تجهیز جنگنده‌های ایران به موشک‌های کروز نقطه‌زن با موتور جت

گزارشی از جدیدترین دستاورد دفاعی نهاجا
سلاح‎های دورایستا امروزه به یکی از مهمترین انواع سامانه‎های تهاجمی نیروهای هوایی دنیا تبدیل شده به طوری که کشورهای مختلفی اقدام به طراحی و ساخت بمب‎ها و موشک‎های دورایستا کرده اند. تمامی این سلاح‎ها در مراحل مختلف پرواز دارای قابلیت هدایت و کنترل هستند و حتی می‎توانند در صورت لزوم در میانه مسیر، هدف دیگری را برای حمله انتخاب کنند.
برخی از موشک‎های دورایستای هواپرتاب ساخته شده در دنیا با بهره‎گیری از برد بالای خود، از سمتی غیر جهت پرواز و راستای اولیه شلیک از هواپیما به هدف نزدیک شده و در واقع می‎توانند هدف را دور بزنند. تعدادی از این موشک‎های دورایستا که دارای بردهای بالا هستند در دسته موشک‎های کروز قرار می‎گیرند.
اصلی‎ترین مشخصه این نوع موشک‎ها پرواز در ارتفاع بسیار نزدیک به سطح زمین و عموماً کمتر از 30 متری در فاز پیمایشی (کروز) از مراحل حرکت آن است که بخش بسیار زیادی از زمان پرواز آنها را شامل می‎شود از این رو این موشک‎ها به نام کروز شناخته شدند بر خلاف تصور نادرستی که این واژه را صرفاً به وجود قابلیت هدایت در موشک نسبت می‎دهد.
اغلب موشک‎های کروز ساخته شده دارای سرعت‎های کمتر از صوت هستند اما برخی نمونه‎های جدید در بخش نهایی پرواز (فاز ترمینال) به سرعت مافوق رسیده و برخی نیز از ابتدای پرواز، سریع‎تر از صوت حرکت می‎کنند. موشک‎های کروز از هواپیما، پرتابگر زمینی، کشتی و زیردریایی شلیک می‎شوند و انواع مختلف آنها برای حمله به رادارها، کشتی‎ها و اهداف زمینی توسعه یافته‎اند.
برخی از مهم‎ترین اجزاء مشترک همه این موشک‎ها شامل پیشران راکتی برای نمونه‎های برد کوتاه تا متوسط و موتور جت برای نمونه‎های دوربرد، سامانه هدایت درونی یا همان ناوبری اینرسی، خلبان خودکار، ارتفاع‎سنج (برای اندازه‎گیری ارتفاع از سطح و پرواز در نزدیکی آن) و جستجوگر هدف که عموماً از نوع راداری، تصویری یا حرارتی است.
برخی از موشک‎های جدید می‎توانند به صورت هوشمند اهداف را شناسایی کرده و برای اجرای بهتر مأموریت خود در هدفگیری نهایی تغییراتی اعمال نمایند. این قابلیت خصوصاً برای موشک‎های حامل ریزمهمات برای انهدام چندین هدف، بسیار مفید است.

برد بالا، هدایت دقیق و خودکار، عملکرد کروز

برد موشک‎های دورایستا و کروز هواپرتاب از چند ده کیلومتر تا چند هزار کیلومتر را شامل می‎شود. مهمترین مزیت شلیک موشک از بردهای بالا در امان ماندن هواپیما از پدافند دشمن است.
در واقع این خود موشک است که باید از میان لایه‎های دفاع هوایی اطراف هدف به سوی آن ادامه مسیر دهد؛ در حالی که برای رها کردن بمب‎های سقوط آزاد و موشک‎های برد کوتاه قدیمی، هواپیمای بمباران کننده می‎بایست تا فاصله چند کیلومتری هدف، پیشروی می‎نمود که کاملاً در معرض آتش تمام انواع تسلیحات پدافندی از توپ‎های کالیبر پایین و موشک‎های دوش‎پرتاب تا موشک‎های بزرگ‎تر با بردهای بیشتر قرار می‎گرفت.
همچنین با استفاده از تسلیحات دورایستا امکان افزایش گستره نبرد با تعداد ثابتی هواپیمای رزمی ایجاد می‎شود. افزایش گستره نبرد به این معناست که مساحت محدوده تحت پوشش توسط یک هواپیمای جنگی با موشکی با برد مشخص در صورت استفاده از موشک با برد دو برابر، به چهار برابر افزایش خواهد یافت که بدین ترتیب با استفاده از همان تعداد جنگنده بمب‎افکن، امکان ضربه زدن به منطقه‎ای با مساحت چهار برابر ایجاد خواهد شد.
به علاوه، وجود برد بالا امکان حمله به یک هدف از جهات مختلف توسط یک هواپیما یا حمله به چند هدف در مناطقی با فواصل مختلف از آن را می‎دهد.
توانمندی «شلیک کن و فراموش کن» در سلاح‎های دورایستا که به معنی هدایت خودکار بمب یا موشک پس از شلیک است این امکان را به هواپیمای کاربر این نوع تسلیحات می‎دهد که پس از رها کردن سلاح، گردش کرده و به سوی مواضع خودی بازگردد و در نتیجه خطر فعالیت پدافند دشمن بر ضد خود را بطور کامل از بین برده و یا از خطر رهگیری و تعقیب شدن بوسیله جنگنده‎های نیروی مدافع، به میزان زیادی بکاهد.
از دیگر مزایای موشک‎های دورایستای هوشمند و دقیق، امکان تحقق ایده یک موشک برای یک هدف است.
همانطور که پیشتر اشاره شد، در نبردهای هوایی گذشته برای انهدام اهداف، به تعداد زیادی بمب نیاز بود و این تعداد در اوائل دهه 1990 به یک تا دو بمب کاهش یافت. بدین ترتیب هواپیمایی که مثلاً شش بمب حمل می‎کند توان حمله به شش هدف را یافت که به معنی انهدام اهداف بیشتر در یک سورتی پرواز توسط یک جنگنده است که به کاهش بار کاری نیروی هوایی، امکان افزایش گستره نبرد (بسته به برد دورایستایی سلاح)، صرفه‎جویی در مصرف مهمات و دوام بیشتر نیروی عمل کننده در یک نبرد فرسایشی است.
در زمینه دقت بمب‎ها و موشک‎های دقیق می‎توان گفت که این سلاح‎ها پس از طی مسافت‎های چند ده کیلومتر تا چند هزار کیلومتر امکان اصابت به هدف خود را با خطاهایی کمتر از 15 متر تا کمتر از 1.5 متر دارند.
این میزان دقت امکان انهدام حتی یک ساختمان در قلب یک شهر پر جمعیت را بدون وارد آمدن خسارت به اطراف یا انهدام ساختمان‎های مجاور فراهم کرده و به معنی توان هدف قرار دادن مراکز فرماندهی دشمن حتی در محیط‎های شهری است. همانطور که نتایج به کار گیری موشک‎های کروز و سایر مهمات هدایت شونده در جنگ‎های دو دهه اخیر تا حدودی این مطلب را نشان داده است.
حال با ترکیب این دقت بالا با هوشمند شدن و قابلیت هدایت خودکار پس از شلیک، یک هواپیمای رزمی امکان حمله به چندین هدف متمایز در یک بازه زمانی چند ثانیه‎ای را می‎یابد که جهش چشمگیری در تأثیرگذاری نیروی هوایی محسوب می‎شود.
خصوصاً سرعت عمل نیروی هوایی به عنوان یک نیروی نظامی واکنش سریع با به کار گیری چنین سلاحی بالاتر می‎رود. بنابراین با تعداد کمتری پرواز، با تعداد کمتری جنگنده، به تعداد بیشتری هدف، در گستره‎ای وسیع‎تر، با احتمال اصابت بالا و بسیار دقیق (خطای در حد چند متر) می‎توان یورش برد.
همچنین موشک‎های کروز با توجه به امکان پرواز بین عوارض زمینی و در ارتفاع پائین برای در امان ماندن از دید رادارها و رسیدن به نزدیک هدف بدون دیده شدن توانمندی بالایی دارند که به کاهش چشمگیر احتمال منهدم شدن موشک توسط پدافند اطراف هدف منجر شده است خصوصاً در مأموریت‎های ضد کشتی که موشک در فاصله چند متری سطح آب در فاز نهایی پرواز می‎کند. در مقابل نیروی مدافع باید تمام مسیرهای ورود موشک‎های کروز را با سامانه‎های کشف و ردگیری و انهدام علیه این اهداف نسبتاً سریع پوشش دهد.

تلاش‎هایی از جنس جهاد

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران (نهاجا) با بهره‎مندی از تجربه گران‎قیمت 8 سال جنگ تمام عیار در برابر نیروی هوایی ارتش بعث عراق که از آخرین اطلاعات، تسلیحات، آموزش‎ها و مشاوره‎های قدرت‎های بزرگ دنیا برخوردار بود با درک نیاز به افزایش برد دورایستایی تسلیحات هواپرتاب پس از فراغت از نبرد به توسعه توانمندی‎های خود در این زمینه پرداخت.
پخش کننده مهمات کوچک با نام کایت، که دستکم دو نسل از آن ساخته شده نمونه‎ای از این تلاش‎ها است که توسط معاونت جهاد خودکفایی نهاجا به ثمر رسیده. حرکت به سمت ساخت چند نسل از موشک‎های دقیق هدایت لیزری ستار با بردهای چند برابر بمب‎های هدایت لیزری در اختیار این نیرو نیز جلوه‎ای دیگر از این فعالیت‎ها است.
اما در چند سال گذشته و با کمک وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح کار توسعه تسلیحات هواپایه دورایستا برای هواپیماهای رزمی کشور رونق بیشتری گرفت. نمونه‎ای از نتایج این دسته از پروژه‎ها، بمب‎های قاصد1و2 هستند. این بمب‎ها با برخورداری از سرجنگی سنگین به جرم 2000 هزار پوند معادل 907 کیلوگرم، بکارگیری حسگر اپتیکی در دماغه برای هدفگیری دقیق و بال‎هایی بزرگ ضمن رسیدن به خطای نزدیک به صفر در اصابت به هدف که در فیلم آزمایش این موشک نیز مشهود بود به بردهای 30 تا 50 کیلومتر دست می‎یابند.
همچنین در نقش ضد کشتی نیز پس اجرای پروژه قائم و آزمایش موشک های مختلف، امروزه جنگنده‎های نیروی هوایی ارتش و دستکم اف-4ئی فانتوم، قابلیت شلیک موشک‎های ضد کشتی نصر با برد بیش از 35 کیلومتر، نور با برد 120 و قادر با برد بیش از 220 کیلومتر را نیز پیدا کرده‎اند. البته این بردها مربوط به حالت شلیک از سطح است و با شلیک از هواپیما برد این موشک‎ها بیشتر خواهد بود.
این در حالی است که در زمان جنگ تحمیلی اجرای عملیات دقیق ضد کشتی تنها با موشک هوا به سطح ماوریک با برد نهایی کمتر از 25 کیلومتر (در بهترین شرایط) ممکن بود.
ظاهراً در آن سال‎ها به کار گیری موشک‎های «MIM-66 استاندارد» نیز در نقش ضد کشتی در کشورمان چندان رضایت بخش نبوده است. اما امروزه طیفی از موشک‎های پیشرفته، با قدرت تخریب بسیار بیشتر از موشک‎های فوق و با برد متوسط تا بلند ستون فقرات عملیات ضد کشتی و ضد اهداف ساحلی را بر عهده دارند.
نمونه‎ای دیگر از موشک‎های برد بلند، قاصد3 است که توسط نهاجا معرفی شد و در رژه‎های نیروهای مسلح به نمایش در آمد. بر خلاف قاصد1و2 این نمونه دارای یک پیشران راکتی بزرگ بوده که آن را به برد اعلام شده بیشتر از 120 کیلومتر می‎رساند.
قاصد3 نیز از یک حسگر اپتیکی به علاوه سامانه‎های کمکی دیگر برای هدفگیری اولیه پیش از پرتاب و قاعدتاً سامانه‎ای برای هدایت و ناوبری در مسیر طولانی پرواز برخوردار است.

جدیدترین کروز ایرانی

در رژه روز ارتش جمهوری اسلامی ایران بر خلاف سال‎های گذشته به جای موشک قاصد3 ، موشکی دیگر به نمایش درآمد که مشخصاتی همچون برد بالای 100 کیلومتر و عملکرد کروز برای آن اعلام شد. این موشک شباهت محسوسی به قاصد3 داشته اما به جای یک پیشران راکتی از یک موتور جت بهره‎مند است.
پیکربندی این موشک نیز مشابه قاصد3 شامل 4 بال اصل در انتهای بدنه مجهز به سطوح کنترلی و 4 بالک کوچک پایدار کننده نزدیک دماغه است. بال‎ها و بالک‎های این موشک به شکل علامت ضربدر یا کراس قرار گرفته‎اند که از نظر دینامیک و کنترل پیچیدگی بیشتری نسبت به بالک‎های قرار گیرنده به شکل علامت بعلاوه یا پلاس (+) داشته اما کارامدی بهتری در شرایط مختلف دارند. ابعاد تخمینی این موشک شامل طول 5.3 متر، قطر بدنه اصلی 35 و دهانه بال 70 سانتیمتر است.
این موشک نیز مانند سری بمب‎ها و موشک قاصد، موشک زوبین با سرجنگی 750 پوندی (حدود 340 کیلوگرم) و بمب یا موشک قدر با سرجنگی 907 کیلوگرمی از حسگر اپتیکی (دوربین نصب شده در دماغه) برای هدفگیری در فاز نهایی برخوردار است.
با توجه به عملکرد کروز این سلاح هواپرتاب جدید و توضیحات ارائه شده در مقدمه این گزارش این موشک نیز باید سامانه ارتفاع‎سنج برای تنظیم ارتفاع در هنگام پرواز نزدیک سطح زمین و همچنین سامانه‎ای برای هدایت میانی داشته باشد.
در واقع هر چند سامانه هدایت درونی موشک‎ها که از نوع هدایت اینرسیایی و مبتنی بر ژیروسکوپ و شتاب‎سنج است در مراحل اولیه پرواز کاملاً قابل اتکا است اما با گذشت زمان خطای ذاتی این سامانه انباشته شده و نیاز به رفع خطا با اتکا به منابع بیرونی است. بنا بر این موشک‎های برد بلند خصوصاً انواع کروز نیازمند سامانه‎های ناوبری کمکی هستند.
با شروع بخش میانی پرواز موشک باید از سامانه‎های مختلفی برای هدایت در مسیر صحیح به سمت هدف استفاده کند از جمله سامانه تشخیص عوارض زمینی و مقایسه آن با نقشه‎های ذخیره شده از قبل. نوع دیگر از سامانه‎های هدایت میانی، سامانه‎های مکانیابی جهانی هستند.
بدیهی است در زمان جنگ نه تنها نمی‎توان به سامانه‎های GPS (متعلق به آمریکا) و گالیله (متعلق به اروپا) اتکا کرد بلکه سامانه‎های مکانیابی جهانی گلوناس روسیه و سامانه در دست توسعه توسط چین نیز تحت تأثیر شرایط مختلف ممکن است از دسترس خارج شوند. از این رو کشورمان برای بهره‎گیری از مزیت ناوبری ماهواره‎ای در حال توسعه منظومه ماهواره‎های موقعیت‎یابی است.
در حال حاضر نیز سامانه ناوبری ملی بر مبنای ایستگاه‎های زمینی در دست توسعه است. پایه فناوری آن به طور کامل در کشور در قالب سامانه ملی هدی کاربردی شده که تا برد 300 کیلومتر به کاهش خطا و تأخیر سامانه GPS پرداخته و خطای آن را در این برد به کمتر از 30 متر کاهش می‎دهد.
همچنین سابقه فناورانه کشورمان در سایر موشک‎های تولید شده نشان می‎دهد توانمندی بومی ساخت سامانه‎های ناوبری دقیق برای موشک‎های دوربرد در ایران موجود است.
هر چند با توجه به مقایسه ابعاد موشک کروز رونمایی شده با نمونه‎های همرده داخلی و خارجی به طور محسوسی برد بیشتر از 100 کیلومتر قابل تخمین است اما در صورت فقدان چنین سامانه‎هایی برای هدایت میانی در موشک کروز نهاجا، احتمالاً در محدوده برد اعلام شده اثر بخشی خواهد داشت.
همچنین با توجه به اینکه یکی از مأموریت‎های قاصد3 درگیری با شناورهای دشمن اعلام شده بود، این موشک نیز با اتکا به سامانه هدفگیری اپتیکی در مأموریت‎های دریایی شامل انهدام شناورها و تأسیسات ساحلی و اهداف نزدیک به دریا کاملاً مفید خواهد بود. پیش از این نیز اعلام شده بود که نهاجا در حوزه دریایی موفق شده با دستیابی به موشک‎های مشابه کروز که به تولید رسیده اهداف خود را مورد اصابت قرار دهد.
سامانه هدایت اپتیکی موجود در این موشک و نمونه‎های مشابه به طور کلی شامل یک دوربین مستقر در دماغه و حسگرهای تعیین زاویه بدنه نسبت به راستای دوربین و سپس تطبیق موشک با زاویه مورد نظر برای اصابت به هدف توسط اعمال نیروی سطوح کنترلی و سامانه‎های پردازشگر است.
هر یک از کارهای قفل روی هدف و هدایت موشک تا برخورد به آن با توجه به فناوری‎های مورد استفاده می‎تواند توسط انسان و یا به طور خودکار اجرا شود. این سامانه امکان تعقیب هدف را نیز به صورت خودکار فراهم کرده و امکان خروج از موقعیت شلیک را به هواپیما می‎دهد.
لازم به ذکر است سامانه هدفگیری اپتیکی در قیاس با رادارهای فعال و رادارهای تصویرساز محدودیت هایی دارد اما بسیار ارزانتر بوده و در بسیاری از شرایط جوی معمولی اثربخشی کافی دارد از این رو می‎توان از بمب‎ها و موشک‎های مجهز به این سامانه برای شرایط عادی و بردهای نچندان بلند به طور مؤثری بهره گرفت و موشک‎های گران‎قیمتر راداری را برای سایر مأموریت‎ها در نظر گرفت.
با مقایسه موشک کروز نمایش داده شده با نمونه‎های مشابه، در نظر داشتن حدود وزنی و ابعاد بال‎های آن و سایر پارامترهایی که توضیح آن مد نظر این گزارش نیست، می‎توان سرعت پیمایشی بیش از 0.6 ماخ را برای آن تخمین زد.
پیشران جت موجود در این موشک وظیفه حفظ این سرعت را به طور ثابت برای رسیدن به هدف بر عهده دارد که موجب اجرای سریعتر مأموریت در مقایسه با بمب‎های دورایستا با همین برد می‎شود. این بمب‎ها به دلیل عدم برخورداری از پیشران به مرور دچار افت سرعت می‎شوند.
برد بالای 100 کیلومتری این موشک که دستکم دو برابر بمب‎های قاصد است افزایش شعاع پوشش منطقه برای ضربه زدن توسط هواپیمای حامل می‎شود. همانطور که پیش‎تر اشاره داشتیم، با بهره‎گیری از این موشک و قاصد3 برای پوشش یک منطقه با عرض چند صد کیلومتر‌ حداقل به 50 درصد هواپیمای عمل کننده کمتر نیاز است که باعث ایجاد ظرفیت برای اجرای مأموریت‎های بیشتر در یک زمان می‎گردد.
برد بالای 100 کیلومتر عملاً موشک کروز جدید را به یک سلاح دورایستای تمام عیار تبدیل نموده که روند طی شده در سال‎های اخیر تلاش مجموعه متخصصان دفاعی کشور را برای رسیدن به بردهای بالاتر در این رده از تسلیحات در عین حفظ دقت و هوشمندی سلاح را نشان می‎دهد.
در یک عملیات دوربرد نفوذ به خاک دشمن، برد بالای این موشک تهدید از جانب نیروی دفاعی دشمن را به میزان چشمگیری کاهش می‎دهد زیرا اساسا ‌با شلیک این موشک از فواصل دور و کاهش میزان نفوذ در فضای دشمن، هواپیمای عمل کننده از تیررس پدافند در امان می‎ماند و این تاکتیک حمله،‌ ریسک عملیات‎های ضربتی را حتی به دور از پوشش هوایی خودی به کمترین میزان می‎رساند.
از سوی دیگر دقت بسیار بالا و نزدیک به صفر، هوشمندی در تعقیب هدف و هدایت تمام خودکار، احتمال اصابت و انهدام هدف را نیز به بیشینه رسانده و در مجموع باعث افزایش تأثیرگذاری قدرت هوایی کشور می‎گردد.
بنابراین موشک کروز جدید به معنای واقعی یک سلاح دورایستا و نقطه زن محسوب می‎شود که نقش مؤثری در افزایش کارایی نیروی هوایی در عملیات‎های خود دارد.
انهدام یک هدف با یک بمب امروزه توسط مجموعه بمب‎ها و موشک‎های جدیدی که عملیاتی شده‎اند میسر شده و بضاعت کمّی نیروی هوایی با افزایش کیفی معجزه‎آسای تسلیحات به تثبیت قدرت هوایی جمهوری اسلامی ایران در منطقه کمک شایانی کرده است.

منبع مقاله :
سایت مشرق