قرائت قرآن و موسیقی

خوش خوانی قرآن

حدیثی هست به این مضمون: زَیّنوا القُرآنَ بِالصَّوتِ الحَسَنِ ( قرائت قرآن را به خوش خوانی خود بیارایید). البته تعداد این گونه احادیث در تشویق به خوش خوانی قرآن کم نیست و در مجموعه های حدیث و سیره نامه ها آمده است که عبدالله بن مسعود ( قاری، حافظ قرآن، از کاتبان وحی، دارای مصحف خاص، و از نزدیکترین صحابه، بلکه در حکم مباشر و کارگزار حضرت رسول (ص)، به لحن و صوت دلکشی قرآن می خواند و گاه حضرت از او می خواستند که آیاتی از قرآن برایشان خوش خوانی کند.(1)
اولین و بزرگترین معلم درست خوانی قرآن در تاریخ اسلام و قرآن، خودحضرت ختمی مرتبت بودند. حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)، نخستین و بزرگ ترین آموزنده قرآن در چنین مکتب والایی بوده است که بزرگانی چون عبدالله بن عباس و مجاهد بن جبر و بسیاری از صحابه دیگر شاگرد حضرت علی یا مسن ترها مستقیماً شاگرد مکتب تعلیم قرائت و تفسیر خود رسول اکرم (ص) بوده اند، که به یکی از برجسته ترین آنها یعنی عبدالله بن مسعود اشاره کردیم.
در تاریخ اسلام که قرآن کانون و سلسله جنبان عظیم تمدن سازی و فرهنگ آفرینی و الهام بخشی تأسیس و تدوین علوم مختلف بوده است، وقتی به تاریخ آموزش توجه می کنیم، می بینیم که آموزش قرآن، جزو اصلی ترین و نخستین مواد درسی و آموزشی بوده است و برای این کار از سوره های خوش نوا و کوتاه مکی و جزء آخر ( سی ام) که به جزء عم= عمَّ جزء/ جزو معروف است ( به مناسبت آغاز از سوره قیامت، هفتاد و پنجمین سوره قرآن که با عمَّ یَتَسَاءلونَ، از چه هم پرسی می کنند؟) آغاز می کرده اند.
بعد از آنکه در قرون دوم و سوم، رسم الخط عثمانی و لایتغیر قرآنی، نقطه، نشان، حرکت ( اعراب)، علایم سجاوندی، وقف و ابتدا، و نظایر آن را پیدا کرد، برای تسهیل خواندن به تقسیماتی منقسم شد. کل قرآن به سی جزء، هر جزء به دو ( یا گاه چهار) حزب، و بسته به اینکه هر جزء به دو حزب یا چهار حزب تقسیم شده باشد، مصاحف خاصی به نام « شصت پاره» یا « صد و بیست پاره» برای آسانی قرائت در یک وعده ( به ویژه در مجلس ختم/ فاتحه خوانی) پدید می آید و هر بخشی طبعاً صحافی مستقل دارد. البته مصاحف سی پاره به ویژه در میان مسلمانان شبه قاره هند متداول است.
تقسیم دیگر قرآن به پنج آیه است که این عمل را تخمیس ( پنجگانه سازی) و یا به ده ایه است که آن را تعشیر ( دهگانه سازی)، [یا تشعیر که از هنرهای مصحف آرایی و کتاب آرایی معروف است اشتباه نشود] می گویند. یک تقسیم بندی دیگر، تقسیم کل قرآن به گروه ها یا خوشه های همبسته و به هم پیوسته از نظر نزول وحی یا اتحاد و وحدت معنایی است که با این روش هر بخش را رکوع می نامند و کل رکوعات قرآنی، با اختلافی در بعضی سنت ها و کشورها، حدود 540 فقره است.(2) تقسبم به رکوعات برای تسهیل قرائت قرآن در نماز است. شیعه و اهل سنت معتقد به ضرورت و وجوب قرائت فاتحه الکتاب ( سوره حمد، نخستین سوره قرآن در تدوین رسمی، نه بر حسب نزول) در هر نماز واجب و مستحب هستند و مستند هر دو حدیث لا صَلَوة إلّا بِفَاتِحِةالکتَابِ است اما شیعه قرائت « تسبیحات اربعه» را که یادگار از حضرت فاطمه زهرا (س) است در رکعات دوم و سوم به جای قرائت فاتحه، روا ( نه الزامی) می دانند. در رکعت دوم هر نماز شیعه قائل است که باید یک سوره کامل ( طبعاً و غالباً از میان سوره های کوتاه) خوانده شود. اهل سنت در عین رواشماری این شیوه معتقدند که شاید به استناد فَاقرَؤَوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ القُرآنِ... ( مزمل، 20) نیز برای آنکه مسلمانان به این نحو و آهسته- پیوسته تشویق به بازخوانی دوره وار و در نهایت حفظ کل قرآن شوند، قرائت یک « رکوع» از رکوعات قرآنی را در عمل ارجح دانسته اند.
شیعیان در نمازهای واجب و مستحب خود قنوت دارند و در قنوت غالباً دعاها، آیات و عبارات قرآنی را می خوانند که معروف ترین نمونه های آن رَبَّنا آتِنا فی الدّنیا حَسَنة و فی الآخرة حسنة وَ قِنا عرابَ النار و دیگر رَبَّنا لَا تُزِغ قُلُوبَنَا بَعدَ إِذ هَدَیتَنَا وَهَب لَنا مِن لَدَنکَ رَحمَهة إِنَّکَ أَنتَ الَوَهَّابُ و چندین و چند آیه یا مجموعه آیات دیگر است که بعداً نمونه های بیشتر ذکر می شود.
درباره وجوب قرائت قرآن یا استحباب آن، در غیر از نماز و ختم قرآنی، بین فقهای مذاهب اسلامی بحث است. کمتر فقیهی قائل به وجوب عینی است. بسیاری به وجوب کفائی رأی داده اند. برای آنکه قرآن و پیام آن که معجزه الهی است، متروک و مهجور نماند. چنانکه از قول حضرت ختمی مرتبت در قرآن گلایه ای آمده است که مردم قرآن را مهجور گرفته اند.(3) و خداوند بالصراحه قرائت بی تدبر قرآن را توبیخ می فرماید.(4)
از بعضی آیات قرآنی استنباط می شود که قرائت و آشکارا خواندن قرآن بر همگان و شیواخوانی آن، بدون شتاب، بر حضرت ختمی مرتبت واجب بوده، اما مانند نماز شب فقط بر ایشان واجب بوده است. به این شرح که ابتدا بر همه واجب بوده و سپس حکمش در مورد دیگران نسخ شده و فقط بر حضرت محمد (ص) باقی می ماند.(5)
از حکم صریح آیه فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ و فَاقْرَءُوا مَا تَیسَّرَ مِنْهُ ( هر قدر مقدور باشد از قرآن بخوانید/ لذا هر چه مقدور باشد از آن بخوانید...) ( مزمل، 20) بر می آید که خواندن قرآن برای مسلمانان، لااقل خواندن گاه به گاه و بخش هایی از آن مستحب مؤکد است؛ حتی می توان وجوب را به هم صورت مشروط استنباط کرد ( واجب مشروط مانند حج است که مشروط به استطاعت مالی و بدنی است). در اینجا ممکن است عذر و مشکلی پیش آید که در مورد افراد بیسواد است. پاسخ این است که همان مقدار از قرآن که در نمازهای واجب و متسحب می خوانند، برای آنها کافی است.
نکته دیگر در مورد قرائت قرآن این است که سوره فاتحه جز آنکه خواندنش در نماز واجب است، برای استشفا ( طلب شفا) ی بیماران هم مرسوم است. یا قرائت آن در مجلس ختم یا فاتحه خوانی رواج دارد. این مجلس یا ( مجلس) تعزیت، مجلسی است که بازماندگان و دوستان نو در گذشته ای برای ذکر خیر از او بزرگداشتش برپا می کنند و چون در این مجلس عمدتاً این سوره خوانده می شود به مجلس فاتحه یا فاتحه خوانی مرسوم شده است.
وجه تسمیه « ختم» نامیده آن این است که قرآن های سی پاره یا شصت بخشی یا 120 پاره ( هر بخش شامل یک چهارم جزء که حدودا! 4-5 صفحه می شود) بین حاضرات یعنی شرکت کنندگان در مجلس تقسیم می شود و چون هر کسی بخشی مربوط به خود را بخواند، در واقع دست کم یک دور ختم قرائت تمام قرآن تحقق می یابد. گفتنی است که در مجلس فاتحه، ابتدا مداحان و مرثیه خوانان برنامه را آغاز می کنند و سپس با خواند سوره الرحمن، به کار خود و آن بخش از برنامه پایان می دهند، و سپس خطیب یا واعظ، خطابه یا موعظه خود را آغاز می کند. اینکه در محاوره فارسی می گویند « بوی الرحمن کسی بلند شده است» یعنی قریب الموت به نظر می آید.
نیز گفتنی است که سوره جمعه و سوره منافقون در نماز جمعه خوانده می شود و سوره انعام در ختم انعام و سوره تبارک ( ملک) بر سر قبور. در این بخش لازم است دنباله بحث خوش خوانی یا موسیقی و قرآن را به سرانجام برسانیم، سپس به بحث های دیگر بپردازیم.
آری صورت و لحن یکی از علوم یا فنون هنری و از شاخه های تحوید و ترتیل و تلاوت قرآن است و در آن از مناسبت دستگاه های موسیقی با تغنی و تعنیم قرآن بحث می شود. این فن با آموزش شفاهی و در عصر جدید با استفاده از رسانه هایی مانند کاست و ویدئو تعلیم داده می شود. « لحن به بررسی زیباشناسی آواز تلاوت می پردازد. و صوت راجع به « چگونگی تولید صدا» و استعداد حنجره و دستگاه تنفس [ و ورزش، پرورش دادن] آنهاست».(6)
این مسئله با رسانه ها و فناوری های جدید مانند نوار خوش خوانی ( المصحف المرتل) ارتباط دارد. چنانکه از استادانی چون محمود الحصری عبدالباسط، شعیشع، بسیونی، ابوالعینین، و غلوش که همه استادان خوش خوانی و از کشور مصر هستند و از ایرانیان، استاد شهریار پرهیزگار و از جوانترها که قرائت او در صدا و سیما شور بسیاری در جوانان ایرانی برانگیخت، یعنی اقای جواد فروغی که از چندین سال پیش از بلوغ، تاکنون که بیش از یک دهه می گذرد، یکی از خوش لهجه ترین و برجسته ترین قاریانی ایرانی است، و از نوارها یا لوح فشرده خوش خوانی آنها می توان نام برد.(7) همچنین از نرم افزارهای قرآنی دیگر، کامپیوتر، و قرآن و اینترنت، قرآن و صدای قرآن، یا رادیو قرآن و سیمای قرآن یا شبکه/ برنامه خاصی از تلویزیون که تماماً به پخش و گسترش خوش خوانی و سایر کارهای قرآنی می پردازد و نیز مسابقات قرائت قرآنی چه کشوری، چه بین المللی با این مسئله ارتباط دارد، و اشاره کوتاهی به هر یک خواهد شد.

پی نوشت ها :

1. ر.ک: پیام پیامبر ( پیشگفته در پی نوشت شماره 38) ص 61-611.
2. برای رکوعات قرآنی. ر.ک: دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی ذیل « رکوع/ رکوعات».
3. فرقان، 30.
4. محمد، 24.
5. سوره مزمل، کلاً و آیه آخر (بیستم) آن خصوصاً. نیز توضیح ذیل آیه در ترجمه قرآن (پیشگفته). به قلم بهاء الدین خرمشاهی.
6. ر.ک. « صوت لحن»، د. ق. ق.
7. شرح حال اغلب استادان بزرگ قرائت که به انان نه قاری، بلکه قراء، یا مقری ( استاد قرائت شناسی) گفته می شود، نیز شرح حال استادان جوان ایرانی: شهریار پرهیزکار و جواد فروغی و دیگران از جمله در مقاله « قاریان قرآن» در د. ق. ق. آمده است و درباره بعضی از این استادان کتاب (ها) نوشته شده است.

منبع مقاله :
خرمشاهی، بهاء الدین؛ ( 1390)،قرآن در زندگی و فرهنگ عامه، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول