده بلوری، دوازده هزار مثل فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، چ 2، 1384، ص 62.
3. همان، ص 164.
4. همان، ص 165.
5. غلامرضا حیدری ابهری، حکمت‌نامه پارسیان، قم، نشر جمال، چ 1، 1385، ص 459.
6. علامه مجلسی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث، چ 3، 1403 هـ.ق، ج 71، ص 342.
7. همان، ج 71، ص 341.
8. تمیمی آمدی، غررالحکم و دررالکلم، تحقیق: سید جلال الدین محدث، تهران، دانشگاه تهران، چ 3، 1360، ح 8039.
مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما
