بررسی روند تاریخی پیدایش قنات در ایران

چکیده

قنات یا کاریز یکی از شگفت کارهای دسته تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم و حیاتی جوامع انسانی، یعنی آب‌رسانی به مناطق کم آب و تأمین آب شرب انسان، حیوان و زراعت به وجود آمده است. این پدیده ‌انگیز آب از دیرباز و از عصر آهن به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشک در فلات ایران رو به بوده‌اند، نقش کلیدی و مؤثری در نظام اقتصادی و حیات اجتماعی کشور داشته و موجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی و ایجاد کار و فعالیت متعدد شهری و روستایی و باعث آرامش مردم بوده است.
اولین باری که از تامین آب با نام قنات نام برده شده، در کتیبه سارگون دوم (722-705 قبل از میلاد) پادشاه آشور است که در سال 714 قبل از میلاد ضمن لشکرکشی خود به اورارتو، شهر اولهو را در شمال غربی دریاچه ارومیه مورد تهاجم قرار داد و با دست یابی به کانال آبیاری شهر و مسدود کردن آن شهر را به تصرف خود درآورد. در روزگار هخامنشیان به خصوص در زمان داریوش اول (521-486 قبل از میلاد) اوج شکوفایی و اقدامات آبیاری و حفر کاریز در سرتاسر فلات ایران به شمار می رود و در زمان اشکانیان و ساسانیان نیز توجه به استفاده از آب های تحت الارضی وجود داشته تا آن جا که دفتر و دیوانی به وجود آمد که بر منابع آب و چگونگی استفاده از آن نظارت می کرد. پس از اسلام نیز حفر قنات ادامه داشت تا با حمله مغول شبکه های آبیاری و قنات دچار ویرانی شدند. در زمان صفوی مشکل کم آبی شدت بیشتری گرفت و لذا حفر قنات رونق گرفت، اما آنچه مسلم است در دوران معاصر روزبه روز از تعداد قنات ها کاسته شده و در مدتی کمتر از یک ربع قرن با از دست دادن بیش از بیست هزار قنات، نقطه پایانی بر این شیوه آبیاری زده شد.

شهره کاریزی است پر آب حیات *** آب کش تا بر دمد از تو نبات
(مولوی)

کلید واژه:

قنات، آب های تحت الارضی، ایران، کاریز.
سرزمین ایران دارای آب و هوای برّی است و قسمت وسیعی از فلات ایران را صحرای خشک و کم آب فراگرفته است و ایرانیان با ذهن خلاق خود موفق به روش آبیاری خاصی شدند و سرزمین خشک خود را قابل کشت و زرع نمودند و این روش خاص آبیاری قنات است که عبارت از انتقال آب های زیرزمینی به سطح زمین است.
قنات را در لغت عده‌ای به معنای نیزه معنی کرده‌اند که جمع آن، قنوات، قنیات و قنی است که بعدها به معنای کانال و مجرای آن و معادل کاریز به کار رفته است، عده‌ای نیز آن را از کلمه کانیکه برگرفته از کانال و فعل کن و کندن می که به زبان عربی رفته و معرب شده است. این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل قانو، در عبری به صورت قنا و قانو و در لاتین به صورت کانال دیده می‌شود و در زبان پهلوی نیز به شکل کهس به کار رفته است و معادل فارسی امروزی آن کلمه کاریز و کهریز است (موسوی بجنوردی / 1367 / صص 7-78 و بهنیا/ 1367 / ص 10).
قرآن کریم بهترین منبع تحقیق درباره لفظ قنات و ماهیت آن می باشد. در 26 سوره قرآن، 38 بار به جمله «جنات تجری من تحت الانهار» اشاره شده که به صراحت به ساختمان و خاصیت وجودی قنات اشاره کرده است (افشار / 1366 / ص 38).
قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از قنات های ایران از پنج شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد، مانند قنات چوبار در کرمان که آن را با عصر پرستش آناهیتا- ملکه آب و باروری - برابر می دانند (کرجی / 1345 / ص 353). باوجود این که چندین هزار سال از اختراع قنات می گذرد، معهذا هنوز هم این روش استفاده از آب در قسمتی از روستا ها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول و متداول است و حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می دهد. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است. حدود 500 سال قبل از میلاد ایرانیان این سیستم را به مصر و حدود 750 میلادی به اسپانیا و حدود 1520 میلادی به آمریکا به ویژه ناحیه «لس آنجلس» فعلی و در سال 1540 میلادی به ناحیه «پی کا» در شیلی منتقل کرده اند (خلیلی / 1386 / ص 16).
در ایران باستان آب مقدس بوده و به عقیده زرتشتیان پس از آتش مقدس ترین عنصر آب است و از این رو بارها در اوستا به اهمیت و تقدس آن اشاره شده است و در «آبان یشت» و «تیر یشت» درباره آب سخن رفته و آناهیتا به عنوان ایزدبانوی بزرگ آب و باروری ستایش شده است و حتی این گفته از زبان زرتشت نقل شده که هر کس قناتی را حفر کند به بهشت می رود (خلیلی / 1386 / ص 13) و حتی در بسیاری از فرهنگ های باستانی دیگر نیز مانند بابل دارای اهمیت و اعتبار بوده است (یاحقی / 1369 / ص 25).
اومستد نیز با استناد به وندیداد درباره قنات چنین می نویسد: «....... زمین خشک با قنات های زیرزمینی آبیاری می شود. گله و رمه فزونی می یابد و کود طبیعی فراوان است، ولی بدست آوردن این نعمت ها کار سخت می خواست: تخم افشاندن، نهال کاشتن، ساختن راه های آب زیرزمینی سخت کار جهانی بود که در آن جایی برای مرد تن پرور نبود (اومستد / 1357 / ص 26).
اولین باری که از تامین آب سکونت گاه با قنات نام برده شده است در کتیبه سارگون دوم پادشاه آشور در حمله به شهر اولهو است که در آن چنین آمده: «... دهانه کانال را مسدود ساخته و دشت را به مرداب تبدیل کردم و شهر را غارت کردم .» از این تاریخ به بعد آشوریان در تهیه آب شهرهای نینوا و اربیل سیستم اولهو را به کار بستند (افشار / 1366 / ص 21).
ریچارد فرای معتقد است که: «ایرانیان پس از آن که آب پر ارزش را از گزند تبخیر در برابر خورشید نگاه دارند یا آن که آن را از فرو رفتن به زمین مصون دارند یک روش بسیار خوب در ساختمان مجرا های زیرزمینی ابداع کردند و در مغرب ایران این مجراها را قنات و در شرق ایران آن ها را کاریز نامیدند. این مجراها یا جوی های زیرزمینی در ایران باستان نیز ساخته می شده؛ زیرا که پلی پیوس – مورخ یونانی – از وجود آن ها در ماد خبر می دهد (فرای / 1373 / ص 15).
در دوره هخامنشیان پایه و اساس کشاورزی تقریبا آبیاری دستی بود و فقط در بعضی از دشت ها استفاده از آبیاری مصنوعی امکان پذیر بوده است (دیاکونوف / 1346 / ص 156). در روزگار داریوش کبیر نیز اقدامات آبیاری و حفر کاریز کار مهمی بشمار رفته و به امر شاهان هخامنشی آن کس که کاریزی حفر می کرد و آب را به سطح زمین می آورد و زمینی را آبادان می کرد یا کاریز خشکی را بازسازی می نمود مالیات پنج نسل بر او بخشیده می شد (خلیلی / 1386 / ص 17) و پلی پیوس نیز به این بخشش اشاره کرده است، در زمان داریوش حفر کاریز از ایران به مصر برده شد و معبد آمون در تبس به یاد این اقدام بزرگ ساخته شد (هنری / 1374 / ص 132).
در زمان اشکانیان پژوهشگران ایران شناس شوروی از کاریزهای این دوران یاد کرده اند: «کمبود بارش موجب گشت که ساکنان فلات ایران از عهد باستان به آبیاری مصنوعی متوسل شوند و این شیوه آبیاری را ایرانیان به کار بستند و به این منظور از ترعه های متفرع از رودها و چشمه های کوهستانی و چاه ها و کاریزها استفاده می کردند .... دالان های زیرزمینی که برای رو آوردن آب های تحت الارضی حفر میگشت کاریز نامیده می شد و این کاریزها به وسیله چاه هایی با سطح زمین مربوط بودند که برای پاک کردن کاریزها به کار می رفت (جمعی از نویسندگان شوروی / 1349 / ص 6).
گریشمن می نویسد: «تجار گذشته از بنای کاروانسرا و آب انبارها، قنات را غالبا با سرمایه های شخصی به منظور تجارت حفر می کردند (گریشمن / 1346 / ص 235). این امر به این جهت اهمیت داشت که اوج اعتلای جاده ابریشم که از چین تا روم ادامه داشت در زمان اشکانیان بوده و از طرفی دیگر منطقه گسترش کاریز در چین دقیقاً بر سر جاده ابریشم قرار دارد و اگر چه گسترش کاریز را در چین مربوط به دوره اسلامی می دانند اما با توجه به اهتمامی که تجار زمان اشکانی در حفر قنات برای آبادان کردن مراکز بین راهی داشته اند و نیز مبادلات زراعی بین ایران و چین می توان آغاز حفر قنات در چین را در این زمان و گسترش آن را در دوران اسلامی دانست (انصاف پور / 1355 / ص 278).
در روزگار ساسانی آبیاری با طریقه های پیشرفته تری صورت می گرفت و نام هایی که از فنون این رشته از کشاورزی معمول بوده، از وسعت دامنه آن خبر می دهد. در این دوره اهمیت آب و آبیاری به دو جهت است نخست این که دفتر و دیوانی به وجود آمد که بر منابع آب و چگونگی استفاده از آن نظارت می کرد و دیگر گسترش کاریزکنی و رواج آن به سرزمین های جنوبی خلیج فارس است. دیوان مربوطه به نام «دیوان کست فزود – کاهش و افزایش -» خوانده می شد (خسروی / 1352 / ص 54) و در کتاب آیین شهریاری درباره این دیوان و خدمات آن صحبت کرده است. راجع به اقسام قنات و جداول آب و اسلوب سد بندی و بازرسی قنات ها و نگاهداری و شرایط استفاده از آن ها قوانینی موجود بوده است. دولت ساسانی هر گاه قنات ها خراب می شد آن ها را تعمیر کرده و اگر متروک شده بود، تصفیه و در صورت لزوم احداث می کرد. نام های فراوانی چون آبلیز، آبخشان، آبخور، بند، پنگان، چرد، درکه، شادروان، قنات و غیره که از دیوان های آبیاری ساسانی بر جا مانده می توان به وسعت تاسیسات آبی و رواج این فن در این زمان پی برد (انصاف پور / 1355 / صص 395-391).
در زمان حکومت طاهریان کتابی تحت عنوان «قنّی» نوشته شد که به مقررات حفر قنات و احداث آن و نیز حق استفاده از آن پرداخته شده بود و تا سده 4 هجری قمری که کتابی تحت عنوان «استخراج آب های پنهانی» توسط ابوبکر محمد بن حاسب کرجی درباره ساختمان و نگاهداری قنات ها نوشته شد اهمیت شایانی داشت (بهنیا / 1367 / ص 102). هوشنگ ساعدلو نویسنده مقاله آب در تمدن ایران و اسلام می نویسد که: «.... در این عصر هم اگر بخواهیم قناتی حفر کنیم چیزی اضافه بر دانش این کتاب - استخراج آب های پنهانی - نداریم مگر به خدمت گرفتن تکنولوژی جدید (ساعدلو / 1376 / ص 274).
یکی دیگر از کتبی که در مورد قنات و مسائل آن وجود داشته کتاب «مفاتیح العلوم» نوشته ابوعبدالله محمد بن یوسف کاتب خوارزمی است و می توان چنین انگاشت که اهمیت و توجه به قنات چندان بوده که رفته رفته از علم لدنی به علوم آزمایشگاهی تجربی گراییده و بنا به کلمات امروزی تکنولوژی احداث قنات و اقتصاد و حقوق قنات به وجود آمده است (همان / ص 278).
در زمان سامانیان اداراتی که متصدی امر آب و آبیاری بوده اند؛ نیز وجود داشته است و خراج و عوارض مأخوذ از روستاییان صرف احداث قنات ها و مجاری آبیاری می شد (بارتولد / 1350 / ص 27). در تمام نقاط ایران کارهای بزرگی در زمینه آبیاری انجام می گرفت و در نتیجه اراضی مزروعی افزایش یافت و در احداث قنات ها چنان پیشرفت و ترقی حاصل شده بود که عمق آن ها در بعضی نقاط به 90 متر بالغ می گردید. استفاده از هر 4 نوع آبیاری یعنی به شیوه جوی، نهرهای متفرع از رود و کاریز و چاه ها توسعه یافت و عده کثیری کارشناس مجرب برای تفحص محل آب های تحت الارضی و حفر قنات ها و دیگر کارهای آبیاری وجود داشت.
با حمله مغول شبکه های آبیاری و قنات دچار ویرانی گردید و بسیاری از آن ها خشک و بایر گردید و بعدها در دوره ایلخانان برای احیای شبکه های آبیاری اقداماتی صورت گرفت که مهم ترین آن ها در دوره غازان خان و وزیر او رشید الدین فضل الله همدانی انجام گرفت (سید سجادی / 1361 / ص 136).
در روزگار صفویان مشکل کم آبی شدت بیشتری گرفت و ساخت آب انبارها و حفر قنات ها و کاریزهای بسیاری را سبب گردید و شاردن جهانگرد فرانسوی طی دو سفر طولانی خویش در ایام صفوی در ایران در سفرنامه اش چنین آورده است: «ایرانیان برای پیدا کردن آب پای کوه ها را می شکافند و بعد از اکتشاف رشته آبی آن را به وسیله قنات های زیرزمینی به فواصل 8 تا 10 فرسنگی و بعضی اوقات بیشتر هدایت می کنند .... (شاردن / 1336 / صص 203-202).
در متون نثر فارسی نیز به حکایت هایی بر می خوریم که علاوه بر آن که اهمیت قنات را بیان می دارد به عنوان پناهگاهی برای درامان ماندن از دزدان و غارتگران اشاره دارد و حتی در حمله مغول چاه ها و قنات های نیشابور پناهگاه اهالی آن دیار بوده است و نیز قنات های کرمان در دوره لطفعلی خان زند پناهگاه مردم از هجوم آقا محمدخان قاجار بوده است (ساعدلو / 1376 / 302).
از تعداد قنات ها در ایران اطلاع دقیقی در دسترس نیست و بر اساس آمار سال 1377 بیش از 32164 قنات فعال بوده است. قنات ها منبع تامین آب بسیاری از شهرهای ایران بوده است از جمله: کرمان، خراسان، اصفهان، کاشان، قم، نائین، زواره، شاهرود، یزد، آذربایجان، دامغان، گناباد، اردستان، نیشابور، بلوچستان و غیره.
هنری گوبلو آب شناس برجسته فرانسوی در سال 1929 میلادی تخمین زده بود که تقریبا نیمی از زمین های زیر کشت در ایران به وسیله قنات آبیاری می شد (گوبلو / 1371 / ص 116). در دوران معاصر روز به روز از تعداد قنات ها کاسته شده است و با استفاده از تکنولوژی جدید کمتر به قنات ها توجه شده و برخی از آنان تخریب شده و کاربری خود را از دست داده اند.

سخن آخر

قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده، هزاران سال قدمت دارد و این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافته و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفته است و آن چه مسلم است قنات به هر جا راه پیدا کند، سکونت دائم و رونق کشاورزی و عمران و آبادانی با خود به ارمغان آورده است، پس بایستی به این موضوع توجه داشت که محو قنات ها تنها از بین رفتن و نابود شده یک شیوه استحصال آب و یا یک نوع از انواع بهره برداری از منابع آب نیست، بلکه محو یک فرهنگ است و نباید اجازه دهیم که قنات ها از بین بروند و باید آن ها را با هر قیمت که هست حفظ کرد، زیرا با خشکیدن قنات ها، گسترش پهنه های کویر را نیز شاهد خواهیم بود.

پی‌نوشت‌:

* مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی

کتابنامه:
1- اچ، ای وولف، قنات های ایران، نشریه شماره 205، مرکز تحقیقات روستایی و اقتصاد کشاورزی، تهران، 1363.
2- افشار، ایرج، نامواره دکتر محمود افشار، جلد 5، تهران، 1366.
3- انصاف پور، غلام رضا، تاریخ زندگی اقتصادی روستاییان و طبقات اجتماعی ایران، جلد 1، اندیشه، تهران، 1355.
4- اومستد، ا. ت، تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه محمد مقدم، امیرکبیر، تهران، 1357.
5- بار تولد، آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، تهران، 1350.
6- بهنیا، عبدالکریم، قنات سازی و قنات داری، ویراست محمدرضا داهی و مهر آذر فارسی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1367.
7- جمعی از نویسندگان شوروی، تاریخ ایران از دوران باستانی تا سده 18، ترجمه کریم کشاورز، جلد 1، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، تهران، 1349.
8- خسروی، خسرو، نظام های بهره برداری از زمین در ایران از ساسانیان تا سلجوقیان، انتشارات پیام، تهران، 1352.
9- خلیلی، فضل الله، قنوات و شبکه های آب رسانی در شهرستان نجف آباد، گلبن، اصفهان، 1386.
10- دیاکونوف، م، تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1346
11- ساعد لو، هوشنگ، آب در تمدن ایران و اسلام، مجله راهنمای کتاب، سال هفدهم، 1376.
12- سید سجادی، منصور، قنات «کاریز»، انتشارات انجمن فرهنگی ایتالیا، تهران، 1361.
13- شاردن، سیاحت نامه، ترجمه محمد عباسی، جلد 4، امیرکبیر، تهران، 1336.
14- صفی نژاد، جواد، نظام های آبیاری سنتی در ایران، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، تهران، 1368.
15- فرای، ریچارد، میراث باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1373.
16- کرجی، ابوبکر محمد بن حاسب، استخراج آب های پنهانی، ترجمه حسین خدیو جم، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1345.
17- کر دوانی، پرویز، منابع و مسائل آب در ایران، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1374.
18- گیرشمن، ر، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران، 1346.
19- گوبلو، هنری، قنات فنی برای دستیابی به آب، ترجمه ابو الحسین سرو قد مقدم و محمد حسین پاپلی یزدی، آستان قدس رضوی، مشهد، 1371.
20- موسوی بجنوردی، کاظم، دایره المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف اسلامی، تهران، 1367
21- هنری، مرتضی، مطالعه ای در گسترش کاریز از ایران به دیگر نقاط جهان، مجله هنر و مردم، سال شانزدهم، شماره 190-180، 1374.
22- یاحقی، محمد جعفر، فرهنگ اساطیر، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی و سروش، تهران، 1369.