مدل اسلامی تبلیغات

چکیده

هدف از این پژوهش ارائه یک مدل جامع از تبلیغات اسلامی با فرض حضور حکومت اسلامی است و به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا حلقه های متعددی که باید به هم وصل شوند تا یک تبلیغ اسلامی دراز مدت و موفق حاصل شود، اصولاً وجود دارند؟ در صورت وجود آیا ارتباط مناسب و منطقی بین آنها برقرار است؟ در این پژوهش از روش تحلیل محتوای متون دینی و ابزار کتاب و کتابخانه و فیش و کتابخانه های دیجیتالی استفاده شده است. دستاورد مهم این پژوهش، یک دورنمای کلی از تبلیغات اسلامی و ویژگی ها و تفاوت های آن با تبلیغات غیراسلامی است که در قالب یک مدل جامع ارائه شده است. در ابتدا به اختصار، تعریفی از تبلیغات اسلامی، مدل و مفاهیم نزدیک به آن ارائه شده، سپس مدل اسلامی تبلیغات در قالب سه مدل محتوایی، ساختاری، و جریانی، به بحث گذاشته شده و در مدل های نمادین نمایش داده شده است، در این مدل رابطه حکومت اسلامی با هر کدام از مدل های سه گانه بیان شده است. در بحث از مدل جریانی و ساختاری، جایگاه رسانه به تفصیل در مورد توجه قرار گرفته است. سپس به اصول حاکم بر تبلیغات اسلامی نیز اشاره ای شده و در نهایت ویژگی های این مدل تبلیغاتی برشمرده است.
کلیدواژگان:
تبلیغات اسلامی، مدل تبلیغات، رسانه، حکومت اسلامی و نظریه تبلیغات

مقدمه

«تبلیغات» در زبان فارسی در مقابل واژه های متعدد انگلیسی مثل: "Propaganda","Propation","Advertisement","mission" قرار گرفته است؛ علاوه بر این، گاهی برای هر یک از این واژه ها، در زبان انگلیسی نیز تعریف های متعددی ارائه شده است. به عنوان مثال افرادی چون والترلیپمن، (2)، هارولد لاسول، (3) لئونارد دوب (4)(ر.ک. نصر، صلاح، 1380، ص 7-426). ترنس کوالتر(5)(هالستی، کی.جی.ترجمه حسینی، 1372، ص96) و کیمبال یونگ (6)(کلاین برگ، ترجمه کاردان، ج2، ص 1346) تعاریف مختلفی از "Propaganda" ارائه کرده اند.
در فارسی و عربی نیز واژه ها و مفاهیم نزدیک به «تبلیغات» متعدد هستند؛ واژه هایی مثل «عملیات اطلاعاتی»، «جنگ سیاسی»، «افکار عمومی»، «جنگ روانی»، «الاعلام»، «الدعایه»، باعث عدم شفافیت و خلط معانی می شوند؛ بر این اساس لازم است که تعریف مورد نظرمان از تبلیغات اسلامی را به صورت دقیق بیان کنیم. تبلیغات اسلامی، با فرض حکومت اسلامی، موضوعی است که از نگاه تئوریک علمی دورمانده است؛ حضور یا عدم حضور حکومت اسلامی، تفاوت های بسیاری را ایجاد می کند که نیازمند بررسی است. دانشگاه ها و پژوهشگاه ها در دهه گذشته، همایش ها و کرسی های نظریه پردازی در موضوعات مختلفی را اجرا کرده اند، اما موضوع «تبلیغات اسلامی» به عنوان یک موضوع پژوهشی مهم و اساسی، مورد بررسی علمی قرار نگرفته است. شاید به خطا، امری بدیهی و روشن می نماید، تبلیغات اسلامی از سه حیث محتوی، ساختار و جریان، نیازمند بررسی تئوریک است. هر کدام از این سه عنوان، حلقات متعدد، ابتدا و انتهایی دارند که اگر یکی از حلقات میانی مبهم باشد، آن ابهام به کل موضوع منتقل می شود و نتیجه نهایی را تحت تأثیر قرار می دهد. اگر یکی از حلقات بیش از حد چاق یا لاغر بشود، نتیجه نهایی موجودی عجیب الخلقه خواهد شد. ستادهای تبلیغات اسلامی نیاز دارند که: 1. کل موضوع «تبلیغات اسلامی» را به صورت مدل های نمادین پیش روی خود داشته باشند تا هر لحظه بتوانند نگاه ارزیابانه کلی به خود داشته باشند. 2. هر سه بعد محتوی، ساختار، و جریان را در کنار هم ببینند و توجه به یک بعد باعث غفلت از ابعاد دیگر نشود. 3. بر اساس مدل پذیرفته شده خود، اهداف کلی را به اهداف واسطه ای و رفتاری تبدیل کرده و مسیر اجرایی خود را شفاف نمایند. 4. امکان ارزیابی در ابعاد و مراحل مختلف و به ویژه در حلقه های پایانی و اهداف رفتاری را برای خود فراهم سازند.
مؤلف با استفاده از متون دینی و بعضی یافته های علوم انسانی، به نظریه ای در این خصوص دست یافته و بر اساس آن نظریه، مدلی را پرورش داده است، بدیهی است که هم در سطح نظریه و هم در سطح مدل، قابل نقد و بررسی است.

تعریف تبلیغ اسلامی

تبلیغات اسلامی عبارت است از هرگونه فعالیت نظام مندی که به طور مستقیم به قصد گسترش علمی، عاطفی و رفتاری اسلام در سطح یا عمق، صورت می گیرد. در این تعریف، عدم فعالیت، فعالیت های اتفاقی و غیر نظام مند و فعالیت های نظام مند بدون قصد گسترش اسلام تبلیغ نیست. با قید «مستقیماً» فعالیت های مقدماتی و ستادی، مانند فراهم کردن امکانات فیزیکی و مادی و آماده سازی نیروی انسانی و ... را خارج و فعالیت هایی مانند سخنرانی، کلاس داری، رفتار کردن به شیوه ای خاص و ... را داخل می کنیم و با قید «در سطح یا عمق» سطوح مختلف تبلیغ را و با قید «به قصد گسترش اسلام»، اموری مانند آموزش رسمی دین را داخل می کنیم: با قید «علمی، عاطفی و رفتاری»، گسترشِ یک بُعدی را خارج می کنیم. تبلیغ اسلام باید با توجه به جامعیت و تمام ابعاد آن باشد.

تعریف مدل و مفاهیم نزدیک به آن و ضرورت مدل سازی

مفاهیمی همچون نظریه(7)، سیستم(8)، و مدل(9)، با هم نزدیک و مرتبط هستند، هر سه مفهوم، دارای نگاه جامع و کلی هستند اما جهت نگاه آنها متفاوت است:
«مجموعه به هم پیوسته و نظام یافته ای از گفتارها را که بیان بخشی از واقعیت باشد نظریه می نامند»(رفیع پور، 1374، ص 93).
«نظریه یک فعالیت ذهنی است که چرایی و چگونگی رخداد حوادث را تبیین می کند» (امیری، مجتبی، حوزه و دانشگاه، ص 39).
«مدل، تمثیل ساده شده ای از پدیده های جهان واقعیت است». «مدل مجموعه فیزیکی، ریاضی یا منطقی است که نشان دهنده ساخت های اساسی یک واقعیت است که می تواند در سطح خود به تبیین و مشخص ساختن کارکرد آن به طور پویا بپردازد».
مدل ها ممکن است شمایلی(10) یا نمادین (11) باشند. در مدل های شمایلی معمولاً با تغییر در اندازه و مقیاس، خاصیت های مربوط به یک شیء واقعی نشان داده می شوند. به عبارت دیگر مدل های شمایلی، شبیه شیئی واقعی هستند که در اندازه های متفاوت تجسم یافته اند. برخی از مثال های متعارف برای این مدل ها، عبارتند از عکس ها، نقاشی ها، ماکت های هواپیما و کشتی ها، اتومبیل ها و ...؛ مدل های نمادین از نمادها برای نشان دادن متغیرها و ارتباط بین آنها استفاده می کنند، در نتیجه؛ این مدل ها، عمومی تر و انتزاعی ترند. این ها را مدل های مفهومی نیز می نامند (همان، ص 2-41).
می توان با اندکی مسامحه، مدل ها را نیز نظریه نامید، یا آنها را دربردارنده نظریه دانست، اما عکس مطلب نادرست است. در واقع مدل، ساختاری را ارایه می کند که از خلال آن، نظریه به همراه محتوای خود، استنتاج یا آزمون می شود (آزاد ارمکی، 1379، به نقل از امیری، ص 32)
به عبارت ساده تر، «بدون در اختیارداشتن نظریه (تبلیغی)، نمی توان مدل (تبلیغی) ارائه کرد. مدل، زائیده نظریه و ابزار کار آن است (حمیدی زاده، 1372، ص 50).
ارائه نظریه ها به صورت مدل نمادین، محاسن و معایبی دارد. صرفه جویی در وقت، ارائه ابتدا تا انتهای فرایند به طور یکجا، آسان سازی تفهیم و تفهم و ایجاد زبان مشترک (به ویژه اگر به زبان ریاضی باشد) و کاربردهای آموزشی، از محاسن مدل ها است، بعضی از معایب احتمالی آن نیز عبارتند از: شباهت کم آن با موضوع واقعی، اثرگذاری زیاد، نشان ندادن نقاط ضعف، و عدم آشنایی مسئولان و در نتیجه رد کردن مدل (حمیدی زاده، 1372، ص 4-83).
در این مقاله نظریه تبلیغی اسلام تبدیل به مدل های نمادین کوچک و بزرگ شود به گونه ای که درک ارتباطات بین اجزاء آن، سریع تر و آسان تر صورت گیرد و حتی الامکان از معایب آن پرهیز شود.
در کتاب های مربوط به تبلیغات، مدل های متعددی مطرح بوده است در ابتدا معرفی مختصری از بعضی از آنها ارایه خواهد شد تا نواقص آن ها و ضرورت مدل اسلامی تبلیغات، (12) آشکارتر شود؛ بعضی از این مدل ها عبارت اند از: «مدل منبع معنی»، (13) «مدل فرایند تصمیم گیری» و «مدل پروپگاندا».(14) گو اینکه مدل تبلیغاتی به حساب آوردن بعضی از آنها نیز با قدری مسامحه است، لکن مدل های تبلیغاتی مناسب تری ارائه نشده است.

مدل منبع معنی

در کتاب های «ارتباط شناسی»، مدل های ارتباطی متعددی، حدود بیست مدل قابل تقسیم به چهار گروه ارائه شده است: الف)فقط به فراگرد ارتباط پرداخته اند. ب)به یکی از عناصر یا یکی از جنبه های فراگرد پرداخته اند. ج) به ارتباط چهره به چهره پرداخته است. د)به فراگرد ارتباط جمعی پرداخته و کمتر به فراگرد ارتباط میان فردی توجه کرده اند؛ هر یک از این مدل ها دارای نقصی هستند؛ به همین خاطر تلاش برای ارائه یک مدل در ارتباطات، هنوز به پایان نرسیده است،... در میان مدل های ارتباطی، مدل منبع معنا، بیشتر مناسب این بحث است.(15)
این مدل ارتباطی(16) بر تعریف ارتباط مبتنی است؛ ارتباط یعنی انتقال پیام از سوی فرستنده به سوی گیرنده، مشروط بر اینکه میان معنایی که فرستنده قصد کرده و معنایی که گیرنده دریافت کرده است، مشابهت وجود داشته باشد. این مشابهت ممکن است میان صفر تا یک باشد. این مدل، ارتباط میان دو نفر (پیام دهنده و پیام گیرنده) را لحاظ می کند و بعد آن را به افراد بیشتر و گروه ها و همه جامعه تعمیم می دهد.
در این مدل، نخستین جزء لازم برای ارتباط «معنی» است که منبع آن، مغز انسان و مجموعه دانستنی های انباشته یک فرد است که قابل تغییر، افزایش، و کاهش (فراموشی) می باشد و حجم معناهای موجود را «درجه معنا» می گویند. این معناها با رمزهای دیداری، شنیداری، حرکت های بدنی، نت های موسیقی، نحوه نگاه کردن و ...، منتقل می شوند. هر پیام از سه عامل تشکیل شده است: 1.رمزها 2.محتوای پیام 3. نحوه ارائه پیام؛ توان ارتباطی هر کس، به مقدار معناهایی که توان ارسال آن ها را دارد بستگی دارد، پیام ها از کانال هایی مانند کاغذ (برای نوشته)، هوا (برای صدا)، سیم (برای جریان الکتریسیته) و ... عبور کرده، در طرف دیگر، رمزخوانی شده و به منبع معنی فرد پیام گیرنده وارد می شوند.(17)

منبع معنی در فرستنده	Ms meaning sourse of message sende
منبع معنی در گیرنده	Ms meaning sourse of message reciver
توانایی ارتباط	Cs communication ability
رمزگذار	En encoder
ارسال کننده رمز	Cs code sender
کانال	Ch channel
پیام	Me message
دریافت کننده رمز	CR code receiver
رمزخوان	De decoder
ارزیابی پیام	Ev Evaluation of message
پس فرست	SB send back
ارزیابی پس فرست	Ev evaluation of send back
پارازیت	N noise

این مدل اگرچه از بقیه متکامل تر است، لکن با مدل اسلامی تبلیغات، فاصله فراوان دارد، چرا که فقط یک مدل ارتباطی است، نه مدل تبلیغی کامل، بیشتر به فرایندها و مدل جریانی مربوط است نه به ساختارو محتواها، به ارتباط میان دو نفر توجه دارد نه به گروه ها و جوامع و مناسبات اجتماعی، مدلی صرفاً توصیفی است نه توصیفی-هنجاری، در حالی که مدل اسلامی تبلیغات، توصیفی-هنجاری است، در این مدل، واحدهای معنا، شامل همه چیز نمی شود. بسیاری از معناها به مدل محتوایی اسلام اختصاص دارند و عمومی نیستند و همه افراد بدون طی کردن مقدمات، نمی توانند آن را درک کنند، به طور کلی می توان گفت که مدل منبع معنی، فقط گوشه ای از مدل اسلامی تبلیغات است.

مدل فرآیند تصمیم گیری

مدیران و فرایند مدیریتی آنان، به یک روابط عمومی قوی و مشتاق برای گردآوری اطلاعات نیاز دارند، فرآیند تصمیم گیری دارای شش مرحله است که روابط عمومی و ارتباط میان سازمان و افکار عمومی، در تمام آن شش مرحله، با قدری شدت و ضعف حضور دارند. آن مراحل عبارت اند از: ‌«تشریح دشواری»، «شناسایی گزینه های مختلف»، «کمّی کردن گزینه ها»، «به کارگیری ابزارهای تصمیم گیری»، «تصمیم» و «به کارگیری تصمیم».
در تشریح دشواری، به اطلاعات در مورد آن نیاز است، این دشواری، کی، کجا، و چگونه پیش آمده است؟ پس باید به گردآوری اطلاعات بپردازد که به شکل های مختلفی مانند پرسش نامه، تحقیقات پیمایشی و ... صورت می پذیرد.
در مرحله دوم (شناسایی گزینه های مختلف)، مدیر درکی نسبتاً کامل از دشواری دارد، از درک دیگران در آن مورد مطلع می شود، تهدیدها و محدودیت های احتمالی را نیز مورد ملاحظه قرار می دهد.
در مرحله سوم (کمّی کردن گزینه ها)، مدیران، گزینه ها را ارزش گذاری می کنند تا حد ممکن آن ها را به صورت عینی و کمی لحاظ می کنند. منافع و مضار و خطرهای عینی موجود (نه صرفاً نظری) را شناسایی کرده و آن ها را با نگاهی بلندمدت، در فرآیند تصمیم گیری وارد می کنند. مرحله چهارم، به کارگیری ابزارهای تصمیم گیری است، این ابزارها عبارت اند از: مدل ها، مفاهیم، نظریه بازی، (18) تکنیک، برنامه ریزی خطی، (19)درخت تصمیم گیری، (20) هم بستگی خطی، قضاوت، روش دلفی، (21)، و ماتریس تصمیم گیری.(22)
مرحله پنجم، خود تصمیم است، باید نقاط قوت و ضعف آن تبیین شده باشد و از نظر اجرایی و عملیاتی، دشواری خاصی نداشته باشند؛ اثربخشی تصمیم با دو معیار مشخص می شود: 1.شیوه ای که تصمیم از آن طریق گرفته شده است، باید صحیح به نظر برسد و اشکالی در آن نباشد. 2.میزان پذیرش آن تصمیم، به وسیله دیگران که با آن ارتباط دارند.
مرحله ششم عبارت است از به کارگیری تصمیم؛ در این مرحله باید تأمین منابع بشود، تفویض اختیارات لازم صورت پذیرد، زمان بندی برای اجرا ملاحظه شده و نظارت های لازم نیز به کارگرفته شود، دستورالعمل ها تهیه گردد، نیروهای انسانی درگیر، آموزش داده شوند و ...؛ این مدل را در شکل زیر مشاهده می کنید.
این مدل نیز با مدل اسلامی تبلیغات فاصله زیادی دارد. مدل تبلیغاتی نیست، بلکه مدلی است مربوط به تصمیم گیری و نقش روابط عمومی در آن؛ البته می توان آن را در مدیریت یک ستاد تبلیغاتی، فی الجمله مفید و مؤثر دانست، لکن فقط توصیفی است نه توصیفی-هنجاری، فقط به مدل جریانی مربوط است نه ساختاری و محتوایی.

مدل پروپگاندا

چامسکی و هرمن، دو نظریه پرداز بلندآوازه آمریکایی، به نقد و بررسی نقش وسایل ارتباط جمعی، در ایجاد زمینه های روانی-اجتماعی پرداخته و مدلی را با عنوان «مدل پروپگاندا» ارائه کرده اند. این مدل ادعا می کند که اخبار رسانه های غربی، به خصوص بخش خارجی، یک پروپگاندای همه جانبه، فعال، مؤثر، ولی غیرمستقیم است و هدفش عبارت است از هم رأیی و هم سویی جامعه در این نظریه، قدرت مندان هستند که گفتمان های ارائه شده در رسانه ها را کنترل می کنند و تصمیم می گیرند که مردم چه چیزی را ببینند و بشنوند و بخوانند و بخواهند. لیپمن، نظریه پرداز دیگر، می گوید پروپگاندا به یکی از ارگان های اصلی و اساسی هر حکومت مردمی تبدیل شده است و به تدریج پیچیده تر می شود. این نظریه پردازان بر دوگانگی و یک بام و دو هوایی رسانه ها اعتبار و تأکید دارند. در این مدل، جایگاهی برای حقایق و آنچه هست، قائل نمی شوند، بلکه آنچه قدرت مندان می خواهند و از نظر آن ها باید باشد، مهم تلقی می شود.
این مدل تبلیغاتی، پنج فیلتر را بر رسانه های جمعی غرب حاکم می داند و معتقد است که این پنج فیلتر چنان طبیعی کار می کند که یک خبرنگار جوان را پس از طی دوران رشد و بلوغ حرفه ای، عادت می دهد که حادثه های خبری را به طور خودکار، از لابه لای این فیلترها ببیند. در حقیقت، تحصیلات دانشگاهی، نحوه خبرنویسی، و تهیه گزارش و کسب تجربه و بلوغ خبرنگاری، همانا یادگیری چگونگی استفاده از این عینک خاص است، عینکی را که خبر را از زاویه منافع گروهی خاص می بیند. در اینجا اشاره ای مختصر به این پنج فیلتر می کنیم:
1. تمرکز مالکیت وسایل ارتباط جمعی: داشتن و اداره کردن رسانه های جمعی، به سرمایه هنگفت نیاز دارد، این فیلتر از حدود یک قرن پیش یا حتی پیش تر از آن وجود داشته و به تدریج مؤثرتر گشته است. روزنامه ها، مجله ها، شرکت های چاپ و نشر، استودیوهای تهیه فیلم، ایستگاه های رادیویی و تلویزیونی کوچک و اقماری فراوان هستند، اما برای ادامه حیات خود، باید با شرکت های غول آسا و منافع صاحبان آن ها هماهنگ شوند.
2. آگهی های تبلیغاتی: درآمدزایی نیز برای رسانه ها اهمیت دارد. یکی از عمده ترین منابع درآمد، آگهی های تبلیغاتی است و این سبب حاکمیت سفارش دهنده ها مانند شرکت های بزرگ صنعتی و تجاری می شود و همانند یک فیلتر قوی در جهت دهی رسانه ها ایفای نقش می کند. به راحتی می توانند بعضی رسانه ها را تضعیف یا تقویت کنند.
3. منابع خبری: سازمان ها، شرکت ها، و افراد قدرت مندِ جامعه که خبرسازند، با وسایل ارتباط جمعی، نوعی ارتباط دوجانبه و منافع متقابل دارند. این منابع خبری، خبرهای خود را به هر رسانه ای نمی دهند و رسانه ها نیز از هر منبعی خبر نمی گیرند. این تعامل دوسویه نیز به صورت یک فیلتر قوی در جهت دهی و حذف یا تقویت رسانه ها مؤثر واقع می شود.
4. مؤاخذه های شدید: واکنش های منفی شدید نسبت به رسانه ها که از سوی افراد، گروه ها، شرکت ها، یا دولت صورت می گیرد نیز، نوعی فیلتر است. باید رسانه ها به گونه ای عمل کنند که از این مؤاخذه ها آسیب نبینند یا آن را به حداقل برسانند.
5. ضدّیت با کمونیسم: کمونیسم به عنوان پست ترین عنصر شیطانی و بزرگ ترین دشمن مالکیت خصوصی، همیشه ریشه های این طبقه را مورد تهدید قرار می داده است. انقلاب های چین، شوروی و کوبا، همچون خوره روحی، اشرافیت غرب را مورد آزار قرار می داد و به همین ترتیب، ماشین کنترل ضدّ کمونیستی، قدرت و نفوذ زیادی بر وسایل ارتباط جمعی یافت.(23)
این پنج فیلتر چنان دامنه اخبار را محدود می کند که فقط مطالبی به خبرهای بزرگ تبدیل می شوند که از فعالیت های سازمان یافته دولت ها و سازمان های پرقدرت خصوصی حاصل شده باشند.
معلوم است که مدل پروپگاندا نیز با مدل اسلامی تبلیغات فاصله زیادی دارد. تبلیغات اسلامی، بیشتر شبیه پروپگیشن است نه پروپگاندا. این مدل فقط به گوشه ای از مدل اسلامی تبلیغات اشاره دارد، جامعیتی در آن دیده نمی شود.
مدل های محتوایی و ساختاری و جریانی را تفکیک نکرده و مورد توجه قرار نداده است. اکنون به مدل اسلامی تبلیغات، به عنوان یک مدل جامع توجه می کنیم.

مدل اسلامی تبلیغات

در مدل اسلامی تبلیغات نیز مانند هر مدل تبلیغاتی دیگر، عناصر متعددی وجود دارد که بعضی مثل پیام، اهداف، اصول، و ...، در مقوله «محتوا» و بعضی مثل پیام دادن، پیام گرفتن، بازخورد، و ...، در مقوله «جریان» و بعضی مانند ابزار تبلیغ، ابزار ارزیابی، شیوه ها، مکانیزم های تبلیغ، و ...، در مقوله «ساختار و شکل» تبلیغ جای می گیرند؛ بنابراین برای ارائه یک مدل کامل از تبلیغ اسلامی، باید به سه مدل محتوایی، ساختاری، و جریانی بپردازیم.
مدل محتوایی چند نکته بسیار اساسی و تعیین کننده را ارائه می کند: 1.محوریت پیام چیست و پیام های جانبی کدام است؟ 2.اهداف این پیام دهی چیست؟ باید در قالب اهداف کلی، واسطه ای و رفتاری، به تفصیل بحث شود. 3. اصول حاکم بر جریان و ساختار پیام دهی کدام است؟ 4. فیلترهای محتوایی در جریان پیام دهی کدام است؟ هر کدام از این امور را اشاره ای خواهیم کرد.
مدل جریانی، کیفیت اجرای تبلیغ را از ابتدا تا انتها به صورت زنجیره وار تعقیب خواهد کرد و عوامل دخیل در هر سطح، وظایف آن، رابطه آن با عوامل دیگر، کیفیت ارزیابی، بازخورد گرفتن، و تجدیدنظر یا استمرار مسیر را به ما نشان می دهد. در مدل جریانی، عناصری مانند پیام دهنده، پیام گیرنده، توانایی ها و ظرفیت های هر کدام، و فیلترهای جریانی قابل بحث است که این مقاله یک مدل نمادین از آن را به نمایش گذارد و بحث تفصیلی بیشتر را به مقاله ای دیگر وا می گذارد.
مدل ساختاری، همان گونه که از نام آن پیدا است، بیانگر ساختار و شکل پیام دهی است، و شامل عناصری است که در این مختصر نمی گنجد.
از آنجا که در مدل اسلامی تبلیغات، ارزش ها و اهداف، در تمام عناصر دیگر تبلیغ باید حضور داشته باشند، می شود نسبت این سه مدل با یک دیگر را به صورت زیر نمایش داد. در واقع دو مدل جریانی و ساختاری باید در مدل محتوایی شناور باشند، و این یکی از اساسی ترین تفاوت های این مدل با مدل های غیراسلامی است.
برای مثال اگر در مدل محتوایی، موضوعاتی مانند «صداقت»، «ارزش تفکر و علم»، «صبر و استقامت و سعه صدر»، «توحید محوری»، «موازنه تزکیه و تعلیم» و ... از اصول تبلیغات شمرده می شود، فقط بدین معنی نیست که این ها می توانند محتوای پیام مبلّغ باشند و مبلّغ باید آن ها را به دیگران منتقل کند، بلکه خود مبلّغ و ستادهای تبلیغاتی، در مدل های اجرایی و ساختاری، باید کاملاً به این اصول پای بند باشند.
مدل اسلامی تبلیغات با فرض استقرار حکومت اسلامی، مورد بررسی و ملاحظه قرار گرفته است. در این مدل، حکومت اسلامی، محوریت و مرکزیت دارد و در کنار وظایف دیگری که بر عهده دارد، یکی از وظایف مهم آن نیز این است که به تبلیغ و پیشبرد اهداف دینی توجه کافی داشته باشد.
رابطه حکومت با سیستم های فرعی که عهده دار مدل های محتوایی، ساختاری و اجرایی تبلیغات هستند، به صورت زیر قابل نمایش است.
حکومت اسلامی با هر کدام از مجموعه هایی که عهده دار مدل های سه گانه اند، ارتباط متقابل دارد، اگرچه ارتباط آن، با ستادهای تبلیغاتی منحصر است به مسائل مربوط به تبلیغ، اما ارتباط آن با حوزه های علوم دینی و آموزش و پرورش و آموزش عالی، به امر تبلیغ منحصر نمی شود، حکومت، در واقع کارفرمای هر سه مجموعه است. اعلام نیاز می کند، پشتیبانی می کند، هماهنگی میان مجموعه ها را ایجاد کرده و انسجام می بخشد، در یک برنامه کلان و درازمدت، اولویت ها را تنظیم و اعلام می کند. مراحل اجرا و بازخوردها و بازنگری ها را پی می گیرد و با اِشراف بر بخش های مختلف، زمینه های مناسب برای داشتن یک جامعه اسلامی را فراهم می سازد.
حوزه ها و دانشگاه های علوم دینی، و آموزش و پرورش و دانشگاه ها، بازوان فکری و تصمیم سازِ حکومت اسلامی هستند، لکن جهات کاری متفاوت دارند. حوزه های علوم دینی، عهده دار تنظیم محتواهای فکری برای داشتن یک جامعه اسلامی و دانشگاه ها عهده دار سازوکارهای اجرایی برای داشتن آن جامعه اند؛ ستادهای تبلیغاتی، موظف هستند که محتواها را از حوزه های علوم دینی و سازوکارهای اجرایی را از دانشگاه ها گرفته و به صورت علمی و محاسبه شده، برنامه های اجرایی تبلیغات را در بسترهای مناسب خود به اجرا بگذارند. وظایف هر کدام از این سه مدل در قالب نمودار ارایه شده و توضیحات لازم داده خواهد شد.
رسانه های گروهی در این تعاملِ چندجانبه، نقش یک مخزن بزرگ اطلاعات را ایفا می کنند که تمام بخش های دیگر، به آن راه دارند، اطلاعات مربوط به خود را از راه این مخزن در اختیار دیگر مجموعه ها قرار می دهند و اطلاعات مورد نیاز خود در مورد دیگر مجموعه ها را از راه این مخزن به دست می آورند.
سلامت این مخزن و آزادراه اطلاعاتی به این است که هرچه بیشتر و بهتر، راه را برای ورود و خروج اطلاعات هموار سازد. رسانه های گروهی نیز می توانند نقش های غیرتبلیغی ایفا کنند که در آن نقش ها، تابع اصول و قوانین حاکم بر بازار عرضه و تقاضا می باشند، لکن در حکومت اسلامی، رسانه های گروهی که تحت حمایت حکومت هستند، باید دو ویژگی داشته باشند: الف)برای مدل اسلامی تبلیغات و سه مدل فرعی آن، به اندازه کافی هزینه کند و پشتیبانی های لازم را از حکومت دریافت نمایند. ب)همان فیلترهای محتوایی که بر مدل های سه گانه حاکمیت دارند، باید بر رسانه های گروهی نیز حاکم باشد. رسانه های گروهی باید نسبت به حد و مرزهای اعتقادی، اخلاقی، و عملی که به وسیله مدل محتوایی ارائه شده است، حساس بوده و فیلترهای قوی و کارآمد داشته باشد. اکنون مدل جریانی تبلیغات اسلامی را در قالب یک مدل نمادین به نمایش می گذاریم.
1-6-مدل جریانی تبلیغات اسلامی: در این مدل، سه حلقه اصلی وجود دارد که هر کدام وظایفی را برعهده دارند، وظایف این سه حلقه، در طول یک دیگر به ترتیب عبارتند از: حکومت اسلامی، ستادهای تبلیغاتی، و مبلّغ. حکومت اسلامی با کمک گرفتن از حوزه های علوم دینی و دانشگاه ها، سیاست های کلی مربوط به تبلیغ را و نیز سیاست های داخلی و خارجی را با اولویت دادن به اهداف فرهنگی-دینی، تنظیم و اعلام می نماید، و از زیرمجموعه های مربوط، پشتیبانی های مالی، تکنولوژی و نیروی انسانی را انجام می دهد.
ستادهای تبلیغاتی که عهده دار اجرای تبلیغات اند، مدل محتوایی را از حوزه های علوم دینی، مدل ساختاری را از دانشگاه ها و سیاست های کلان را از حکومت اسلامی گرفته، سپس موقعیت های تبلیغ و مبلّغان را با درنظرگرفتن مناسبت ها و نیازها و توانایی ها، به بهترین وجه ممکن، به یک دیگر معرفی می کنند، پشتیبانی های حکومت اسلامی را دریافت کرده و پشتیبانی های لازم را از مبلّغ را انجام می دهند و در نهایت، از کارهای تبلیغی مبلّغان و کارهای ستادی خود، ارزیابی به عمل آورده و به بخش های مختلف خود و نیز به حکومت اسلامی، بازخورد می دهند، و در صورت لزوم، در برنامه ها بازنگری کرده و تصمیم های جدی می گیرند، این تصمیم ها ممکن است به تمدید فعالیت مبلّغ، جابه جا کردن مبلّغ، استفاده از ابزار جدید، روش های جدید، اقدام های تشویقی و تنبیهی و ...، مرتبط باشد.
مبلّغ باید آمادگی های مختلفی را در خود ایجاد کند؛ محتواهای مورد نظر را با دقت و تلاش زیاد، از مدل محتوایی و با تمرین و دقت کافی، قدرت و مهارت استفاده از آن ها را در خود ایجاد نماید و پرونده موقعیت تبلیغی مورد نظر را مطالعه کرده و مخاطبان خود را گروه بندی و سطح بندی نموده و برای اجرای تبلیغ، برنامه ریزی کند. او باید برای جذب پشتیبانی های لازم از سوی ستادهای تبلیغاتی نیز تلاش کند و پس از اجرای برنامه تبلیغی، آن را ارزیابی کرده و برای خود پس خوراند دریافت نماید و به ستادهای تبلیغاتی نیز پس خوراند بدهد، و در صورت لزوم، بازنگری هایی را در بخش هی مختلف کار، اِعمال نماید. این تجدیدنظرها ممکن است به محتوا، ساختار، شناسایی موقعیت، شناسایی مخاطبان، جذب پشتیبانی ها و ...، مربوط باشد.
پس از ارزیابی و بازنگری، همان مبلّغ یا جای گزین او، همین فرایند را ادامه می دهد و بازخورد می گیرد و این جریان تا زمانی ادامه پیدا می کند که یا امکان تبلیغ بیشتر، یا نیاز به تبلیغ بیشتر وجود نداشته باشد. عدم امکان، ممکن است به دلیل عدم پشتیبانی ستاد، عدم حضور مبلّغ یا جای گزین، یا فراهم نبودن زمینه های سیاسی-اجتماعی و ... باشد؛ و عدم نیاز به یکی از فرض های زیر مرتبط می شود: الف)مخاطبان به سطحی رسیده اند که خود به عنوان مبلّغ یا دست یار مبلّغ، توانایی انجام کار دارند. ب)توانایی تبلیغ ندارند، اما توانایی حفظ کردن خود را دارند. ج)اگر چه هنوز نیازمندند، اما به سطحی از توانایی رسیده اند که اکنون در اولویت تبلیغی قرار ندارند. به مدل 6 توجه کنید.