چگونگی نقش آفرینی شیعیان در تحولات کشور کویت

چکیده

رستاخیز شیعه در میان شیعیان خلیج فارس نوعی اعتراض به محرومیت هایی بود که در طول تاریخ همواره بر آنان تحمیل شده بود. در جامعه کویت نیز عقاید سیاسی موجود در میان شیعیان طیفی را در بر می گیرد که از نگرش های چپ گرا، لیبرال، سکولار تا ایدئولوژی محافظه کار اسلام گرا امتداد دارد. و علیرغم این تنوع گرایش ها، شیعیان کویت از طیف های مختلف با ایجاد گروه ها و تشکل هایی، به دنبال احقاق حقوق از دست رفته خود بوده و با این که شیعیان بیش از 30 درصد از جمعیت کویت را تشکیل می دهند ولی تا چند سال گذشته حق دخالت در امور سیاسی واجتماعی کویت را نداشتند. اما سرانجام با پافشاری و ایجاد تشکیلاتی منظم برای پیگیری خواسته های خود، سرانجام توانستند در مسائل سیاسی و اجتماعی کویت نقشی هرچند کمرنگ ولی امیدوار کننده داشته باشند البته باید اذعان داشت که ایدئولوژی مذهبی شیعی در کویت از ایران متاثر بوده است. بر این اساس هدف اصلی این پژوهش بررسی چگونگی رشد جایگاه شیعیان در شکل دهی به ساختار حکومتی کویت است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و روش گرداوری داده ها منابع کتابخانه ای است.
واژگان کلیدی: کویت، شیعیان، انقلاب اسلامی ایران.

مقدمه

در میان کشورهای حوزه خلیج فارس، مردم کویت از آگاهی و رشد سیاسی و سطح علمی خوبی نسبت به سایر کشورهای عرب برخوردارند. وجود مطبوعات گوناگون و امکان اظهار عقاید مختلف زمینه مناسبی جهت رشد افکار و ارتقاء سطح فکری جامعه فراهم نموده است. کشور کویت به دلیل وجود و حضور گروه های مختلف سیاسی و مذهبی با گرایش های مختلف، دارای فضای نسبتاً باز سیاسی می باشد. انقلاب اسلامی 1979 م ایران که با افزایش آگاهی افکار عمومی و بیداری جامعه شیعیان کویت، موجب رشد فعالیت های سیاسی در میان شیعیان کویت شد؛ احیای پاره ای از حقوق از دست رفته شیعیان کویت را سبب شد. کویت که حضور و فعالیت های گروه های مختلف را در جامعه کویت می پذیرد علیرغم ممنوع بودن فعالیت رسمی احزاب در این کشور، نباید نقش واهمیت طبقه روشنفکر حاکم را نادیده گرفت زیرا در صورت عدم وجود این طبقه، هرگز اقلیت شیعه امکان دستیابی به مقام های نسبتا حساس و مهم را در جامعه کویت و حداقل در زمینه مسائل سیاسی پیدا نمی کردند.

معرفی کشور کویت

کویت در اوایل سده 18 م. توسط طایفه عنیزه که قبیله ای از اهالی نجد بودند تاسیس شد. این طوایف در اواخر سده 17 م. به تدریج از نجد به سواحل خلیج فارس مهاجرت کردند. خاندان صباح که در سال 1710 به علت خشکسالی از نجد فرار کردند به همراه خانواده های دیگری به زوباره در ساحل غربی قطر رفتند اما بدلیل شرایط نامساعد آن جا، به شمال کویت کوچ کردند. هنگامی که بنی عتوب وارد کویت شدند با جامعه کوچک بنی خالد رو به رو شدند. احتمال می رود که قوم بنی خالد در آن جا دژی ساخته باشند که نام کویت یعنی مصغر کلمه "کوت" یا "دژ " از آن گرفته شده است. حمایت بنی خالد از کویت، در ترقی و پیشرفت آن به عنوان یک شهر تجاری نقش عمده ای داشتند. در این زمان آن چه موجب رونق تجارت کاروانی کویت با حلب و بغداد و تجارت غیر قانونی با عثمانی می شد؛ وجود لنگر گاه های طبیعی در کویت بود (کریستال، 1378: 35 – 33). کشور کویت با مساحت 17817 کیلومتر مربع (و به روایتی 17818 کیلومتر مربع) و جمعیت حدودا دو میلیون نفر (و به روایتی 30/2 میلیون نفر) جزو کشورهای کوچک طبقه بندی می شود. از آن جا که فعالیت های سیاسی،اقتصادی، اجتماعی و غیره پیرامون شهر کویت می چرخد از نظر مساحت و جمعیت می توان مفهوم دولت – شهر را بر کویت اطلاق کرد. از طرفی موقعیت جغرافیایی کویت و هم مرزی با کشورهای بزرگ منطقه چون ایران، عربستان و عراق مشکل بقا و امنیت را به صورت بزرگ ترین و مهم ترین مشکل مبتلا به کویت درآورده است. کویت سرزمینی است مسطح و بیابانی که سطح آن را ماسه پوشانده است. ناحیه شمالی کشور با تپه ای که به صورت پراکنده در آن وجود دارد، متمایز می شود. این تپه ها با نزدیک شدن به ساحل، شکل زنجیره ای متصل در طول ساحل شمالی به خود می گیرد که نام «جان الزور» بر آن اطلاق می شود. ارتفاع این تپه های زنجیره ای شکل به حدود 145 متر می رسد و به بیابان «ام الرمم» ختم می شود. در کویت عوارض طبیعی چون کوه و رود وجود ندارد (فیلی رودباری، 1335: 17، 1). تنوع قومیتی در کویت امکان برقراری انسجام ملی را دشوار ساخته است. بر اساس آخرین سرشماری ها در اطلس جهانی، جمعیت این کشور حدودا 19991115 نفر اعلام شد که حدودا 32% از آنان زیر 14 سال، 66% جمعیت فعال بین 15 تا 64 سال و بقیه بالای 65 سال دارند (متقی زاده، 1384: 120، 119) کویت با وجود وسعت کم، یکی از بزرگ ترین کشورهای تولید کننده نفت جهان است. ذخایر نفتی این کشور هفتاد میلیارد بشکه تخمین زده می شود که بیش از سه برابر ذخایر نفتی ایالات متحده امریکا و ده درصد کل ذخایر نفتی جهان است (فیلی رودباری، 1335: 41). همچنین ذخایر گاز طبیعی شناخته شده در کویت 1498 میلیارد متر مکعب تخمین زده می شود (فیلی رودباری، 1335: 46). اصولا کویت تمام صادرات نفتی خود را از طریق تنگه هرمز انجام می دهد (متقی زاده، 1384: 121). کویت دارای چهار بندر عمده است. دو بندر قدیمی یعنی مینا احمدی و مینا عبدالله که اختصاص به صدور نفت دارد. کویت درای دو بندر جدید نیز به نام های شویخ و شعیبیه است (جعفری ولدانی، 1374: 231). تجارت خارجی کویت از طریق بندر شویخ و شعیبیه و الاحمدی انجام می گیرد (حافظ نیا، 1371: 274).

روند تاریخی استقلال کویت از عثمانی

اولین تماس رسمی کویت با انگلستان از سال 1775 م ایجاد شدکه کمپانی هند شرقی نامه های خود را از طریق کویت با انگلستان رد و بدل می کردند. (کریستال،1377: 40) در سال 1899 م با توصیه کرزن که در آن زمان نائب السلطنه هند بود، بریتانیا معاهده ای سری با شیخ مبارک امضاء کرد و طبق آن کویت تحت الحمایه بریتانیا قرار گرفت (استندیش،1383: 250). قرارداد 1913 م که بین بریتانیا و عثمانی منعقد شد استقلال کویت را از عثمانی به رسمیت می شناخت و این سرزمین را به دو قسمت تقسیم می کرد: 1-بخش شهر کویت که در آن شیخ کویت با خودمختاری حکومت می کرد.2-بخشی که شامل تمام قبیله ای موجود تحت فرمان شیخ کویت بودند و او می توانست همچون گذشته از آن ها مالیات دریافت کند. از سوی دیگر حکومت عثمانی در این قرارداد صحت تمامی قراردادها را که پیش از این، میان شیخ کویت و بریتانیا به امضاء رسیده بود تایید کرد و متعهد شد که به آن ها احترام بگذارد (استندیش،1383: 269). در آوریل 1923 با تلاش کمیسر بریتانیا در عراق موافقت نامه ای به امضاء رسید که بر اساس آن مرزهای تعیین شده در قرارداد 1913 توسط عراق به رسمیت شناخته شد (جعفری ولدانی،1374: 30). سرانجام در صبح روز 19 ژوئیه 1961 در لندن و کویت نامه هایی میان امیر کویت (شیخ عبدالله سالم الصباح) و سر ویلیام لوس (مسئول امور انگلیس در خلیج فارس) مبادله شد که این نامه ها متضمن مساله استقلال کویت و پایان زمان قرارداد 23 ژانویه 1899 بود (سعید،1968: 305). شورای امنیت سازمان ملل در ماه مه سال 1961 با درخواست کویت مبنی بر پیوستن به این سازمان موافقت کرد و کویت صد و یازدهمین دولت در سازمان ملل گردید (گروه تحقیق مرکز مطالعات و پژوهش های کویت: کویت از پیدایش تا بحران،1381: 138).

ساختار سیاسی کویت

نحوه توزیع و پراکندگی جمعیت های شیعی کشورهای خلیج فارس از جنبه های گوناگون اهمیت دارد. در برخی از این کشورها تجمع شیعیان در مناطق استراتژیک و به ویژه مراکز نفتی سبب شده است نفوذ قابل توجهی در اقتصاد داشته باشند. حضور آن ها در کارخانه ها، پالایشگاه ها و مراکز تجاری درصد بالای احتمال اعتصاب و امکان فلج نمودن اقتصاد کشور را به همراه دارد و یا حتی دوری و نزدیکی به پایتخت از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نزدیک بودن محل تمرکز آنان به مراکز سیاسی، از یکسو میزان آگاهی آنان را از حقوق شهروندی خویش بالا برده و از سوی دیگر بازتاب شورش و اعتراض آنان را گسترش داده، احتمال انتشار آن را به مراکز دیگر افزایش می دهد. این طرز تلقی موجب شده است تا دولت مردان برخی از کشورها همچون عربستان همواره بکوشند از تمرکز شیعیان در پایتخت ها و حواشی آن جلوگیری کنند. در برخی ازاین کشورها تجمع شیعیان را در مراکز تجاری شاهدیم. بنابراین شیعیان از موقعیت خاص تجاری و مرکزی استفاده لازم را می برندلذا بیشتر شهرهای شیعه نشین خلیج فارس به نوعی از موقعیت استراتژیک و مرکزی برخوردارد و از این جهت حائز اهمیت هستند (فاضلی نیا، 1391: 168، 167). ساختار سیاسی کویت از بین کشورهای منطقه در یک چارچوب عربی خلیجی به الگوی سیاسی دموکراسی غربی نزدیک تر است. علاوه بر مجلس امت، کویت با داشتن صدها دیوانیه (نوعی اماکن عمومی که در آن جلسات مردمی برگزار می شود) از زیر بنای وسیعی از نهادهای جامعه مدنی برخوردار است. از سوی دیگر انجمن های عام المنفعه گروه هایی تاثیر گذار در شکل گیری تصمیم ها سیاسی به شمار می آیند (فیلی رودباری، 1335: 123). نظام حکومتی کویت از سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه تشکیل شده است و مطابق قانون اساسی، این سه قوه از یکدیگر تفکیک شده اند اما در عمل، امیر کویت در هر سه قوه اعمال نفوذ می کند. وی ریاست قوه مجریه را به عهده دارد ضمن آن که در قوه مقننه و مجلس امت، نقش ریاست ر ایفا می کند. افزون بر آن، حکم قضایی با نام وی صادر می شود از این رو در عمل، نوعی اختلاط قوا در نظام حکومتی کویت وجود دارد. در نظام سیاسی و حکومتی کویت، امیر، شخص اول مملکت است.امیر همچنین ریاست قوه مجریه، فرماندهی کل قوا، ریاست کشور و ریاست قوه مجریه را بر عهده دارد. وی می تواند در امور مجلس دخالت کند و احکام قضایی به نام وی صادر می شود. علاوه بر آن،حق انحلال مجلس و اعلان جنگ تدافعی را نیز داراست..(کاظمی دینان، 1388: 218 – 217). حکومت کویت پادشاهی و حاکم آن امیری است که توسط اعضای مذکر و بالغ خاندان سلطنتی انتخاب می گرددامیر؛ نخست وزیر و شورای وزیران را انتخاب می کند. پنج عضو مجمع ملی برای دوره ای چهار ساله با رای افرا د مذکر بالغ و باسواد تبعه کویت انتخاب می گردند. خانواده رای دهندگان می باید حائز شرایط کامل اقامت باشند.هرچند در مجلس کویت هیچ حزب سیاسی وجود ندارد اما گروه بندی های غیر رسمی درون مجمع وجود دارند (کتاب سبز کویت، 1391: 145).حکومت در کشور کویت در خاندان «الصباح» موروثی است و ولیعهد باید ظرف یک سال پس از تعیین امیر، با پیشنهاد وی و تصویب مجلس امت از میان افراد صلاحیت دار همین خاندان انتخاب شود. ولیعهد و امیر کویت همواره پسر عمو هستند بنابراین هرگاه امیر از یک خاندان باشد، ولیعهد باید از خاندان دیگر باشد. نخست وزیر و معاونان وی را امیر انتخاب می کند و ورای وزیران پس از معرفی از سوی نخست وزیر، به تایید امیر می رسند و او فرمان تشکیل کابینه را صادر می کند. نمایندگان مجلس با رای مردم و مقامات عالی قضایی از سوی امیر انتخاب می شوند. امیر همچنین در مقام فرمانده کل قوا، مقامات عالی نظامی را بر می گزیند (کاظمی دینان، 1388: 218).

نقش موقعیت استراتژیکی خلیج فارس در گسترش فعالیت های شیعیان

باید توجه داشت که محل تجمع شیعیان منطقه خلیج فارس از چند ناحیه قابل توجه است:1. به لحاظ دوری و نزدیکی به پایتخت، 2. به لحاظ دوری و نزدیکی به مرزها، 3. قرار گرفتن در مراکز نفتی و استراتژیک، 4. واقع شدن در مراکز زیارتی و مهاجر پذیر، 5. قرار گرفتن در مراکز تجارتی (متقی زاده، 1384: 158). بطور کلی مراکز سیاسی کشورها از لحاظ تمرکز تشکیلات دولتی و سازمان های اداری و شرکت های تجاری اخلی و بین المللی،و نیز وجود رسانه های گروهی و فضای باز سیاسی و تبادل اطلاعات موقعیت مرکزی دارند لذا تمرکز شیعیان در پایتخت ها یا حواشی آن ها به عنوان عاملی تنش زا از سوی دولت ها تلقی شده است. این طرز تلقی باعث شده تا برخی از دولت ها از تمرکز شیعان در پایتخت ها و حواشی آن جلوگیری کنند. با این حال بسیاری از دولت ها و به این نتیجه رسیده اند که برای برقراری امنیت به ناچار باید از جمعیت های محلی و به ویژه شیعیان بهره برد. در عمان، عراق، بحرین، امارات، کویت و قطر شیعیان در مناطقی زندگی می کنند که از مهم ترین مراکز نفت خیز منطقه به شمار می آید (متقی زاده،1384: 160 - 159). در میان کشورهای عرب حوزه خلیج فارس مردم کویت به دلیل موقعیت استراتژیکی کشورشان از آگاهی و رشد سیاسی و سطح علمی خوبی نسبت به سایر کشورها برخوردار رند. وجود مطبوعات گوناگون، امکان اظهار عقاید مختلف و سابقه ی وجود مجلس امت که تجربه برخورد افکار مخالف و متضاد را از سر گذرانده است زمینه مناسبی جهت رشد افکار و ارتقاء سطح فکری جامعه فراهم نموده است. در این کشور احزاب سیاسی رسمی و یا غیر رسمی وجود ندارند. جمعیت های سیاسی و مذهبی تحت پوشش مسائل مذهبی و اجتماعی می توانند فعالیت های سیاسی داشته باشند. تعدادی از این دسته جات و گروه ها دارای مجلات و نشریات هفتکی یا ماهانه نیز می باشند (کتاب کویت، 1391: 152، 151). در این میان توزیع جمعیتی ساکنان کویت نشان می دهد که شیعیان به طور کلی خواهان اقامت در مناطق ومحلات شیعه نشین هستند بطوری که در این مناطق اکثریت را تشکیل می دهند. واز معروف ترین مناطق پرتراکم شیعیان تا قبل از پیدا شدن نفت منطقه شرق وبنیت القار می باشد. بعد از فعالیت هایی که دولت برای استفاده از نفت و درآمدهای حاصل از آن به عمل آورد بیشتر شیعیان به مناطق جدیدی چون؛ قادسیه، منصوریه، دعیه، دسمه، رمیثیه، سالمیه، حولی، وجابریه منتقل شدند. مشخصه این مناطق گسترش مساجد مختص شیعیان وحسینیه ها است، به طوری که تعداد مساجد شیعیان به بیش از 28 مسجد و 60 حسینیه می رسد. (المدیرس، 1999: 8). علیرغم این که رژیم کویت با وجود آن که میزان بالایی از آزادی های شخصی و اجتماعی را برای شیعیان فراهم می سازد اما مرزهای را نیز ترسیم می کند که دسترسی کامل شیعیان را به نهادهای حکومتی محدود سازد. جامعه کویت که سنیان بر آن غلبه دارند از این که شیعیان بیش از اندازه به ایران نزدیک اند می هراسند. از لحاظ اجتماعی نیز این نگرانی وجود دارد که ممکن است شیعیان از مرزهای خود پای فراتر نهند لذا سنی های محافظه کار و وهابی ها با نگرانی مراقب شیعیان هستند (فولر و فرانکه، 1384: 325، 324). احیای تشیع که در دهه 1960 بعد فعال سیاسی به خود گرفت شکلی از احیای اسلام سیاسی به صورت کلی است و با احیای اسلام سنی در برخی از مقاصد و اهداف سهیم است. لذا احیای شیعی را می توان ناشی از احساس قوی بی حرمتی و محرومیت از حق رای دانست که شیعیان به طور خاص تجربه کرده اند. اسلام گرایی شیعی بر خلاف اسلام گرایی سنی، از آغاز از مولفه قدرتمند رهبری روحانیت برخوردار بوده است. این امر نتیجه طبیعی نقش برجسته ای بود که علما در هدایت جامعه ایفا می کرده اند. از عواملی که موجب احیای تمایلات شیعی شد می توان به موارد زیر اشاره نمود: تجدد و ایدئولوژی های غربی، شکست حکومت های عرب در مسئله فلسطین و انشقاق در جامعه که به دنبال گسترش شهرنشینی و دیوانسالاری غیر سودمند پدید آمد. احیای شیعی در زندگی جامعه شیعه با ویژگی هایی ریشه دارد از جمله: انزوای دیرین سیاسی، محدود کردن آزادی های مذهبی ازسوی حکومت، تضعیف آزادی عمل و استقلال مالی نهادهای مذهبی و تبعیض اجتماعی و اقتصادی فراگیر (فولر و فرانکه، 1384: 67، 66). در برخی از کشورها شیعیان در تلاش بوده اند ضعف سیاسی خود را با مشارکت در اقتصاد کشور جبران کنند اما در برخی از مناطق حتی از فعالیت موثر در اقتصاد نیز عقب رانده شده اند و در مناطق روستایی و دور افتاده به کشاورزی و دامپروری مشغول اند. (متقی زاده، 1384: 128). اما موقعیت شیعیان کویت نشان دهنده نمونه ای موفق و نقطه ای درخشان در وضعیت شیعیان عرب منطقه خلیج فارس است. شیعیان کویت در قیاس دیگر جوامع شیعی منطقه خلیج فارس از رفاه بیشتری برخوردارند. آنان که 25 تا 30 در صد جمعیت کشور را تشکیل می دهند به ندرت با آزار و اذیت آشکار در سطوح رسمی یا اجتماعی مواجه اند. آنان در عمل به تشیع آزادند و به طور آشکار شعایر خود را برگزار می کنند و با این حال وضعیت اقتصادی و فرصت های شغلی شان از شیعیان دیگر بخش های خلیج فارس بهتر است. در کشور کویت، مشارکت اجتماعی و سیاسی شیعیان در حد بالایی است. مهم تر از همه این که شیعیان یه کشورشان احساس وابستگی کرده، خود را در آینده آن ذی نفع می دانند. (فولر، فرانکه،1384: 309)

شیعیان کویت و گرایش های مختلف مذهبی آنان

جامعه شیعیان کویت شامل چهار گروه عمده بود: سلاله عرفی ساکنان اولیه بحرین؛ مهاجرینی که از حصه واقع در عربستان شرقی به آنجا آمده بودند؛ عرب های شیعه که در ابتدا از عربستان به ایران مهاجرت کرده و دوباره برگشته بودند؛ و بزرگترین گروه ایرانی هایی که در خود ایران ریشه داشتند. گروه اخیر به زبان فارسی صحبت می کردند و پیوندهای تجاری و خانوادگی شان را با ایران حفظ کرده بودند. یکی از افراد برجسته خانواده های کویتی ایرانی شیعه، یوسف بهبهانی بود که در دهه 1930 به حمل اجساد ایرانیان به عراق، از طریق کویت برای دفن در جوار عتبات عالیات اشتغال داشت. (کریستال،1377: 69).
شیعیان در کویت به چهارمدرسه مذهبی تقسیم می شوند:

1 ــ: شیخیه: نسبتش به شیخ احمد بن زید الدین أحسائی می رسد که دیدگاه مقدسی در مورد اهل بیت دارد، آن ها معتقدند که خدا اهل بیت را مورد فیض قرار داده و به آن ها اجازه داده که روزی مردم را توزیع کنند، اما الآن این اعتقاد دیگر رایج نیست، وهم اکنون به آن ها درکویت به اعتبار میرزا حسن احقاقی، جماعت میرزا اطلاق می شود، که او ملیت کویتی دارد و امامشان می باشد ومرکز تجمع شان مسجد امام صادق در مرکزپایتحت است. وبیشترین مقلدان شیعه آن ها کسانی هستند که که از احساء به کویت مهاجرت کرده اند، ومعروف ترین خانواده های این جماعت؛ أریش، خریبط، الشواف، والوزان هستند. جماعت میرزا و رهبری مذهبی آن به دلیل اتخاذ مواضع بی طرفانه در قبال رویداد های سیاسی منطقه ای و بین المللی مورد انتقاد دیگرمدارس شیعیه کویت قرار گرفته است.
2- اخباریة: و آن ها بحرینی واز مقلدان میرزا ابراهیم جمال الدین هستند که پیشوای شیعیان بحرینی به شمار می رورد. مهم ترین خانواده های وابسته به این جماعت خانواده های؛ قلاف، خیاط، مکی، جمعه، حاجی حامد می باشند.
3- أصولیة: این مکتب معتقد است که حدیث نبوی باید موضوع مطالعه وبررسی باشد ونباید برآن ایراد واشکال گرفت، این مکتب علاوه بر شیعیان کویت در بین شیعیان عراق، ایران و لبنان نیز رواج دارد.
4- - خوئیة: که بقیه شیعیان کویتی ایرانی تبار را شامل می شود، وآن ها از مجتهد سید ابوالحسن خوئی که در نجف زندگی می کرد تقلید می کنند، مساجد زین العابدین، مقامس، ونقی از مرکزتجمع این گروه درکویت به شمار می رود. مهم ترین خانواده های منتسب به این جماعت خانواده های؛ موسوی، قبازر، دشتی، اشکانی، بهمن، بهبهانی، ومعرفی هستند. (المدیرس، 1999: 8 – 7).

فعالیت های سیاسی شیعیان کویت و احزاب شیعی

علل گوناگونی شیعیان کویت را به فعالیت سیاسی واداشت از جمله: بروز انقلاب ایران که الهام بخش و حامی حرکت سیاسی شیعیان در همه نقاط جهان بود، قلع و قمع حزب حزب الدعوه عراق که فرار بسیاری از اعضای آن به کویت را در پی آورد، پیدایش جنبش های اسلام گرای امل و حزب الله در لبنان، و بالاتر از همه حمایت شدید حکومت کویت از عراق طی جنگ ایران و عراق. نقشی که شیعیان کویت طی جنگ خلیج فارس در مقابل صدام ایفا کردند تغییر شگرفی در وضعیت آنان پدید آورد و به پذیرش مجدد و بازگشت آنان به درون جامعه کویت – و از جمله نظام سیاسی- انجامید. در زمان حمله عراق به کویت بسیاری از سنیان ثروتمند کویت برای گذراندن تعطیلات در خاج از کشور به سر می بردند لذا در این زمان تعادل جمعیتی کشور به نفع شیعیان به هم خورد و شیعیان در مقابل هجوم قوای عراق به شدت ایستادگی کرده و بسیاری از شیعیان به دست قوای اشغالگر عراقی کشته شدند یا به زندان افتادند. در این میان ابراز میهن دوستی شیعیان دو نتیجه در بر داشت: 1. تردید سنیان را درباره وفاداری شیعیان به کویت کاهش داد 2. میان جوامع سنی و شیعی همبستگی برقرار ساخت.در واقع تجربه دشوار و مشترک اشغال کویت از سوی عراق، چنان احساس ملیت گرایی را در میان کویتی ها قوت بخشید که امروزه نظیر آن را کمتر در کشورهای عربی می توان یافت. بازتاب این اتحاد ملی آن بود که بلافاصله پس از جنگ خلیج فارس، شیعه و سنی مشترکا خواستار احیای قانون اساسی و مجلس ملی شدند (فولر و فرانکه، 1384: 310). به دلیل ساختار دموکراتیک کویت،شیعیان با سازماندهی فعالیت های سیاسی خود و تشکیل احزاب در ساختار سیاسی کشور نقش آفرینی می کنند (متقی زاده، 1384: 193). جنبش های شیعیان کویت، مرکب از عرب زبان ها و ایرانیان مقیم این کشور هستند که تفاوت های نژادی و گرایش های سیاسی مختلف باعث اختلافاتی میان آن ها شده بود اما پس از انتخابات دهمین دوره مجلس ملی، به وحدت نسبی رسیدند (حیدری، 1383: ش 152). مهمترین تشکیلات شیعیان در کویت عبارتند از: 1. حزب الدعوه: تشکیلات حزب الدعوه متاثر از مرکزیت این حزب در عراق بود. از آنجا که طبق قانون اساسی کویت، وجود احزاب در این کشور مشروعیت ندارد، این مجموعه به صورت غیر علنی و در قالب فعالیت های مذهبی و اجتماعی محدود به کار خود ادامه داد. تشکیلات این حزب مستقل از مرکزیت آن در عراق فعالیت می کرد.2. انجمن دانشجویان شیعه: دانشجویان شیعه دانشگاه کویت در رقابت با سایر گروه های سیاسی فعال در دانشگاه در انتخابات انجمن دانشجویی در دهه هفتاد اقدام به تشکیل گروه خاصی نمودند که اعضای این گروه با توجه به زمینه های قوی مذهبی، بعد از پیروزی انقلاب به پیروی خط امام روی آوردند. با ایجاد شکاف در میان شیعیان و با تشدید فعالیت جماعت شیرازی در میان شیعیان و تشدید فعالیت این جماعت در دانشگاه، گروه مزبور به دو قسمت به نام های قائمه الاسلامیه الحره (خط امام) و قائمه الحره (جماعت شیرازی) تقسیم شده و اختلاف فیما بین موجب تنزل شیعیان به رده های آخر جدول در انتخابات انجمن دانشجویان دانشگاه کویت گردید.3. جمعیه الثقافیه الاجتماعیه: در سال های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، شیعیان پیرو خط امام که در فعالیت های سیاسی، از سوی دولت تحت فشار بودند اقدام به تشکیل انجمن فرهنگی – اجتماعی تحت عنوان جمعیه الثقافیه الاجتماعیه نمودند که در قالب آن به جذب جوانان و فعالیت های عقیدتی – سیاسی مبادرت می شد. تحرکات این گروه در سال های 1364 تا 1366 به اوج خود رسید. در سال 1366 با دستگیری گروهی از شیعیان وابسته به این گروه، شورای اداری آن منحل و دولت گروه جدیدی را که وابسته به دولت بودند به عنوان اعضاء شورا تعیین و عملا این انجمن تعطیل شد.4. ائتلاف الاسلامی الوطنی: این گروه در سال 1370 بعد از آزادی کویت با ائتلاف جناح های مختلف شیعه تشکیل گردید. هدف از تشکل این گروه سازماندهی فعالیت های سیاسی شیعیان در انتخابات سال 1992 میلادی (1373) مجلس الامه بود. این ائتلاف با توجه به جو موجود و روحیه همکاری ناشی از صدمات جنگ توانست از وحدت نسبی بهره برداری و 5 نفر از شیعیان را بعنوان نماینده وارد مجلس هفتم نماید. این ائتلاف پس از انتخابات به علت اوجگیری اختلافات شیعیان عملا از هم پاشید و اکنون وجود خارجی ندارد (سیفی،1386: 75، 74).

اوضاع مذهبی و اقتصادی شیعیان کویت

از لحاظ قانونی، قانون اساسی کویت برطبق آنچه که به اسم آزادی ادیان تدوین شده به شیعیان حق انجام آزادانه مناسک ومراسم های مذهبی را می دهد. ودولت از انجام فعالیت های مذهبی که براساس عادت های مرسوم باشد و نظم عمومی را بر هم نزند و مخالف با عرف جامعه نباشد حمایت می کند (ناصر، 2011: 158). مهمترین پدیده های مثبتی که می توان در این رابطه به آن ها اشاره کرد شامل:
٭ شیعیان کویتی در مورد مسائل و امورشخصی مانند شیعیان بحرینی به دادگاه های اولیه شیعه جعفری و استیناف مراجعه می کنند، همچنین در سال 2003 دولت موافقت کرد که شیعیان در مسائلی مانند آن به دادگاه های عالی جعفری مراجعه کنند.
٭ شیعیان در کویت به طور آزادانه مراسم مذهبی خود را انجام می دهند، ودر ساخت وبرپایی مساجد وحسینه ها حتی در محله های سنی نشین از آزادی برخوردارند و به همین دلیل تعداد مساجد شیعیان در کویت به 56 مسجد می رسد به اضافه 116 حسینیه، گرچه طبق منابع دیگر تعداد مساجد شیعیان درکویت 35 یا 38 مسجد می باشد، وبه طور کلی نمی توان تعداد مساجد شیعیان کویت را به طور دقیق معین کرد چرا که تعداد آن ها با توجه به زمان تغییر می کند.
٭ برخی ازافراد خانواده حکومتی کویت بسیارعلاقمند به زیارت حسینیه ها در مناسبت های شیعیان ویژه در روز عاشورا هستند.
٭ بعد از این که دسته های عزاداری حسینی در کویت ممنوع شد در سال 2006 حکومت با برپایی دسته عزاداری در رمیثیه موافقت کرد وحمایت امنیتی از آن به عمل آورد و در سال 2003 حکومت کویت هیئتی برای اداره اوقاف جعفری و نظارت بر آن تاسیس کرد (ناصر، 2011: 159).
از جهت مذهبی دولت آزادی ساخت مساجد وحسینیه ها حتی در مناطق ومحله های سنی نشین را تضمین کرد، همچنین شیعیان برای جذب روحانیان و علماء از قم ونجف به جز در زمان جنگ ایران وعراق ممنوعیتی نداشتند برخلاف وضعیت شیعیان در برخی کشورهای مجاور که شیعیان از نبود آزادی برای انجام امورمذهبی خود رنج می برند. (المدیرس، 1999: 10). شیعیان کویتی به لحاظ برخورداری از آزادی مذهبی درمیان شیعیان بحرینی و شیعیان عربستان سعودی در جایگاه وسط قرار دارند، آن ها از این لحاظ نسبت به شیعیان عربستانی اول و درنسبت با شیعیان بحرینی در جایگاه دوم قرار دارند. (ناصر، 2011: 159). حسینیه برای شیعیان کویت اهمیت وارزش زیادی دارد چرا که این مکان شبیه یک باشگاه اجتماعی، مدرسه وکتابخانه است که از آن برای احیای مناسبت های مذهبی مثل خاطره روز عاشورا در ماه محرم استفاده می شود، همچنین حسینیه نقش مهمی در جنبش های سیاسی مثل آنچه که در سال 1938 در کویت اتفاق افتاد و شیعیان اجتماعات اعتراض آمیزی را علیه مجلس قانون گذاری در داخل حسینیه برگزار کردند. همچنین حسینیه نقش مهمی در اجتماع شیعیان در سازمان های سیاسی دارد، همانگونه که ازآغاز دهه 50 دربحرین اتفاق افتاد و حسینیه به عنوان مرکز آغاز حرکت راه پیمایی و تحریک بسیج مخالفان سیاسی در برابرحکومت بود. (المدیرس، 1999: 9). اما از بعد اقتصادی باید اذعان کرد که برخی از خانواده های شیعه از بزرگترین تاجران در زمینه اقتصادی وتجاری کویت شدند. ازمهم ترین این خانواده ها: الوزان، بهبهانی، دشتی، معرفی هستند. علاوه بر این شیعیان از تعلیم وآموزش در توسعه و بهبود اوضاع اجتماعی خود استفاده کرده اند. به گونه ای که دولت مرکزآموزش مجانی را تاسیس کرده که شیعه وسنی به طور مساوی از آن بهره می برند (ناصر، 2011: 151). وضع اقتصادی نقش مهمی در از بین بردن شکاف میان شیعیان واهل سنت از جهت اجتماعی وفرهنگی داشت که شیعیان از توزیع ثروت نفتی استفاده کردند. در آغاز دهه 50 کویت شاهد بهره برداری های کلان نفتی بود که به بهبود سطح اقتصادی شهروندان کویتی کمک کرد، امری که زمینه را برای شیعیان فراهم کرد تا در امور اقتصادی فعالیت کنند، به طوری که بعضی خانواده های شیعه از بزرگترین طبقات تجاری کویت شدند، همچنین تحولات اقتصادی واجتماعی که در آن زمان کویت شاهد آن بود به شیعیان فرصت داد که پست های مهم مدیریتی را در دولت عهده دار شوند و همچنین به توسعه وگسترش آموزش در کویت کمک کرد، امری که شیعیان واهل سنت به طوریکسان از آن استفاده کردند ودولت آموزش رایگان را در تمام مقاطع تحصیلی از جمله تحصیلات عالیه فراهم کرد که به توسعه وضعیت اجتماعی وعلمی کمک کرد (المدیرس، 1999: 9).

شیعیان و تجربه پارلمانی

ورود شیعیان به نخستین مجلس قانونگذاری کویت که در سال 1938 شکل گرفت ممنوع بود اما این ممنوعیت در 1962 و در پی استقلال کویت برداشته شد. در دوران حکومت جمال عبدالناصر بر مصر در دهه 1960 و رواج نوع انقلابی و ناصری ملیت گرایی عربی، تجار عجم بار دیگر برای کاستن از تاثیر ناصریسم که در حال گسترش به سوی کویت بود، از رژیم حمایت کردند. در واقع حمایت های پی در پی شیعیان از رژیم، خشم و غضب سنیان کویت (به ویژه لیبرال ها و چپ گراها) را که گاه به مقابله با قدرت خاندان الصباح یا سیاست های آن برمی خواستند برانگیخته است. به نوعی عملکرد مبارزه جویانه شیعیان کویت در دوران جنگ ایران و عراق جدی ترین تنش ها را بین جامعه شیعی و حکومت پدید آورد (. فولر و فرانکه، 1384: 320). در انتخابات پارلمانی 1992 که بنا بر اکثر گزارش ها انتخاباتی آزاد وعادلانه بود، سه عضو شیعه برگزیده شدند. در 1996،پنج عضو شیعی به کرسی های پارلمان دست یافتند از جمله (برای نخستین بار) یک روحانی شیعه، دو اسلام گرای دیگر و دو شیعه غیر اسلام گرا. برخلاف انتخابات 1992، رقابت های سال 1996 حساسیت های فرقه ای و نگرانی سنیان را درباره نامزدی اسلام گرایان شیعه که به ایران بسیار نزدیک قلمداد می شد برانگیختند. به ویژه پیروزی انتخاباتی سید حسین القلاف، روحانی شیعه ای که در قم تحصیل کرده است در مقابل یک شیعه سکولار و یک کاندیدای سنی، موجب شد سنی ها درباره بروز رقابت فرقه ای در کویت نگران شوند. به رغم برخی اختلافات فرقه ای که در زمان مبارزات انتخاباتی بروز کردند، تمامی شواهد حاکی از آن اند که رژیم، مردم و دیگر اعضای مجلش ملی، نمایندگان شیعه را در حیات سیاسی کویت سهیم می دانند (فولر و فرانکه، 1384: 325). در انتخابات پارلمانی 15 تیرماه 1382، شیعیان توانستند پنج نماینده به مجلس بفرستند. جریان های شیعه، پنج نماینده به مجلس پنجاه نفری کویت فرستادند که کسب پنج کرسی از پنجاه کرسی پارلمان از سوی شیعیان، پیروزی سیاسی بزرگی در تاریخ حیات سیاسی کویت محسوب می شد و این، نگرانی مقام های کویتی را به دنبال داشت و این پیروزی که نتیجه نزدیکی و اتخاذ وحدت رویه جریان های شیعه در این کشور بود، مقام های کویتی را بر آن داشت تا تبلیغات از پیش برنامه ریزی شده ادعای دخالت ایران در امور داخلی آن کشور را مطرح کنند و مدعی شوند که ایران با تلاش در ایجاد وحدت میان جریان های شیعه، در صدد اخلال در امور جاری کویت است (حیدری، 1383: 11). نمایندگان شیعه در کویت با تمام وجود به فعالیت های پارلمانی مشغول اند و مجلس ملی محل مناسبی بوده برای ایجاد پیوند میان منتخبان در موضوعات عینی مختلف، بدون توجه به اختلافات ایدئولوژیک بالقوه آن ها. لذا جمعیت شیعی کویت برای برقراری تعادل بین امور سعی در: کاستن از تردیدهای نهان حکومت و سنیان درباره وفاداری آنان، به دست آوردن رضایت خاطر خاندان الصباح و بهبود روابط خود با سنیان را دارد. در جریان بحث درباره اتخاذ شریعت اسلامی به منزله قانون اساسی کویت، اسلام گرایان شیعه با اسلام گرایان میانه رو سنی متحد شدند؛ هر چند در خصوص حق رای زنان که مورد قبول شیعیان است با سنیان اختلاف نظر داشتند. اسلام گرایان شیعه و سنی هر دو به طرح جداسازی زن و مرد در تحصیلات دانشگاهی رای مثبت دادند هرچند این طرح به تصویب نشد. همکاری میان فرقه ها هر چند به صورت محدود و تاکتیکی، نشان دهنده آن است که اوضاع سیاسی کویت احتمالا به سمت اشکال مدرن همکاری پیش می رود که بر موضوعات سیاسی و منافع شخصی مبتنی اند و نه وفاداری های قومی و مذهبی. فراکسیون های اسلام گرا و لیبرال در مجلس ملی، هم عضو شیعه دارند و هم سنی و آشکارا مبنایی ایدئولوژیک دارند. تضعیف وفاداری های قبیله ای و مذهبی و جایگزینی آن ها با نگرش های معطوف به مسائل روزمره خطوط تمایز فرقه ای را کم رنگ ساخته، به سود شیعیان خواهد بود و نیز گفتگو میان شیعیان و سنیان را گسترش می دهد (فولر و فرانکه، 1384: 327 – 326 ). در حال حاضر شیعیان کویت سه وزیر، نه کرسی نمایندگی مجلس (از 50 کرسی) و چند منصب حکومتی دیگر را در دست دارند و رابط آن ها با حکومت خوب است (کتاب کویت، 1390: 34).)

ظهور گروه های شیعی سازمان یافته در کویت معاصر:

1-انجمن فرهنگی اجتماعی

در سال 1963 اولین سازمان مذهبی شیعه به صورت علنی در کویت ظاهرشد و شیعیان از فضای دموکراسی موجود که شیخ عبدالله سالم الصباح آن را اتخاذ کرده بود استفاده کردند، شیخ سالم الصباح ازسال 1950 سیاست لیبرالی را دنبال کرد که به نیروهای سیاسی واجتماعی اجازه می داد به بیان دیدگاه های خود از طریق اجتماعات و روابط مردمی بپردازند. شیخ عبدالله سالم این روند را دردوران پس از استقلال کویت ازبریتانیا در سال 1961 تقویت کرد، و انجمن فرهنگی اجتماعی که در دوران استقلال شکل گرفت و شامل گروه های شیعیه مختلف می شد به عنوان هیئتی شبه سیاسی به شمار می رود وشیعیان آن را به عنوان یک رابط اجتماعی ومذهبی به کاربردند، علی رغم این که این انجمن به عنوان هیئة خیریه ثبت شده بود، مانند انجمن های عام المنفعه دیگراز قبیل انجمن اصلاحات اجتماعی، باشگاه استقلال فرهنگی و انجمن احیای میراث اسلامی که تحت عنوان انجمن های خیریه وفرهنگی تاسیس شده بودند اما در واقع به مثابه واسطه های مذهبی واجتماعی برای انجمن ها وفعالیت های سیاسی بود. اهداف انجمن فرهنگی اجتماعی نام برده عبارت است؛ بالابردن وگسترش آگاهی فرهنگی، اجتماعی، آموزشی وتربیتی، وراهنمایی دینی. تعداد اعضای انجمن فرهنگی اجتماعی تا سال 1985، به 900، عضوفعال رسید. از زمان تاسیس " انجمن فرهنگی اجتماعی" در اوائل دهه شصت فعالیت این انجمن محدود شد به تقاضای ساخت مساجد وحسینه های شیعه بیشتر، واعضای جمعیت درهیچ نوع فعالیت سیاسی شرکت نکردند همچنین در امضای هیچ بیانه سیاسی مرتبط با اوضاع محلی وملی شرکت نکردند وموضع آنها موضع تماشاگربود. (المدیرس، 1999: 16 - 15).

2- جماعت شیرازی:

این جماعت به تبرک از اسم بنیان گذار آن سید محمد شیرازی، "جماعت شیرازی" نام گرفت که پس از تبعید از عراق به کویت در دهه هفتاد میلادی فعالیت خودش را شروع کرد. شیرازی به عنوان پدر معنوی سازمان کار اسلامی درعراق به شمار می رود. جریان شیرازی یک جریان عاطفی به شمار می رود و اکثر مقلدان آن از اعضای مؤسس انجمن فرهنگی اجتماعی هستند که پس از انقلاب اسلامی ایران از انجمن بیرون آمدند و به جماعت شیرازی پیوستند. شیرازی به عنوان عنصر فعال به شمار می آید که توانست بعضی از عناصرفعال شیعه را از طریق مسجد شیرازی درمنطقه بنید القار و حسینیه رسول اعظم در منطقه دعیه سازمان دهی کند واین که این جماعت به مثابه مراکز تجمع وجذب محسوب می شود. جماعت شیرازی ازشیوه فعالیت های فرهنگی ومذهبی برای جذب جوانان شیعه به صفوف خود استفاده کردند که در این امر موفق شدند. اختلافات میان جماعت شیرازی و جریان انجمن فرهنگی اجتماعی به عرصه دانشگاهی کویت وارد شد، امری که موجب تقسیم دانشجویان به طرفداران و مخالفان این دو گروه وجماعت شد، وبه همین دلیل دو دسته دانشجویی شکل گرفت که گروه های دانشجویی شیعه راتشکیل می داد: " دسته آزاد اسلامی" که بیشتر پیروان آن از جماعت انجمن فرهنگی اجتماعی بودند و" دسته آزاد" که شامل دانشجویان شیعه حامی جماعت شیرازی بود.
جماعت شیرازی نتوانست شیعیان کویت را تحت کنترل خود در بیاورد و این امر بنا به دلایل زیر بود:
1- تمرکز جماعت شیرازی بر اختلافات خودشان با جماعت انجمن فرهنگی اجتماعی که این مسئله منجر به دودستگی واختلاف و تبادل اتهامات میان دو گروه شد.
2- پراکندگی شیعیان در مناطق مختلف به دلیل توسعه آبادانی و شهرنشینی، بویژه درمنطقه بنید القار که بیشترساکنان آن ازشیعیان پیرو جماعت شیرازی بودند.
3- اختلافاتی که میان آن ها وجماعت سید خوئی در باره مسئله اعلمیت، اجتهاد و وحدت مرجعیت دینی بوجود آمد.
4- اخراج بنیان گزار جماعت سید محمد شیرازی از کویت در اوائل دهه هشتاد هنگامی که مقامات امنیتی بعد از ترور برادرش حسن شیرازی در لبنان از وی خواستند کویت را ترک کند (المدیرس، 1999: 18 – 17).
تاثیر انقلاب اسلامی بر جنبش های شیعیان کویت
جنبش های شیعی که نوع خاصی از جنبش های اسلامی به شمار می آیند از جمله فراگیرترین و موثرترین حرکت های مردمی هستند که در راستای احیا و استقرار اندیشه های تشیع و مبارزه با حکومت های فاسد زمان که آنان را غاصب حاکمیت اسلامی می دانند به پا خواسته اند و محرومیت های اقتصادی و سیاسی که بر شیعیان اعمال شده، عاملی مهم در تسریع این حرکت ها به حساب می آید (متقی زاده،1384: 168). همجواری جغرافیایی، قرب تاریخی و دینی ایران با کشورهای عربی از علل کلی تاثیرگذاری ایران بر دیگر کشورهاست. در تعامل انقلاب اسلامی با کشورهای عربی جریانات ذیل نقش مانع یا تشدید کننده را ایفا کرده اند: 1- مساله قدس و فلسطین 2- منازعا اعراب و اسرائیل 3- شیعه – سنی و عربی – عجمی بودن مسائل 4- برتری جویی اعراب به لحاظ خاستگاه تاریخی و جغرافیایی اسلامی 5- مرکز بودن عربستان برای بعثت و مکه و مدینه 6-موقعیت استراتژیک خاورمیانه عربی و حضور و رقابت جدی قدرت های بزرگ 7- مقوله نفت 8- رقابت دیر پای مذهبی، سیاسی و نفتی ایران، عراق و عربستان. (حشمت زاده، 1385: 71)از اوایل پیروزی انقلاب اسلامی کسانی بودند که عنوان می کردند: «ما انقلاب را صادر نمی کنیم» و یا «انقلاب صادر کردنی نیست» اما امام فرمودند: «ما انقلابمان را به همه جهان صادر می کنیم». (حشمت زاده، 1385: 30). به طور کلی عواملی وجود داشت که موجب صدور انقلاب اسلامی می شد از آن جمله می توان به: نفت، حج و حمله عراق اشاره نمود. (حشمت زاده، 1385: 35 -34). لذا انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه عطفی در شکل کیری رابطه میان شیعیان وحکومت در کویت بوده وشاید ازموارد مهمی که می توان در این زمینه به آن اشاره کردد تشکیل هیئتی از روحانیان و رهبران شیعه است، این هیئت در حالی برای تبریک به امام خمینی عازم تهران شد که رهبران سنی از این هیئت کنار گذاشته شدند با وجود اینکه مواضع آنها در تایید وحمایت ازانقلاب بود. (یاسین، بی تا: 622). با استقرارانقلاب اسلامی ایران به رهبری آیت الله خمینی این انقلاب شروع به رهبری مراکز شیعه در جهان عرب و وتثبیت یک روحیه انقلابی و دشمنی با رژیم های محافظه کار و مذهب رسمی را نمود. این امر درتجمعات شیعیان در شبه جزیره عربستان وخلیج فارس انعکاس یافت، در کویت شیعیان به دو جریان تقسیم شدند: جریان محافظه کارکه شامل طبقات مرفه از تجار می شد و از طریق منافع مشترک با حکومت مرتبط بود، وهدف این جریان ایجاد برخی اصلاحات اجتماعی برای بهبود وضع مذهبی ــ اجتماعی در جامعه کویت بود. وجریان شیعه انقلابی که با عضویت جوانان شیعه و بخصوص از کسانی که از طبقات وگروه های پایین ومتوسط جامعه بودند تشکیل شد، این جریان خواهان سرنگونی رژیم محافظه کار وتبدیل آن به رژیم جمهوری اسلامی از طریق الگوبرداری ازرژیم ایران بود (المدیرس، 1999: 22).
قدر مسلم اگرچه شیعیان کویت مانند همتایان خود در عربستان سعودی وبحرین در حاشیه وانزوا نبودند و تحت آزار واذیت قرار نگرفته بودند اما جذب رویکردهای انقلاب اسلامی ایران شدند وتحت تاثیرآن قرار گرفتند واین مسئله دوعلت دارد:
1- عامل اول این است که نسبت عربی شیعیان کویت بر اساس غلبه اصالت ایرانی بر آن مورد شک وتردید جریان ملی گرای عرب بود، به همین دلیل آن پیروزی انقلاب اسلامی ایران را به منزله ضربه ای بر جریان ملی گرا که بعد ازشکست 1967 وضعیت وخیمی داشت دانستند.
2- عامل دوم موضع حکومت کویت درباره انقلاب اسلامی ایران بود که بر ضد آن ایستاد وبعد ازآن با تمام قوا از عراق در جنگ با ایران حمایت کرد. (ناصر، 2011: 213). نتیجتا باید گفت: انقلاب اسلامی ایران روحیه انقلابی را درمیان شیعیان کویتی انتشار داد به خصوص در بین قشرجوان و ترغیب آن ها به شرکت در تظاهراتی که از خانه سید عباس مهری نماینده معنوی آیت الله خمینی در کویت به سمت سفارت ایران آغاز شد و در آن پرچم شاهنشاهی ازساختمان سفارت پایین کشیده شد و پرچم دیگری که روی آن عبارت الله اکبر نوشته شده بود برافراشته شد. این تظاهرات اولین حرکت مردمی به شمار می رود که خواستار رهبری دینی شیعیان در کویت از سال 1938 بود و این حرکت سیاسی نشان دهنده یک نوع جهش کیفی برای شیعیان بود بویژه اینکه این تظاهرات منجر به درگیری شیعیان ونیروهای ویژه امنیتی شد که تلاش می کردند مانع تظاهرات بشوند وتعدادی از شرکت کنند گان درآن را دستگیرنمایند. پس از سقوط رژیم شاهنشاهی، سید عباس مهری سرپرستی هیئت مردمی که شامل تعدادی از رهبران انجمن فرهنگی اجتماعی و برخی از روزنامه نگاران به منظور دیدار از ایران می شد را برعهده داشت، این هیئت تبریک و حمایت خودش را نسبت به انقلاب اسلامی ایران ابراز کرد و با آیت الله خمینی رهبر انقلاب در تهران دیدار کرد (المدیرس، 1999: 22). جریان های شیعی کویت را می توان امتداد جریان های شیعی ایران، عراق و عربستان و گاه لبنان دانست. در سال های اخیر، همگرایی های گروه های شیعی داخل کویت بیشتر از واگرایی های آنان بوده است (کتاب کویت، 1390: 35)

جنگ عراق و کویت و نقش ملی شیعیان

عراق چندین مرتبه در صدد ضمیمه کردن کویت به خاک خود برآمده است.حتی یک بار در 1803، آن را به اشغال خود درآورد. عربستان سعودی نیز دو بار در جریان جنگ جهانی اول و دوم در صدد تصرف کویت برآمد اما با مخالفت بریتانیا روبه رو شد. مرزهای کویت و عربستان سعودی تا 1922 نامعلوم بود و این امر موجب درگیری های شدیدی بین قبیله های متخاصم بر سر حقوق چراگاه های واقع میان دو کشورشده بود. (مذاکرات دو کشوربه انعقاد قرارداد عقیر در سال 1922 انجامید). به موجب این معاهده مرزهای دو کشور تعیین و یک «منطقه بی طرف» نیز به وسعت 2200 مایل مربع (5698 کیلومتر مربع) ایجاد شد. منطقه بی طرف به خاطر دسترسی آزادانه قبیله های دو کشور به منابع آب و چراگاه های این منطقه به وجود آمد. اما بعدها به علت کشف نفت بر اهمیت آن افزوده شد (جعفری ولدانی، 1374: 187). سرانجام در سال 1965، موافقت نامه 1922 لغو و این منطقه بین دو کشور تقسیم شد (متقی زاده،1384: 119). در این میان انقلاب اسلامی ایران به عنوان نقطه عطفی در رابطه شیعیان کویت با حکومت ازیک طرف و رابطه آن ها با جامعه سنی از طرف دیگر بود. اشغال کویت توسط عراق در سال 1990 نقطه عطف مهمی در این رابطه بود؛ وبا توجه به این که شیعیان کویت توانایی مالی کمتری داشتند وتوجهشان به غرب نیز کمتر بود، به همین دلیل آن ها در حدود نیمی از جمعیت کویت را در هنگام حمله تشکیل می دادند که در فصل تابستان اتفاق افتاد، یعنی در زمانی که معمولا کویتی ها ازدست گرما به خارج ازکشور فرار می کنند و به همین سبب نقش آن ها در مقاومت در برابر تهاجم عراق که تعداد زیادی از آنان در این مقاومت کشته شدند زیاد بود، هنگامی که آنان میهن دوستی زیادی را در دفاع از کشورشان در برابراشغال نشان دادند در حالی که هنوزبه آن ها وادغام مجددشان درجامعه با دیده شک وتردید نگریسته می شد و به همین دلیل شیعیان دوباره به وضعیت سابقشان که قبلا ازسال 1979 درآن قرار داشتند برگشتند. و شاید آنچه که باعث تقویت رابطه شیعیان و رژیم کویت در این دوران شد این است که روابط کویت وایران تحت موضع گیری ایران در مخالفت و انتقاد از حمله عراق به کویت، رحلت امام خمینی رهبرانقلاب اسلامی ایران و رئیس جمهور شدن هاشمی رفسنجانی که اهمیت زیادی را به رابطه با کشورهای همسایه ایران می داد، وتجدید نظر درصدور انقلاب اسلامی به عنوان اولویت برنامه های ایران، صدور انقلاب اسلامی به عنوان این که یکی از اهداف گسترده سیاست خارجی ایران از زمان انقلاب بود، به طور کامل کنار گذاشته نشد (ناصر، 2011: 219 – 218) لذا در زمان اشغال کویت به دست قوای عراقی، شخصیت های برجسته شیعه و سنی برای چانه زنی با خاندان حاکم الصباح، که در آن زمان به عربستان سعودی پناه برده بودند، با یکدیگر متحد شدند و درباره احیای قانون اساسی و پارلمان، پس از آزادسازی کویت به مذاکره پرداختند (فولر، فرانکه،1384: 311). با وجود نقش مهمی که شیعیان در مقابل اشغال کویت توسط عراق ایفا کردند اما عده ای هستند که این اقدام شیعیان را به روحیه وطن دوستی آن ها مرتبط نمی دانند بلکه سعی می کنند که موضع آن ها را از جهت فرقه ای تفسیر کنند که صدام حسین و رژیم او دشمن مشترک کویت وشیعیان بود وبه علاوه دشمنی او با ایران که حوزه علمیه قم درآن واقع شده بود دلیل ایفای نقش شیعیان کویت در زمان اشغال کویت توسط عراق بود (ناصر، 2011: 219)عواملی که منجر شد شیعیان کویت در مقابل صدام حسین بایستند و نیز موضع گیری شیعیان علاوه بر رابطه حکومت با آن ها، بعد ها در نقش و موقعیت آن ها در جامعه تاثیر گذاشت که می توان آن ها را در ذیل بیان کرد:
٭ نزدیکی وهمگرایی که بعد از آزادی کویت بین شیعه وسنی بوجود آمد، خود را از طریق بسیاری از جنبه های هماهنگی بین آنها به منظور ایجاد یک چشم انداز واحد برای آینده کویت نشان داده است، بطوری که اتحاد ملی اسلامی شیعه که بعد از آزادی کویت تشکیل شد وبسیاری از نیروهای نیروهای سیاسی، اجتماعی، واقتصادی شیعه را دربرمی گرفت درسال 1991 با نیروهای سیاسی دیگر در کمیته دائم برای رهبری اقدامات مردمی به منظور تدوین چشم اندازی برای ساختن کویت شرکت کردند که این کمیته چشم انداز این نیروها را برای آینده سیاسی کویت پس ازپایان دوره اشغال معین کرد (ناصر، 2011: 219)
٭ در چارچوب تحول سیاسی که بعد از حمله عراق به کویت ایجاد شد، طرفداران شیعه دولت کاهش یافتند درحالی که جریان مورد حمایت ائتلاف ملی اسلامی و یکپارچه در جنبش سیاسی عمومی که پس از اشغال خواستار اصلاحات سیاسی بود شکل گرفت واین مسئله به وضوح درانتخابات شورای ملی در اکتوبر 1992 خود را نشان داد، به طوری که ائتلاف ملی اسلامی با چهل نامزد در این انتخابات شرکت کرد و از برخی نامزدهای دیگر حمایت کرد، که دو تن از نامزدهای این جریان ودوتن ازنامزدهای مورد حمایت آن به پیروزی رسیدند، در حالی که تمامی نامزدهای شیعه طرفدار دولت در رسیدن به کرسی های مجلس شکست خوردند (المدیرس، 1999: 43).
٭در این مرحله شیعیان مانند دیگر تجمعات سیاسی شیوه مسالمت آمیزی را در قبال حکومت در پیش گرفتند واین امردر چارچوب احساس یک وضعیت دشوار بود که کشور پس از آزادسازی آن را تجربه کرده بود و همچنین احتیاط واجتناب ازاختلافات وهر گونه مسئله سیاسی که ممکن بود مانع روند بازسازی وسازندگی کویت شود، اما برخی دلیل این شیوه برخورد مسالمت آمیز شیعیان با حکومت را به نقش داشتن آن ها درمجلس و دولت، مدیریت پروژه های اقتصادی کلان، وسطح بالای زندگی ومعیشت آن ها در مقایسه با وضعیت شیعیان در کشورهای مجاور به ویژه در بحرین وعربستان سعودی می دانند. باوجود واردشدن برخی از شیعیان کویت درصف مخالفت با رژیم اما آن ها در بسیاری از مواقع شیوه مخالفت نرمتری را در قبال حکومت در پیش گرفتند.
٭ طی سال های بعد شیعیان نمایندگی خود را در مجلس حفظ کردند، وحضورشان در دولت ادامه یافت و هیچ وزارت خانه ای برای ورود وزیران شیعه مانع یا مزاحمتی ایجاد نکرد (ناصر، 2011: 220).

همبستگی و مشارکت میان شیعیان و دولت کویت

کویتی ها، حدود سی تا چهل درصد شیعیان «امامی» یا پیرو خط امام اند (خط الامام). آنان از تعالیم آیت الله خمینی و نظریه او درباره اداره حکومت اسلامی به دست روحانیون (ولایت فقیه) پیروی می کنندلذا آنان اسلام گرایان محافظه کاری هستند که در مقایسه با دیگر شیعیان، ارتباط قوی تری با حکومت ایران دارند. رهبران گروه پیرو خط امام کویت روابط مستحکمی با نهادهای مذهبی ایرانی در قم و تهران دارند و این امر موجب شده است که کویتی ها دیدگاه این گروه را مترادف با سیاست رسمی ایران بدانند (فولر و فرانکه، 1384: 316). اتحاد بین حکومت و شیعیان بعد ازاستقلال حتی بعد ازانقلاب اسلامی ایران در سال 1979 م. ادامه یافت به ویژه بعد از این که آن ها درنهادهای دولتی صاحب نماینده شدند به طوری که شیعیان از 20 نماینده مجلس تأسیسی که در تاریخ 30 دسامبر 1961 بعد از استقلال کویت از بریتانیا تشکیل شد 2 نماینده داشتند. وظیفه این مجلس، نوشتن پیش نویس قانون اساسی برای کشوربود همچنین قانون حق رأی و نامزدی برای همه کویتیان بدون در نظر گرفتن تعلقات فرقه ای را تصویب کرد. واین به شیعیان اجازه داد که در مجلس نمایندگان حضور داشته باشند. اولین انتخابات براساس قانون اساسی جدید در سال 1963 برگزارشد و شیعیان ازاین تاریخ در مجلس ملی و دولتی به تعداد مختلف نماینده داشته اند (ناصر، 2011: 208). اتحاد شیعیان و حکومت درموارد زیر بیشتر نقش خود را نشان داد:
٭هنگامی که ملی گرایان عرب در دهه 90 میلادی به عنوان تهدیدی برای آل صباح درآمدند، شیعیان پشتیبان آن ها بودند ودر این زمینه گرایشات ملی گرایانه شیعیان وبه اعتبار این که آن ها ایرانیان فارس هستند و عرب نیستند موثر بود، بویژه این که بخش بزرگی از شیعان کویت ایرانی تبارهستند (المدیرس، 1999: 18). هنگامی که حکومت کویت خطر جریان ملی گرایان را برضد خودش احساس کرد به تقویت رابطه خود با جریان اسلامی غیر افراطی وغیر فعال در زمینه سیاسی پرداخت ودراین چهارچوب نقش انجمن فرهنگی اجتماعی شیعه که در سال 1963 تاسیس شده بود برجسته شد (الغبرا، بی تا: 113 – 110). در این میان موضع شیعیان کویتی که در برخورد با جریان ملی گرایان در کنار حکومت ایستاده بودند مخالف موضع همتایان خود در بحرین وعربستان سعودی بود که به حد زیادی وارد جریان های ملی گرا شده بودند (ناصر، 2011: 209).
٭ بخش اعظم شیعیان در پارلمان کویت از زمان استقلال کویت تا انقلاب اسلامی ایران جزء مخالفان حکومت نبودند بلکه جزئی از دوستان حکومت بودند (المدیرس، 1999: 19). باوجود این که مشخصه رابطه بین شیعه و نظام حاکم درکویت تا وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال 1979 همان اتحاد وآرامش بود اما این امربه معنای وجود برخی نیروهای شیعه که درکنار حکومت نبودند نیست، که می توان به مهم ترین آن ها در زیراشاره کرد:
٭ حزب دعوت اسلامی: سال 1957 بوسیله سید محمد باقرصدر در عراق تاسیس شد و همان گونه که قبلا به آن اشاره شد تلاش کرد تا شعبه های آن را در کشورهای حاشیه خلیج فارس ایجاد کند. در مقایسه با آنچه که درعربستان سعودی وبحرین روی داد و این حزب درآن دو کشور به صورت کاملا مخفیانه به فعالیت پرداخت، فضای باز کویت به فعالیت نسبی این حزب در انجا به صورت علنی کمک کرد، به جز اینکه اعضای آن پس ازمتهم شدن حزب به دست داشتن دربمب گذاری هایی که طی دهه 80 میلادی در کویت رخ داد، تحت تعقیب نیروهای امنیتی دولت قرار گرفتند.
٭ حزب جنبش اسلامی: پس از استقلال کشور در سال 1962 به شکل مخفیانه شکل گرفت، وازبارز ترین بنیان گزاران آن سید احمد مهری بود وخط مشی سیاسی شبیه به آنچه که امام خمینی درانقلاب اسلامی ایران پیاده کرده بود اتخاذ می کرد، اما این حزب به مدت طولانی دوام پیدا نکرد و بعد از این که اسم آن به حزب اسلامی تغیرکرد از صحنه محو شد. (ناصر، 2011: 210).
٭انجمن فرهنگی اجتماعی: درسال 1963 شکل گرفت واولین حضور علنی سازمان های شیعه بود که از جهت گیریهای بازامیرکویت در آن زمان استفاده می کرد (فتحی، 2006: 187). وبا وجود این که انجمن با نام انجمن خیریه غیردولتی ثبت شده بود اما شبیه یک سازمان سیاسی بود چرا که شیعیان آن را به عنوان واسطه ای برای فعایت های سیاسی غیرعلنی خود قرار داده بودند به طوری که انجمن سرپوشی برای کارهای حزب دعوت و وفعالیت های آن بود و به همین خاطربراعضای حزب " خط انجمن فرهنگ " اطلاق می شد اما درسطح عمومی وعلنی فعالیت انجمن محدود به خواسته های آن مبنی برایجاد مساجد وحسینیه های بیشتربرای شیعیان شد ودرهیچ فعالیت سیاسی شرکت نکرد. اما بعد از انقلاب اسلامی ایران شروع به فعالیت سیاسی به شکل علنی کرد، که نقش این انجمن در جنبش مسجد شعبان که در بخش بعدی به آن خواهیم پرداخت معلوم شد. ودر دهه 80 میلادی بعض از اعضای انجمن به دست داشتن در خشونت هایی که در کشور روی داد متهم شدن ودر سال 1989 حکومت انجمن را تعطیل کرد.
٭ جنبش رسالیین پیشتاز: در سال 1968 در کربلای عراق بوسیله سید محمد شیرازی تاسیس شد، وعبارت بود از تجمع نیروهای مذهبی شیعه در عربستان سعودی، بحرین، عراق، عمان، وکویت. این جنبش روش انقلابی اتخاذ کرده بود که خواستار تغییر ساختار حکومت بود.
٭ جماعت شیرازی: منتسب به سید محمد شیرازی است که سال 1928 در شهرنجف اشرف عراق به دنیا آمد ودر سال 2001 در شهرقم ایران از دنیا رفت. ودر ایران با امام خمینی مخالفت نموده واز نظریه " ولایت فقیه " انتقاد کرد وآن را نظریه دیکتاتوری دانست و نظریه دیگری در رابطه با حکومت شیعه مطرح کرد که همان نظریه " شورای فقها " است که در فصل اول این بررسی به آن اشاره شد. شیرازی دراوئل دهه 80 از کویت تبعید شد وبه ایران رفت و درقم زندگی کرد تا این که از دنیا رفت.
٭ گروه رسمی جوانان: در اوائل دهه 70 قرن بیستم تشکیل شد وخواستار افزایش تعداد نمایندگان شیعه در مجلس ملی شد وهدفش آگاه کردن فرزندان شیعه به اهمیت کار به منظور محقق شدن منافع جامعه شیعه از طریق کانال های مندرج در قانون اساسی و قانون بود، اما فعالیت این گروه بعد از اینکه بعضی اعضای آن مهاجرت کردند وبه سازمان های شیعه دیگر پیوستند مدت طولانی ادامه پیدا نکرد.
٭ انجمن شنبه: عبارت بود از سازمان غیررسمی که علماء شیعه را در برمی گرفت ودر نیمه 70 میلادی قرن بیستم تشکیل شد وهدفش متحد کردن علماء، رسیدگی به مشکلات جامعه شیعه وحمایت از نامزدهای شیعه در انتخابات همگانی بود.
٭ جوانان قانون اساسی ملی: درسال 1974 توسط خالد خلف تاسیس شد که گرایشات ملی گرایانه داشت و ارتباط قوی با جنبش ملی گرایان عرب ومصطفی صراف داشت که درصف جنبش ملی گرایان عرب بود. و تاکید شده بود که این گروه، شیعه ملی گرای مطلق است واهدافش مبتنی بر تفکیک قوا، وحدت ملی وتوسعه دمکراسی است. اما فعالیت این گروه پس از انتخابات مجلس ملی در سال 1975 که در آن شرکت کرد ویکی از نامزدهایش توانست بر نامزد شیعه دیگر که ازطرفداران حکومت بود پیروز شود تمام شد (ناصر، 212 – 211).

نتیجه

گسترش مذهب شیعه درون ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و... کویت در طول تاریخ، زمینه نفوذ شیعیان در کارکردهای سیاسی جامعه کویت را فراهم نموده است.لذا جنبش های اجتماعی در کویت نقش به سزایی در قدرت یابی شیعان در ساختار های سیاسی کویت داشته است.
انقلاب اسلامی ایران علاوه بر تاثیر گذاری بر کشورهای مختلف جهان، توانست بیشترین و عمیق ترین تاثیر را بر کشورهای اسلامی حاشیه خلیج فارس و خصوصا شیعیان این کشورها گذاشته و موجبات تحرک و تحول گروه های اسلامی و خصوصا گروه ها و دسته جات شیعی فراهم گردد به گونه ای که شیعیان کویت با تاثیر پذیری از انقلاب اسلامی ایران به دنبال، ایفای حقوق مدنی و سیاسی خویش برآمدند و همین امر موجبات افزایش نقش شیعیان در روند مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کویت را فراهم نمود. البته باید توجه داشت که حمله عراق به کویت نیز به نوعی باعث افزایش فعالیت گروه های شیعه گردید زیرا این حمله نه تنها واکنش مجامع جهانی را بر انگیخت، بلکه شیعیان کویت نیز در این زمینه اعتراضاتی کرده و با مقاومت در برابر اشغالگران از سرزمین خود دفاع کردند.

پي‌نوشت‌ها:

1-کارشناسی ارشد شیعه شناسی دانشگاه اصفهان
2-کارشناسی ارشد تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان
3-دانشیار و عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

کتابنامه
-المدیرس، فلاح عبدالله: ملامح اولیه حول نشات التجمعات و التنظیمات السیاسیه فی الکویت 1938 – 1975: الکویت. دار قرطاس. 1999
-الغبرا، شفیق: الکویت: دراسه فی آلیات الدوله القطریه و السلطه و المجتمع المدنی، قاهره، مرکز ابن خلدون للدراسات الانمانیه، دار الامین، بی تا
-المدیرس، فلاح عبدالله: الحرکه الشیعیه فی الکویت، الکویت، دار قرطاس، 1999 م.
-استندیش، جان: ایران و خلیج فارس؛ دور نما و چشم انداز آینده، ترجمه عبدالرضا سالار بهزادی، چاپ اول، تهران، نی، 1383
-جعفری ولدانی، اصغر: تحولات مرزها و نقش ژئوپلیتیک آن در خلیج فارس، چاپ اول، تهران، قومس، 1374
-فتحی، ممدوح انیس: الامن القومی الایرانی:مصادر التهدید و آلیات المواجهه، ابوظبی، انتشارات ممدوح انیس فتحی، 2006
-حسینی، سلیم: عالمان شیعه رویاروی استعمار، ترجمه محمد هادی باسخواه، چاپ اول، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1378
-حشمت زاده، محمد باقر: تاثیر انقلاب اسلامی ایران بر کشورهای اسلامی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1385
-حافظ نیا، محمد رضا: خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز، چاپ اول، تهران، انتشارات کیهان، 1371
-حیدری، علی حسن: «شیعیان در کویت»، روزنامه صبح صادق، ش 152، 4 خرداد ماه 1383، ص 11
-سعید، نعمت: النظم السیاسیه فی الشرق الاوسط، ط 1، بغداد، شرکه الطبع و النشر الاهلیه، 1968
-سیفی، حسن: آشنایی با کشور کویت، چاپ اول، انتشارات مرکز آموزشی و پژوهشی شهید سپهبد صیاد شیرازی، 1386
-فیلی رودباری، لواء: کویت (کتاب سبز)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، 1335
-فاضلی نیا، نفیسه: ژئوپلیتیک شیعه و نگرانی غرب از انقلاب اسلامی، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1391
-فولر، گراهام و فرانکه، رند رحیم: شیعیان عرب مسلمانان فراموش شده، چاپ اول، ترجمه خدیجه تبریزی، قم، انتشارات شیعه شناسی، 1384
-کریستال، جیل: نفت و سیاست در خلیج فارس؛ حکومتگران و بازرگانان در کویت و قطر، ترجمه ناهید اسلامی و شاچور جورکش، چاپ اول، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1377
-کویت، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه: تهران، وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، 1390
-کاظمی دینان، مرتضی:علل خیزش شیعیان حاشیه جنوبی خلیج فارس (عربستان سعودی، بحرین، کویت)، قم، شیعه شناسی، 1388
-گروه تحقیق مرکز مطالعات و پژوهش های کویت: کویت از پیدایش تا بحران، ترجمه و ویزایش از موسسه فرهنگی تحقیقاتی ایران و اسلام، چاپ اول، تهران، قصیده سرا، 1381
-متقی زاده، زینب: جغرافیای سیاسی شیعیان منطقه خلیج فارس، قم، موسسه شیعه شناسی، 1384
-ناصر، شحاته محمد: سیاسات النظم الحاکمه فی البحرین و الکویت و السعودیه فی تعامل مع المطالب الشیعیه، بیروت، مرکز دراسات الواحده العربیه، 2011 م.
-یاسین، بوعلی و باروت، محمد جمال و طیاره، محمد نجاتی: الاحزاب و الحرکات القویه العربیه، بی جا، المرکز العربی للدراسات الاستراتیجیه، بی تا