نویسندگان: مهدی کریمی (1)-مهدی مظاهری (2)-رضا علی نوروزی (3)-سید حسن هاشمی (4)
چکیده
در هزاره سوم، با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات و لزوم بهره گیری نظام های تعلیم و تربیت، تدریس و یادگیری به منزله یکی از عمده ترین چالش های حرفه ای در بیشتر جوامع مطرح است؛ جایی که انتظار می رود دانش به طور مکرر رشد و توسعه یابد و معلمان، متقاضی یادگیری چگونگی استفاده از این فناوری ها در فرایند یاددهی و یادگیری باشند، هدف از این نوشتار، بررسی مهارت های لازم معلمان دینی در عصر کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات است. این بررسی به شیوه بنیادین و با استفاده از روش تحلیلی، به مطالعه متون موجود در حوزه تعلیمات دینی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری پرداخته، با بیان مدلی در چهارچوب مهارت های کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات با محوریت برنامه درسی در چهار بعد منابع یادگیری، رویکرد یادگیری، ارتباطات و مشارکت، مدیریت و نظارت، به تبیین مهارت های لازم معلمان دینی با تأکید بر فناوری اطلاعات و ارتباطات می پردازد.کلید واژگان:
فناوری اطلاعات و ارتباطات، معلم، تعلیمات دینی، یاددهی، یادگیری.مقدمه
مطالعه دینی به مثابه یک حوزه اصلی در آموزش و پرورش ایران تاریخچه ای طولانی دارد. از دوره ابتدایی تا پایان دبیرستان، دانش آموزان درس هایی با عنوان های معارف اسلامی، تعلیمات اسلامی و تاریخ اسلام مطالعه می کنند و از این طریق با مباحث دینی آشنا می شوند. مطالعه جدی در باره این درس ها، بعد از انقلاب اسلامی و از طریق آموزش و پرورش شدت بیشتری گرفته است (بهار، 1387، ص9). اما امروزه با فراگیر شدن فناوری اطلاعات و ارتباطات به منزله وسیله ای برای ذخیره سازی، پردازش و ارائه اطلاعات به صورت الکترونیکی و مبتنی بر تعدادی رسانه، شاهد لزوم بهره مندی از این فناروی ها در بسیاری از جنبه های زندگی از جمله آموزش و یادگیری دروس دینی و مذهبی هستیم.بررسی اخیر، فناوری اطلاعات و ارتباطات را یک عامل تولید و به منزله دارایی می داند، که هزینه های مترتب بر آن، نوعی سرمایه گذاری به شمار می آید. به عبارت دیگر، فناوری اطلاعات و ارتباطات، منبعی ارزشمند برای افزایش توان و بهینه سازی عواملی چون نیروی انسانی، ابزار و سرمایه به منظور حرکت و پویایی محسوب می شود (حمزه بیگی، مقصودی، 1383). در واقع، از شاخص های نظام های پیشرو تعلیم و تربیت،
می توان به استفاده از ظرفیت های تازه ای اشاره کرد که در سایه تحول های فناوری ایجاد شده است (مهرمحمدی، 1383، ص2)؛ به گونه ای که امروزه می توان بیشترین انتظارها از کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات را در فرایند یاددهی و یادگیری داشت (استین سکیر و همکاران، (5) 2004، ص1).
بنابراین مراکز آموزشی و پرورشی در هزاره جدید در موقعیتی به فعالیت خود ادامه می دهند که با این مهم دست به گریبان اند که چگونه خود را برای فائق آمدن بر تغییرات و فرصت های ایجاد شده توسط کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییر دهند (برین و همکاران، 2001). ورود رایانه های شخصی و دسترسی گسترده به اینترنت، محیطی را به وجود آورده که نظام های تعلیم و تربیت در سطح جهان را ملزم ساخته است بیشترین تمرکز خود را بر آماده کردن معلمان و دانش آموزان در بهره مندی از این فناوری ها در فعالیت های آموزشی و تربیتی قرار دهند. البته عوامل بسیاری بر نتایج یادگیری دانش آموزان تاثیرگذار است؛ مانند: نگرش، توانایی، خط مشی، روش های ارزشیابی، برنامه درسی، مشارکت والدین و تسهیلات مدرسه. اما با وجود این، معلمان کلید ارتباطی هستند میان انتظارات اجتماعی نظام آموزش و پرورش و آنچه دانش آموزان یاد می گیرند. گفتنی است توسعه مدرسه نباید بدون پیشرفت معلم اتفاق افتد؛ زیرا آمادگی حرفه ای معلمان نه تنها بر عملکرد، هدایت و نتایج خودشان، بلکه بر دانش آموزان و بالطبع آن جامعه هم تاثیر می گذارد.
آموزش (تعلیم) دینی، آموزش و فراگیری آموزه های دینی است که صرفا به قصد یادگیری و کسب اطلاع از مسائل زیربنایی یا روبنایی، جهان شناختی یا عقیدتی یک دین انجام می پذیرد (رهنمای، 1379، ص10). تربیت در اسلام تنها انجام مناسک دینی نیست، بلکه پروراندن هر صفت و کمالی است که انسان در مقام جانشین خدا بر زمین و انسان
به عنوان انسان باید دارا باشد (روزبهانی، 1380، ص3). اما شناخت تمایلات طبیعی و نیازهای فطری دانش آموزان و پاسخ گویی صحیح و به موقع به هریک از آنها مهم ترین پایه تربیت دینی به شمار می رود. احساس دینی از احساسات فطری بشری است که در طول تاریخ به شکل های مختلفی خود را بروز داده است. دین به منزله یکی از منابع فرهنگ و تمدن بشری، با تاثیرگذاری بر نخبگان و توده مردم می تواند تمام انرژی ها را در جهت انقلاب ها، اصلاحات، تمدن ها و فرهنگ ها به کار گیرد و آثار عظیمی از خود به یادگار بگذارد (نصرآبادی و نوروزی، 1383، ص31). اما نباید از یاد برد که توجه به عامل زمان (مقتضیات زمان) در تربیت دینی، ضرورتی انکارناپذیر است. آنچنان که حضرت امیر (علیه السّلام) می فرمایند: تقسروا اولادکم علی آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غیر زمانکم؛ «فرزندانتان را برای زمان خودشان تربیت کنید نه زمان خوتان؛ زیرا آنان در زمانی غیر از زمان شما زندگی خواهند کرد». همچنین امام صادق (علیه السّلام) می فرماید: علی العاقل ان یکون عارفا بزمانه؛ «بر خردمند است، که زمان خود را بشناسد» (محمدی ری شهری، 1377، ص 3899). همچنان که حضرت امیر(علیه السّلام) می فرماید: انه لابد للعاقل... لیعرف اهل زمانه؛ «خردمند باید مردم زمان خود را بشناسد» (همان، ص3900). همه این احادیث بیانگر اهمیت و ضرورت شناخت عصر و زمانه است؛ زیرا در عصر حاضر، فناوری اطلاعات در حوزه تربیت دینی حضور تردید آفرین و شکننده خود را نشان داد. پویایی نظام تربیتی در این است که اصول، روش ها و کارکردهای خود را از حالت ایستا خارج کند و بتواند خواسته هایش را متناسب با دگرگونی محیطی شاداب و زنده نگه دارد. اگر یک نظام تربیتی بخواهد بدون توجه به دگرگونی شرایط محیطی، اصول و شیوه های معینی به صورت ثابت برای همه زمان ها و مکان ها استفاده کند، محکوم به شکست خواهد بود. نظام تعلیم و تربیت کشور ما، ویژگی اسلامی بودن را دارد؛ خواه به آن تصریح شود و خواه نشود؛ زیرا از آنجا که فرهنگ کشور ما دینی و اسلامی است، تربیت ما به یک معنا، دینی خواهد بود (باقری، 1379، ص15؛ به نقل از میرزارضی، 1386).
در آیین مقدس اسلام، برنامه تربیت براساس احیای تمام تمایلات فطری و همه خواهش های طبیعی استوار است. از این روی، کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور پاسخ گویی مناسب و صحیح به تمایلات فطری بشری یعنی شناساندن خداوند، ایجاد حس پرستش براساس انس و محبت، احترام به انبیا (علیه السّلام) و بزرگان دین، ایمان به جهان آخرت و غیره ضرورت دارد. معلمان دینی با توجه به اینکه به رشد و تقویت عقاید دینی، آموزش مناسک و آداب دینی و عواطف مذهبی برای تربیت فردی متدین در جهت اهداف اساسی مبانی دینی آموزش و پرورش می پردازند، نیازمند فراگیری مهارت هایی هستند که آنان را به کاربرد صحیح فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری دروس دینی قادر سازد. از این روی، این مقاله در پی پاسخ گویی به پرسش های زیراست:
1. فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدرسه و نظام آموزش چه کاربردی دارد؟
2. تربیت و آموزش معلمان دینی در عصر کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات چگونه باید باشد؟
3. نقش معلمان دینی و دانش آموزان در عصر کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات تغییری می کند؟
4. معلمان دینی برای کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری درس دینی، به چه مهارت هایی نیاز دارند؟
1 . کاربرد فاوا در مدارس و نظام آموزشی
پیش از کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) (6) در نظام آموزشی به ویژه آموزش درس دینی، ضرورت دارد منطق کاربرد آن در مدارس و کلاس های درس دینی تبیین شود. در این باره، سه منطق اساسی وجود دارد. یکی اینکه فاوا بهره وری مدرسه و نظام آموزشی را در آموزش درس دینی افزایش می دهد. بهره وری، یک مفهوم اقتصادی است که از تقسیم درون دادها و برون دادها برآورد می شود:
و کارآمد وظایف خود در اجتماع برخوردار باشند. منطق سوم کاربست فاوا در آموزش دینی، تسهیل و حمایت از فرایندها و برنامه های یاددهی و یادگیری آموزه های دینی است.
پس همان طور که نیوهوز بیان می دارد، مدارس و نظام های آموزش موظف به استقرار زیربناها و تامین تجهیزات لازم برای حمایت از دانش آموزان و معلمان و حفظ محیط های یادگیری ساخت گرا (8) هستند که فاوا در آنها مورد استفاده قرار می گیرد (نیوهوز، 2002)، اما تامین و تدارک امکانات و وسایل، متضمن کاربست آنها نیست. کرادلر(9) (2002) هفت پیش بایست را برای کاربرد اثربخش فاوا در آموزش ذکر می کند: 1. انطباق دادن فناوری با اهداف و استانداردهای آموزشی؛ 2.داشتن یک پنداره (10) در استفاده از فناوری برای حمایت برنامه درسی؛ 3. فراهم کردن آموزش های پیش از خدمت و ضمن خدمت؛ 4.تضمین دسترسی کافی به فناوری؛ 5. حمایت اجرایی برای کاربست فناوری؛ 6. فراهم کردن زمان کافی برای معلمان به منظور یادگیری چگونگی تلفیق فناوری در آموزش؛ 7.پشتیبانی فنی لازم در مدارس و کلاس های درس (کرادلر، 2002، ص12).
نیوهوز (2002)، موارد هفت گانه کرادلر را به پنج مورد اساسی کاهش داده است که به شرح زیر هستند: 1.تامین سخت افزار و نرم افزار؛ 2.تدوین برنامه درسی مناسب و حمایت لازم از معلمان؛ 3.سازمان، ساختار، خط مشی ها و قوانین مدرسه؛ 4. نظام آموزشی؛ 5.حمایت مدیریتی (نیوهوز، 2002، ص39). اما ضروری است پیش از کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری، آموزه های دینی پیش بایست های لازم را برای نتیجه بخش بودن آموزش دینی فراهم آورد.
2. تربیت و آموزش معلمان دینی
درباره تربیت و آموزش معلمان دینی باید به این نکته توجه داشت که آموزش دروس دینی در طی سال های گذشته، در کنار سایر دروس دیگر در ایران، در چندین مرحله صورت گرفته است. اولین مرحله، آموزش برای شناخت دین و دفاع از آن است. دومین مرحله، آموزش توسعه ای و بررسی وضعیت دینی جامع با استفاده از روش های علمی و تجربی آن، و سومین مرحله، آموزش دین به منزله حوزه ای فرهنگی است (بهار، 1387، ص6). از این رو، آمادگی حرفه ای معلمان دینی با توجه به این سه مرحله انجام می گیرد. این آمادگی از طریق دو مرحله کارآموزی قابل اجراست: 1.کارآموزی پیش از خدمت: (11) معلمان قبل از شروع فعالیت رسمی، آموزش می بینند (این موضوع خارج از بحث مقاله مذکور می باشد و مجالی دیگر می طلبد)؛ و2. کارآموزی ضمن خدمت: (12) در این دوره، معلمان دینی نکات ضروری ای که آنها را در پیشبرد اهداف نظام آموزشی یاری می کند، فرا می گیرند. لیکن با توجه به سرعت تحولات اجتماعی - آموزشی، نمی توان انتظار داست که آموزش پیش از خدمت به طور کامل معلمان را برای انتظارات و تغییرات جامعه و محیط های آموزشی آماده کند. از سوی دیگر، توسعه مدرسه نباید بدون پیشرفت معلم اتفاق افتد. از این روی، آموزش ضمن خدمت معلم در زمان تغییرات اساسی در مدرسه، اهمیت قابل توجهی دارد (برادلی و همکاران، 1994)؛ چرا که آموزش و تربیت معلم توسط برنامه های کارآموزی ضمن خدمت و پیشرفت حرفه ای تکمیل می شود. اصطلاح کارآموزی ضمن خدمت و پیشرفت حرفه ای، اغلب به صورت مبادله ای استفاده می شود. در صورتی که گاهی معانی خاصی برای گروه ها یا افرادی خاص از آن استنباط می شود. پیشرفت حرفه ای معلمان دینی بر فعالیت هایی دلالت دارد که مهارت ها، دانش و تجربه های فردی و دیگر ویژگی های یک معلم دینی را به منظور یاددهی و یادگیری آموزه های دینی توسعه می دهد. این فعالیت ها مطالعه های فردی و بازتابیاز دروس دینی را شامل می شود. اما آموزش ضمن خدمت، به طور اختصاصی به فعالیت های یادگیری که معلمان به صورت مشارکتی به منظور بهبود و تقویت آموزش معارف دینی، تمرین می کنند، اشاره دارد. کارآموزی ضمن خدمت، یکی از نیازهای ضروری برای هر معلم، به ویژه معلم دینی است که در پی پاسخ گویی به نیازهای فطری دانش آموزان می باشد. این آموزش فرصت های مداومی برای کارآموزان به منظور پیشرفت حرفه ای شان فراهم می آورد که نه تنها بر عملکرد، هدایت و نتایج خودشان بلکه بر دانش آموزان هم تاثیر می گذارد.
تربیت معلمان دینی خلاق، شرط اساسی و جدایی ناپذیر کاربست نوآوری در آموزش است. کمیت و کیفیت آموزش معلمان دینی باید متناسب با الزامات تدریس در جامعه و محیط یادگیری فاوامحور باشد. پریکت (13) (2005) اقدامات و رویکردهای عمومی زیر را برای فرع نیازهای معلمان در فرایند تربیت معلم پیشنهاد می کند:
الف) افزایش آگاهی و دانش در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات در دستور کار قرار گیرد؛
ب) زمان بیشتری برای کارورزی معلمان اختصاص داده شود؛
ج) حمایت های اینترنتی کافی تدارک دیده شود؛
د) آموزش ها، مبتنی بر تجارب معلمان باشد؛
هـ) انجام کارورزی در موقعیت های طبیعی که مستلزم برخورداری از دانش و مهارت در انجام کار باشد؛
و) آموزش معلمان، قبل از ارائه یا اجرای نوآوری در مدارس یا کلاس های درس صورت گیرد؛
ز) کارورزی، بر اساس کار گروهی باشد؛ به گونه ای که معلمان امکان تسهیم تجارب و دست آوردهای خود را داشته باشند (پریکت، 2005) ص12).
افزون بر موارد پیش گفته، تربیت معلم دینی باید برخی مهارت های مدیریتی را در این معلمان پرورش دهد؛ از جمله: مدیریت زمان، مدیریت اطلاعات و مدیریت گروه؛ همچنین این معلمان باید با راهبردهای یاددهی و یادگیری فاوامحور آشنا شوند و مهارت هایی نیز در زمینه طرح ریزی برنامه درسی و تدارک تجارب یادگیری به دست آورند.
3. تغییر نقش ها در آموزش فاوامحور
تغییر نقش ها در محیط آموزش فاوامحور، مستلزم تحصیل تخصص های جدید و مهارت های نو است. به بیان دیگر، بازآفرینی نقش ها و تجدید نظردر موضع گیری ها از ضرورت های محیط آموزش فاوامحور است. در اینجا، نقش معلمان دینی و دانش آموزان فراگیر این دروس به منزله ارکان اساسی محیط یادگیری مورد بحث قرار می گیرد.1 -3. فاوا و نقش معلمان دینی
در محیط های یادگیری فاوامحور، چند نقش اساسی را برای معلمان دینی می توان در نظر گرفت: 1.معلم دینی به مثابه فراگیر: معلمان دینی باید بپذیرند که دانش آموزان در برخی از زمینه ها آموزه های دینی عملکرد بهتری در مقایسه با آنها دارند. از این روی، باید در فراگیری آن موارد کوشش کنند؛ 2.معلم دینی به منزله راهنما: نقش معلم دینی تنها تخصص در موضوع درسی نیست، بلکه تسهیل فعالیت های یادگیری، ایجاد چالش و به روز ساختن محتوای درس دینی است؛ 3. معلم دینی به مثابه همکار دانش آموز: فعالیت های فاوامحور زیادی وجود دارد که راهبرد اصلی آنها یادگیری پروژه محور است. در این فعالیت ها، معلم دینی باید همچون همکار دانش آموزان به مشارکت با آنها بپردازد؛ 4. معلم دینی در مقام تدوین کننده: معلم دینی مواد یادگیری را به طور عمده در قالب الکترونیکی تدوین می کند؛ 5.معلم دینی به منزله پژوهشگر: معلم دینی باید در باره نوآوری هایی که در چهارچوب فراگیری درس دینی در کلاس اتفاق می افتد، تامل وتعمق کند؛ 6. معلم دینی به مثابه کارآموز مادام العمر فاوا: فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی، بی نهایت متنوع و متعدد هستند و هر روز ابزارها و نسخه های جدیدی از آنها عرضه می شود. بنابراین کارآموزی دائمی برای معلمان دینی ضرورت دارد؛ 7.معلم دینی به عنوان عضوی از گروه معلمان: در محیط های یادگیری فاوامحور، معلم دینی عضوی از گروه معلمان است و به طور انفرادی فعالیت نمی کند (بارجاس، شورمن و کایکایز، 2002).
2 -3. فاوا و نقش دانش آموزان
به نظر می رسد نقش دانش آموز در محیط های یادگیری فاوامحور، بستگی به رویکرد تربیتی مورد استفاده در کلاس درس دینی، نقش معلم دینی، و هم کلاسی ها داشته باشد. با وجود این، نقش های زیر به طور معمول برای دانش آموزان قابل تصور است: 1. دانش آموز در مقام معلم دینی: با استفاده از فاوا، دانش آموز به یادگیری فعالانه تشویق می شود و مفاهیم دینی و مهارت های جدید را به منظور درک سریع و صحیح متون دینی در کسوت یک معلم فهمیده، به دیگران انتقال می دهد؛ 2. دانش آموز به منزله ی مشارکت کننده: دانش آموزان با معلمان دینی و دیگر هم کلاسی ها در فعالیت های پروژه ای همکاری می کنند. این نقش برای معلمانی که درصدد هستند نشانه های انزاو، گوشه گیری و بی میلی را در دانش آموزان کلاس دینی بر طرف کنند، مفید خواهد بود؛ 3. دانش آموز به مثابه همکار: دانش آموز در فعالیت های گروهی نقش هایی مانند رهبر، متخصص، گزارشگر و نظایر آن را به عهده می گیرد (همان). باید توجه داشت که موضع گیری نسبت به دانش آموزان در یادگیری فاوامحور، مبتنی بر مفروضات زیر است:الف) دانش آموزان تمایل به فعالیت بیشتر و خودنظم دهی دارند؛
ب) دانش آموزان یادگیری مشارکتی را به انفرادی ترجیح می دهند؛
ج)دانش آموزان کنترل بیشتری بر یادگیری دارند.
4. مهارت های معلم دینی در عصر کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات
با توجه به نقش محوری و مهمی که معلم دینی درکاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند تدریس و یادگیری ایفا می کند، مهارت هایی نیاز دارد تا او را در کاربست فناوری توانمند سازد. به این منظور، می توان آن را به دو صورت کلی بیان داشت:1. مهارت استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت یک ابزار تولیدی و شخصی؛ 2. مهارت استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات با شاگردان و برای آنان (سالم و همکاران، 2002، ص9).
ازاین روی، این مهارت ها باید محور فرایند بازآموزی و کارآموزی معلم دینی قرار گیرند. تا بتواند قابلیت های خود را متناسب با نیاز پدیدارشده در محیط های یادگیری افزایش دهد. در شکل شماره1، به طور خلاصه مهارت های مورد نیاز معلم دینی در کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات ارائه شده است.
1 -4. رویکرد یادگیری(14)
1-1 -4. درک چگونگی یادگیری دانش آموزان و توسعه مهارت های یادگیری آنان از درس دینی
این عامل بشتر بیانگر مهارت هایی است که به دانش آموزان در دریافت بیشترین سود از گسترش فرصت های یادگیری موجود آموزه های دینی و آن فرصت هایی که با معرفی فناوری اطلاعات و ارتباطات فراهم می شود، کمک می کند. لیکن معلم باید:الف) دانشی در باره چگونگی یادگیری فراگیران، همراه با منابعی خاص از فاوا که قابلیت کمک و حمایت از دانش آوزان را داشته باشد، کسب کند؛
ب) دانش آموزان را در مورد کیفیت و کمیت منابع اطلاعاتی قابل کاربرد در درس دینی کمک کند (سراجی؛ 1385)؛
ج) اینترنت را به منزله ی منبع اطلاعاتی مفید و قابل کاربرد در درس دینی، همراه با طرز استفاده ی صحیح از آن، آموزش دهد؛
د) از مهارت ایجاد انگیزه و توانایی در دانش آموزان برای کاربست فاوا در فرایند حل مشکلات دینی در زندگی برخوردار باشد؛
هـ) دانش آموزران را به توانایی مجهز کند که اطلاعات دینی مناسب و درست از منابع گوناگون جمع آوری و انتخاب کنند (جلالی و عباسی، 1383).
** توضیح شکل:
2 -1 -4. تدریس با منابع الکترونیک
این مهارت بر درک معلم از چگونگی همراهی با تغییرات مبتنی است. زمانی که یک ارتباط چهره به چهره در اجزای فعالیت های کلاسی و کتاب های درس دینی جای خود را به ارتباط های مجاری و تعامل رسانه ای میدهد، معلم نیاز دارد که:الف) چگونگی استفاده از فاوا را در موقعیت های متفاوت یادگیری آموزه های دینی بیاموزد؛
ب) توانایی و چگونگی استفاده دانش آموزان از فناوری های در دسترس آنها را درک کند؛
ج) توانایی به کارگیری نظریه های مبنایی یادگیری در ارتباط با فاوا و آموزه های دینی را دارا باشد؛
د) درک مناسبی از سبک های یادگیری به منظور بهره مندی مفید و کارآمد از فاوا را در آموزش درس دینی دارا باشد؛
هـ) از توانایی ژرف اندیشی و نقد کردن کمیت و کیفیت منابع دینی مبتنی بر فاوا برخوردار باشد.
3 -1 -4. ارزشیابی الکترونیک فعالیت های دانش آموزان
یکی از فعالیت های معلم در فرایند یاددهی و یادگیری درس دینی چه به شیوه چهره به چهره یا کاربست فاوا، ارزشیابی است. بنابراین معلم باید در فرایند ارزشیابی، نکات زیر را لحاظ کند:الف) توانایی کاربست انواع وسایل فاوا را در جهت فرایند ارزشیابی آموخته های درسی دینی دارا باشد؛
ب) باید توجه داشت که وظیفه ارزشیابی معلم نه تنها محدود نشده است، بلکه با توجه به گستردگی منابع دینی مبتنی بر فاوا و توانایی های متفاوت دانش آموزان در بهره مندی از فاوا، این فعالیت باید با اهمیت بیشتری دنبال شود؛
ج) ارزشیابی باید به مثابه فرایندی مستمر اندیشیده شود تا توانایی افزایش کیفیت فرایند یاددهی و یادگیری دانش آموزان را در درس دینی بهبود بخشد؛
د) معلم باید انتظارات خود را از فرایند یادگیری آموزه های دینی بیان، و دانش آموزان را از نحوه فرایند ارزشیابی با توجه به انواع فاوا آگاه سازد (زمانی و کریمی، 1386).
2- 4. منابع برای یادگیری (15)
1 -2 -4. انتخاب محتوای مناسب و مهارت جست و جو در اینترنت
معلم دینی باید از قدرت شناخت و ادراک مناسبی که نشان دهنده تسلط او بر محتوای یادگیری است، برخوردار باشد. برای دستیابی به این هدف، معلم باید از آخرین تغییرات و منابع اطلاعاتی در رشته مربوطه یعنی مطالب مذهبی و مرتبط با درس دینی، آگاه گردد تا بتواند مهارت کاربرد آنها را متناسب با محیط های یادگیری انتخاب کند و بیاموزد تا در روند آموزش نیز موثر و موفق ظاهر شود.از سوی دیگر، قبل از هر چیز معلم دینی باید قادر به کار کردن با رایانه و استفاده از اینترنت باشد و بتوانند به خوبی از نرم افزارها و سخت افزارهای آموزشی به منظور ارتقای سطح آموزش درس دینی و نیز ایجاد انگیزه شغلی و تحصیلی خود و فراگیران استفاده کند (جلالی و عباسی، 1383).
2-2 -4. مهارت های زیربنایی و سخت افزاری
|
موارد |
مهارت ها |
|
توانایی انتقال مهارت ها و داده ها میان سیستم های رایانه ای |
استفاده از رایانه |
|
طراحی محتوای سیستم های شبکه ای مراکز آموزشی |
استفاده از شبکه های الکترونیکی |
|
آشنایی و استفاده بهینه و مناسب از ویدئوپروژکتور |
استفاده از سیسم ارائه اطلاعات |
3 -2 -4. ایجاد محتوا برای یادگیری درس دینی
مهارت های استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایجاد و پذیرش محتوای درس دینی، سطوح زیر را شامل می شود:الف) ساخت و پردازش محتوا به صورت فردی و جمعی؛
ب) طراحی محتوای یادگیری؛
ج) فراهم آوردن ابزارهایی برای یادگیری محتوای طراحی شده؛
د) رعایت قانون کپی رایت در باره مطالب انتشاریافته و حمایت از حقوق کپی رایت در زمینه نوشته های دانش آموزان؛
هـ) درک فرایند بازخورد و بهره گیری از آن در طراحی محتوای یادگیری که منجر به تحریک دانش آموزان برای ادامه فعالیت می شود.
4 -2 -4. ابزار عمومی و خاص
این مهارت، انواع نرم افزارها و سخت افزارهایی که قابلیت استفاده برای دستیابی به هدف های متفاوت را دارد شامل می شود.|
موارد |
ابزارها |
|
واژه پرداز(12)، پویانمایی ها(13)، پایگاه داده ها(14)، صفحه گسترده(15)، موسیقی |
استفاده از نرم افزارها و پردازشگر داده ها |
|
دوربین فیلمبرداری، چاپگر، اسکنر، ویدئوپروژکتور، ویدئوکنفرانس، پست الکترونیک، اتاق های گفت و گو، تابلوهای اعلانات الکترونیکی |
استفاده از ابزرهای فناوری اطلاعات و ارتباطات برای اهداف متفاوت |
|
سیستم های اطلاعاتی جغرافیایی، سیستم های یادگیری زبان |
استفاده از نرم افزارها و سخت افزارهای خاص |
3 -4. ارتباطات و مشارکت (20)
1 -3 -4. مهارت استفاده مناسب و کنترل شده از اینترنت
اینترنت، بخشی از شبکه جهانی است. پارسونز و اوجا (21) اینترنت را به عنوان مجموعه هایی از شبکه های رایانه محلی، منطقه ای، ملی و فراملی که با یکدیگر در زمینه تبادل و تغییرداده ها، اطلاعات و انجام فعالیت ها مشارکت و همکاری دارند. توصیف کرده اند (پارسونز و اوجا، 2004). معلم دینی باید توانایی و بهره مندی از اینترنت، پست الکترونیک، ویدئوکنفرانس، تابلوهای اعلانات الکترونیکی و اتاق های گفت و گو را دارا باشد. این مهارت بیانگر آن است که معلم باید به درک و شناخت این نکته بپردازد که چه خطرهایی در ارتباط با بهره مندی از اینترنت، دانش آموزان را برای فراگیری مناسب و صحیح آموزه های دینی تهدید می کند؛ همچنان که چگونگی ارتباط این آسیب ها با بلوغ، و میزان مسئولیت دانش آموزان نیز باید درک شود. این مهارت، معلم دینی را قادر می سازد که افزون بر بهره مندی شخصی و افزایش دانش و تجربه، به یادگیرندگان نیز به منظور حمایت از فرایند یاددهی و یادگیری درس دینی کمک کند. راهبردهایی که به تحقیق این مهارت کمک می کند عبارت اند از:الف) فراهم آوردن امکانات و تجهیزات برای حراست و مراقبت از دانش آموزان؛
ب) شناخت و کنترل موقعیت های مشکل زا که دانش آموزان را مورد هدف قرار داده اند؛
ج) آگاهی دادن و برگزاری کارگاه های آموزشی برای استفاده صحیح از امکانات و فرصت های یادگیری ایجاد شده توسط اینترنت و...؛
د) مهم ترین فعالیت در این راستا، افزون بر آگاهی معلم، آشنا ساختن فراگیر و آگاهی دادن به اوست که می تواند نقش مهم و قابل توجهی در تحقق هدف فوق ایفا کند (زمانی و کریمی، 1386، ص74).
2 -3 -4. انتشارات الکترونیک
این مهارت گویای: 1. درک اهمیت مواد آموزشی الکترونیکی دینی برای یادگیری؛ 2.اینکه کدام نوع از انتشارات الکترونیکی دینی فرایند یاددهی و یادگیری را حمایت می کند؛ و 3.شناخت جنبه های آسیب زای انتشارات الکترونیک دینی برای یادگیری است.مزایای نشر الکترونیک
هزینه ذخیره و نشر اطلاعات دینی به صورت مکتوب، به مراتب بیشتر از هزینه ذخیره و نشر این اطلاعات به شکل الکترونیکی است. دسترسی بی درنگ به اطلاعات دینی و تاثیری که بر درک معلمان و دانش آموزان می گذارد، به مراتب بیشتر از ذخیره و نشر این اطلاعات به سبک مکتوب آن است (عطاران، 1383).4-4. مدیریت و نظارت (22)
1- 4 -4. مدیریت محتوا و ارزیابی
این عامل تمامی مهارت های مربوط به یافتن، گردآوری و ایجاد محتوای یادگیری دینی را شامل می شود که عبارت اند از:الف) درک اهمیت یادگیری آموزه های دینی و محتوای یادگیری مربوط به جنبه های متفاوت یادگیری؛
ب) توانایی ایجاد تعادل میان محتواهای متفاوت یادگیری در زمینه دین و اعتقادات دینی؛
ج) شناخت میزان توانایی یادگیری دانش آموزان و امکانات محیط یادگیری در زمینه دین و اعتقادات دینی؛
د) توانایی بهره گیری از توانمندی های دانش آموزان در یافتن، گردآوری، ایجاد محتوای یادگیری و ارزیابی این محتوا در زمینه دین و اعتقادات دینی؛
هـ) شناخت ضرورت و نحوه ارزیابی محتوای یادگیری اعتقادت دینی؛
و) کمک به دانش آموزان برای خودارزیابی آنان (همان).
2 -4 -4. مهارت های ضروری برای اجرای اثربخش و توسعه استفاده از سیستم های فناوری اطلاعات و ارتباطات در تعلیم و تربیت دینی، همراه با اداره فراگیران و نظارت بر یادگیری آنهاست که موارد زیر را در بر می گیرد:
الف) درک اهمیت، ضرورت و سودمندی بهره گیری از مدیریت یادگیری و سیستم های گزارش دهی به منظور تحقق اهداف دینی نظام آموزش و پرورش در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ب)آشنایی با نرم افزارها و استفاده از آنها و سخت افزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور رشد و توسعه مدیریت یادگیری اعتقادات دینی و سیستم های گزارش دهی مبتنی بر عملکردهای شخصی و گروهی دانش آموزان، معلمان و مراکز آموزشی و پژوهشی در زمینه دین و اعتقادات دینی؛
ج) یاری رساندن به دانش آموزان در یافتن بهترین مسیر یادگیری اعتقادات در راستای کاربست فاوا (همان).
5. رویکردهای کارآموزی معلم دینی در عصر کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات
بیشتر پژوهش های انجام گرفته در چهارچوب کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات در حوزه تعلیم و تربیت، براین دلالت دارند که فناوری اطلاعات و ارتباطات این توانایی را داراست که روش های تدریس معلمان را تغییر دهد و به طور ویژه از رویکردهایدانش آموز محور، رشد و توسعه مهارت های آموزشی و فعالیت های مشارکتی حمایت کند (هداد،(23) 2003، ص2).
شناخت اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در تدریس و یادگیری، بیشتر کشورهای جهان را بر آن داشته است که معلمان خود را برای بهره مندی مناسب از این فناوری ها در شکل های متفاوت آماده کنند. کارآموزی معلمان دینی برای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش [اعتقادات، اصول و آیین های دینی] می تواند در شکل های متفاوت اجرا شود؛ به گونه ای که این فناوری ها به منزله یک هسته اصلی و یا یک ابزار تکمیل کننده فرایند کارآموزی استفاده شود (کولایس و ژانج(24)، 2003، ص176). از این روی، کولایس و ژانج چهار رویکرد را برای کارآموزی معلمان برشمرده اند که می توان این رویکردها را برای معلمان دینی هم منظور داشت:
1 -5. فناوری اطلاعات و ارتباطات محتوای اصلی(25) کارآموزی و بازآموزی
نخستین برنامه های کارآموزی معلمان با فناوری اطلاعات و ارتباطات، در سال 1990م بر استفاده از این فناوری ها به منزله محتوای اصلی کارآموزی متمرکز بوده است. این رویکرد، بر چگونگی کارآموزی معلمان در استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در کلاس درس تاکید داشته است. از مسائل قابل توجه این رویکرد، می توان به انتخاب ابزارهای مناسب فناوری اطلاعات و ارتباطات و حمایت از دانش آموزان در استفاده از آن ابزارها، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در حمایت از فعالیت های یادگیری، توسعه روش های تسهیل کننده یادگیری و ارزشیابی عملکرد دانش آموزان اشاره کرد.2 -5. فناوری اطلاعات و ارتباطات تسهیل کننده (26) کارآموزی و بازآموزی
این رویکرد از نقش تسهیل کنندگی فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی در فرایند کارآموزی و بازآموزی معلمان از طریق اینترنت و ایجاد وب سایت های تخصصی و حرفه ای در چهارچوب تحقق اهداف نظام آموزشی حمایت می کند. بسیاری از کشورهای جهان در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات با ایجاد وب سایت هایی حاوی منابع آموزشی، تسهیل ارتباطات شبکه ای و امکانات نرم افزاری و سخت افزاری مناسب فرایند یادگیری و یاددهی را برای معلمان و دانش آموزان بهبود و تسهیل می بخشند. برای مثال مرکز مجازی [آموزش] معلم (27) انگلستان، وب سایتی (28) با عنوان «فرایند پیشرفت» (29) ایجاد کرده است که از امکاناتی مانند منابع گوناگون تدریس و یادگیری و لینک هایی برای حمایت از پیشرفت حرفه ای و مداوم معلمان برخوردار است.3 -5. فناوری اطلاعات و ارتباطات قسمتی از روش تدریس (30)
این رویکرد مبتنی بر درهم تنیدگی فناوری اطلاعات و ارتباطات در کارآموزی و بازآموزی معلم است که برخی از جنبه های کارآموزی و بازآموزی مانند آشنایی معلمان با خود ابزار و نحوه کاربرد آنها را تسهیل می کند. به گونه ای که از این فناوری ها به عنوان یک روش تدریس برای کارآموزی و بازآموزی استفاده می شود.4 -5. فناوری اطلاعات و ارتباطات هسته انتقال فناوری (31)
در این رویکرد، فناوری اطلاعات و ارتباطات به مثابه یک شیوه اصلی فراهم کننده تجارب یادگیری در فرایند کارآموزی معلم مطرح است. محتوای این رویکرد، ضرورتا بر خود مهارت فناوری اطلاعات و ارتباطات تمرکز ندارد. در حالی که کاربردهای متنوعی از فناوری اطلاعات و ارتباطات را پوشش می دهد (کولایس و ژانج، 2003).نتیجه گیری
محیط های یاددهی و یادگیری، امروز نمی تواند سراسر آمیخته با آموزش های رسمی و سنتی گذشته باشد. اکنون پیشرفت و گسترش دانش و آگاهی با گسترش کاربست صحیح فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش پیوند خورده است.از فناوری اطلاعات و ارتباطات، تفسیرهای متفاوتی ارائه شده که گاهی با پیچیدگی بسیار غیر قابل درک است. اما در کل، با بررسی دیدگاه های مطرح شده از جانب صاحب نظران، می توان به این نتیجه دست یافت که همگی در راستای اهمیت و ضرورت کاربست صحیح فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور افزایش قدرت رقابت پذیری و سازگاری نظام های گوناگون آموزشی و پرورشی بوده اند. این امر خود ارتقای سطح
کارآیی و اثربخشی نظام های آموزشی را به همراه دارد. فناوری اطلاعات و ارتباطات، مشارکت بین المللی در آموزش و پرورش را تسهیل و از پیشرفت حرفه ای آن حمایت می کند. دامنه ای از انتخاب های فناوری اطلاعات و ارتباطات چون ویدئوکنفرانس ها، تابلوهای اعلانات الکترونیکی (32) و اینترنت وجود دارد که می توانند در آشنا شدن و مقابله با چالش های امروز حوزه تعلیم و تربیت دینی، معلمان را یاری دهد. لیکن آموزش و تربیت معلم در عصر اطلاعات و ارتباطات یکی از ضروریات ناشی از کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش درس دینی است. از این روی، برای برآوردن نیازها و انتظارات دینی و اعتقادی جامعه، والدین، اولیای آموزشی، فراگیران و معلمان باید مجهز به مهارت هایی به منظور استفاده بهینه از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی باشند. به همین دلیل، تکلیف معلمان و دانش آموزان آن است که به طور مداوم کارآموزی و بازآموزی داشته باشند و دانش و مهارت های نوین را در حالی که به فعالیت خود ادامه می دهند کسب کنند؛ زیرا بدون کاربرد مناسب فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی فعالیت های آموزشی تقریبا بی حاصل خواهد بود. به این منظور، پیشنهادهای زیر ارائه می شود:
- ارتقاء و افزایش توانایی معلمان دینی در جهت به کارگیری موثر این فناوری ها؛
- آماده کردن دانش آموزان از ابعاد جنبه های ذهنی و علمی برای کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری درس دینی؛
- تجهیز مکان های آموزشی با امکانات و ابزارهای مورد نیاز در راستای رشد و توسعه کاربست فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند یاددهی و یادگیری درس دینی؛
- ایجاد ساختار آموزشی و تربیتی مناسب در بهره گیری مناسب از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای آموزش درس دینی؛
- توسعه منابع انسانی متخصص برای بهره گیری کارآمد و اثربخش از فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور ترغیب و تشویق فراگیران درس دینی؛
- آموزش چگونگی استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور ارتقای کیفیت آموزش و بهبود روش های تدریس معلمان درس دینی؛
- چگونگی ایجاد فرصت های برابر آموزش دینی و بهره مندی از آن به منظور یادگیری مادام العمر مشارک کنندگان نظام آموزشی؛
از سوی دیگر، چون درس دینی تنها یک مقوله آموزشی صرف نیست و بیشتر مقوله ای تربیتی و معرفتی است که نتایج آن در تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی دانش آموز دخیل می باشد؛ بهره وری آموزشی به تنهایی نمی تواند مورد نظر باشد. بنابراین رویکرد معرفت شناختی معلمان دینی به فاوا و آگاه بودن آنان از خاستگاه چنین پدیده ای و حدود و ثغور آن و همچنین مزایا و معایب مترتب برآن، بیش از پیش اهمیت می یابد و باید به گرایش های اخلاقی، اجتماعی و جهان شناختی در این زمینه توجه کرد.
همچنین چون مهم ترین چالش پیش روی تربیت دینی به طور عام معلمان دینی به مثابه طلایه داران این مهم به طور خاص، «ساخت زدایی» و شکسته شدن مرزها و ساخت های تقابلی مانند «دور/ نزدیک» و «ممنوع/ مجاز» می باشد که در تربیت دینی اهمیت بسیار دارد (باقری، 1384، ص59). از این روی، توجه به مولفه های ذیل از سوی معلمان دینی و کسب مهارت های لازم و تلاش برای تحقق آنها اهمیتی دو چندان می یابد:
*مولفه عقلانیت و مهارت خردوری:
در عصر ارتباطات، تبادل اطلاعات و دیدگاه های مختلف به سرعت و آسانی تحقق می پذیرد و در صورتی که معلم، بستر مهارت های اندیشیدن صحیح و مبتنی بر معیارهای صحیح عقلانی را در متربی فراهم ننموده باشد، وی به آسانی در ورطه شبهات و اشکالات مطرح شده می افتد. همچنان که این امر در صورت نبود مهارت های لازم در درون معلم برای خود وی نیز دور از انتظار نخواهد بود. بنابراین معلم واقعی باید خود را به شیوه ای محققانه در معرف افکار گوناگون قرار دهد و عقلانیت آموزه های دینی را با نظر به آنها تبیین کند؛ زیرا دین ورزیو تربیت دینی زمانی تحقق و دوام می یابد که موجودیتی مدلل و موجه داشته باشد (باقری، 1384، ص72-74). قرآن کریم نیز نه تنها بر این امر صحه می گذارد، بلکه در آیات مختلف بدان تاکید می کند: قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ؛ (بقره، 111) «بگو اگر راست می گویید، دلیل خود را بیاورید».
وَ مَا کَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لاَ یَعْقِلُونَ؛ (یونس، 100) «هیچ کس را نرسد که جز با اذن خدا ایمان آرد و بر آنان که عقل خویش را به کار نمی بندند، پلیدی قرار می دهد».
علامه طباطبایی نیز در پاسخ کسانی که معتقدند آیات و روایات، عقل را حجت نمی دانند و دلیل بودن آن را ابطال کرده اند، می فرماید: «این سخن به منزله تیشه ای است که ابتدا به ریشه آیات و روایات زده می شود و حقانیت آنها را ابطال می کند؛ زیرا اثبات حقانیت و معصومیت وحی، راهی جز طریق عقل ندارد (طباطبایی، 1362، ص219).
* مهارت تقوای حضور:
معلم دینی ضمن شناخت انواع مختلف تقوا، باید مهارت های لازم برای تحقق گونه ای از آن در خود و دانش آموزان را که متناسب با اقتضای عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات می باشد، مهیا کند. تقوا یا حفظ خویشتن را می توان به دو شکل نگریست: یکی تقوای پرهیز که بیشتر متناسب با ساخت جوامع سنتی است و دیگر تقوای حضور که در آن مرز پرهیز صورت مکانی ندارد، بلکه به شکل مکانتی است؛ بدین معنا که ما دیگر بر مبنای موقعیت جغرافیایی فرد را شرایط منفی جدا نمی کنیم، بلکه فرد در عین حضور در مکان، منزلت و مرتبه خود را فراتر از آن می بیند که دامن خود را گناه آلوده کند و با چنین تلقی ای از تقواست که حضور فرد در جایگاه مربی و متربی در متن جامعه و در عصر ارتباطات در عرصه ارتباطات معنا می یابد (باقری، 1384، ص76-77).*مهارت ارزیابی، گزینش و طرد:
واقعیت این است که در عصر کنونی، کتاب های درسی قبل از چاپ شدن، کهنه می شوند و بیشتر مشاغل، سریعا تغییر می کنند. پس وقتآن رسیده است که تعلیم و تربیت نیز شرایطی دیگر پیدا کند و به پرورش تفکر انتقادی در افراد به منزله یکی از هدفهای اصلی تعلیم و تربیت بیشتر توجه شود. در فرایند آموزش باید ضمن تقویت روحیه انتقادپذیری در معلمان، زمینه بررسی و تحقق آن را در شاگردان نیز به وجود آورد (مایرز، 1383).
براین اساس، نظام آموزشی و معلم باید به جای انتقال صرف اطلاعات به دانش آموزان، موقعیت های مناسب برای پرورش تفکر آنان را فراهم سازد؛ تفکر، به ویژه تفکر انتقادی، خودبخود رشد نمی یابد. بلکه ضروری است که به صورت نظری و علمی تدریس شود (ملکی، و حبیبی پور، 1386، ص93). از سوی دیگر، این مهارت پشتوانه و مکمل تقوای حضور می باشد؛ چرا که لزوم حضور غیرانفعالی، ارزیابی اطلاعات و رویدادها می باشد. این امر نیز زمانی تحقق می یابد که فرد از روحیه ای نقادانه برخوردار باشد (باقری، 1384، ص78). از این روی، معلم دینی نیز به منزله یکی از اصلی ترین نقش آفرینان فرایند تربیت دینی، هم باید خود از مهارت تفکر انتقادی برخوردار باشد و هم بتواند این امر را در درون دانش آموزان نهادینه کند تا آنان نیز بتوانند با ذهنیتی آگاهانه و روشن در عصر فوران و بمباران اطلاعات به ارزیابی و انتخاب اطلاعات مبادرت ورزند و در برخورد با مسائل، موضعی مبتنی بر عقلانیت و اقتدار اتخاذ کنند.
پی نوشت ها :
1. کارشناس ارشد برنامه ریزی آموزشی.
2. دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت.
3. رضا علی نوروزی(استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه اصفهان.
4.دانشجوی کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت.
5. Stensaker & et al.
6. Information and Commumication Technology.
7. Niemiec, Sikorski & Walberg.
8. constructiveist.
9. Cradler.
10. vision.
11. Pre - service.
12. In - service.
13. Prickett.
14. Learning approach
15. Resources for learing.
16. Word processor.
17. Animation.
18. Database.
19. Spreadsheet.
20. Communication and Collaboration.
21. Parsons and Oja.
22. Management and Recording.
23. Haddad.
24. Collis & Jung.
25. Information and Communication Technology as Main Content.
26. Information and Communication Technology.
27. Virtual Teacher Center.
28. www. vtc. ngfl. gov. uk.
29. Career Development.
30. Information and Communication Technology Part of Method.
31. Information and Communiction Technology as Core Delivery Technology.
32. Electronic Bulletin Board.
1. قرآن کریم.
2. باقری، خسرو(1384)، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج2، مدرسه، تهران.
3. بیگی، حمزه، طیبه، مقصودی، مجتبی (1383)، برنامه درسی در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات، آییژ، انجمن برنامه ریزی درسی ایران، تهران.
4. بهار، مهری(1387)، «مطالعات دینی در نظام آموزش عالی ایران»، مجله آموزش عالی ایران، 135-149.
5. جلالی، علی اکبر، عباسی، محمد علی (1383)، فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش سایر کشورهای دنیا، آییژ، برنامه ریزی درسی ایران، تهران.
6. راهنمایی، احمد (1379)، «میزگرد تعلیم و تربیت دینی»، مجله معرفت، ش32.
7. زمانی، بی بی عشرت، کریمی، مهدی (1386)، «مهارت های نوین و رویکردهای کارآموزی معلم در عصر فناوری اطلاعات و ارتباطات»، ماهنامه انجمن انفورماتیک ایران، ش29.
8. سراجی، فرهاد (1385)، «ظهور فناوری اطلاعاتی و ارتباطی و ضرورت تغییر در شیوه های آموزشی»، پژوهش نامه آموزشی، ویژنامه ش94.
9. عباس، روزبهانی (1380)، «تاملی در تربیت اسلامی»، فرهنگ عمومی و تربیت دینی، ش29.
10. عطاران، محمد (1383)، جهانی شدن، فناوری اطلاعات و تعلیم وتربیت، موسسه توسعه فناوری آموزشی مدارس هوشمند، تهران.
11. قائمی، علی (1380)، «لزوم تجدید نظر در شیوه های تربیت دینی»، ماهنامنه پیوند، ش41.
12. مایرز، چت (1383)، آموزش تفکر انتقادی، ترجمه خدایار ابیلی، سمت، تهران.
13. ملکی، حسن و حبیبی پور، مجید (1386)، «پرورش تفکر انتقادی هدف اساسی تعلیم وتربیت»، فصلنامه نوآوری های آموزشی، ش19.
14. مهرمحمدی، محمود (1383)، بازاندیشی مفهوم و مدلوم انقلاب آموزشی در عصر اطلاعات و ارتباطات، آییژ، انجمن برنامه ریزی درسی ایران، تهران.
15. محمدی ری شهری، محمد (1377)، میزان الحکمه، دارالحدیث، قم.
16. میرزارضی دهقی، سمیه (1386)، فرصت ها و تهدیدهای ناشی از گسترش فناوری اطلاعات درتربیت دینی دانشجویان از دیدگاه اساتید عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، چاپ نشده، دانشگاه اصفهان، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی.
17. نصرآبادی، حسنعلی، نوروزی، رضاعلی (1383)، «تاثیر آموزه های تربیت دینی بر فرهنگ وتمدن ایران»، مجله علوم تربیتی و روان شناسی، دانشگاه اصفهان، ش4.
18. Barajais, M. Scheuermann, F. & Kikis, K. (2002), Critical indicatiors of innovative practices in ICT - supported learning. Tech on the World Wide Web, Available at: www.iacm. forth. gr/educational/publictions. html.
19. Bradley, H, Conner, C&Southworth, G. (1994), Developing Teachers, Developing Schools, London:David Fulton.
20. Breen & et al. (2001), The Role of Information and Communication Technologies in a University Learning Environment, Studies in HigherEduction, Vol 26, No.1.
21. Collis, B & Jung, I.S. (2003), Uses of information and communication technologies in teacher education. in B. Robinson & C. Latchem (Eds), Teacher eduacation through open and distance learning, London: Rutledge Falmer
22. EEP (2006). Teachers' ICT skill framework; available at: www. eep-edu. org/innservice/skills/ICTSlillsF.htm
23. Haddad, W.D. (2003), Is instructional technology a must for learning?
24. Techknwlogi. org, retrived, available at: www.techkmowlogia.org/TKL-active-pages2/CurrentArticls/main.
25. Newhouse. p. (2002), The Impact of ICT on Learning and Teaching, on published, Western Australian Department of Education.
26. Niemiec, Sikorski, & Walberg (1989), Comparing the cost - effectiveness of tutoring and computer based instruction; Journal of Educational Computing Research, 5 (4), 395-407
27. Person, J. J. and oja, D (2004), new perspectives on compute concepts. Boston: Thomson course technology.
28. Prickett, G. R. (2005), pre-service teachers and media: Post experiences and present Practices, on published PHD Dissertation, the Faculty of the Virginia Polytechnic Institute and State University.
29. Salem, Ali & Selwood (2002), The Impact of information and communication technology on Education, available at: www. squ. edu. om/ceto.
30. Stensaker, Bjorn. Massen, Peter. Borgan, Monika. Oftebor Mette, & Karseth, Berit (2007), Use, updating integration of ICT in higher education: Linking purpose, people and pedagogy; Higher education 2007,vol,54, 417-433.
منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان، (1388)، مجموعه مقالات همایش تربیت دینی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پرورشی امام خمینی (رحمه الله).
