سيستم ماشين ترجمه انگليسي به فارسي براي ترجمه ساختارهاي مرکب و پيچيده

بر مبناي دستور واژي- نقشي: Lfg. MT

چکيده

امروزه پروژه هاي ترجمه ماشيني با سرعت و دقت خاصي در سرتاسر جهان پيگيري مي شوند اما متأسفانه کشور ما هنوز به طور جدي وارد اين حيطه مهم تحقيقاتي نشده است. از ميان پروژه هاي موجود پديده، پارس و گوگل تجاري ترين و عملياتي ترين پروژه ها هستند. گرچه اين سيستم ها داراي عملکرد و کيفيت قابل قبولي اند اما بيشتر براي ترجمه جملات ساده ي انگليسي طراحي شده اند و قادر به ترجمه ساختارهاي مرکب و پيچيده نيستند. پروژه حاضر درصدد است راهکارهايي براي ترجمه ساختارهاي مرکب و پيچيده بر مبناي دستور واژي- نقشي ارائه دهد. اين دستور انگاره اي بسيار دقيق و رياضي گونه از ساخت جمله و نحوه تجمع اطلاعات واژگاني در گروه ها و جمله به دست مي دهد و بنابراين مي تواند انگاره اي مطلوب در پردازش رايانه اي زبان هاي طبيعي و طراحي ماشين هاي ترجمه باشد.
کليدواژه ها:
ترجمه ماشيني، ساختارهاي مرکب و پيچيده، دستور واژي- نقشي(4)

1. مقدمه

روياي ترجمه زبان هاي طبيعي که اولين بار در قرن هفدهم از آن سخن به ميان آمد، در اواخر قرن بيستم به حقيقت پيوست (هاتچينز، 1995، ص 431). ترجمه ماشيني به طور کلي تلاشي است براي خودکار نمودن همه يا بخشي از فرآيند ترجمه از يک زبان به زباني ديگر (آرنولد و همکاران، 1994، ص 1). تنها سه روش اصلي در معماري ترجمه وجود دارد که عبارتند از: روش مستقيم (يک فرايند يک مرحله اي بر اساس فرهنگ لغات غني و تجزيه صرفي)، روش انتقالي (ترجمه به کمک بازنمود ميانجي وابسته به زبان) و روش ميان زبان (ترجمه به کمک بازنمود معنايي مستقل از زبان) اما شخص مي تواند چندين بخش اطلاعاتي شامل بخش هاي مبتني بر دانش، مبتني بر آمار، مبتني بر نمونه و غيره را اعمال نمايد تا کارايي سيستم ترجمه را افزايش دهد (موسوي ميانگاه، 1386، ص 117).
روش هاي مبتني بر قاعده شامل روش هاي انتقالي و ميان زبان هستند (همان). مبناي اصلي اين روش ها تحليل سطوح مختلف زباني متن مبدأ و توليد زباني متن مقصد است. اين روش ها بسته به ميزان تجزيه و توليد متفاوت هستند. (گوته و همکاران، 2009، ص 2).
روش هاي مبتني بر پيکره يا روش هاي تجربي شامل روش هاي مبتني بر نمونه و روش هاي آماري هستند. با توجه به نارسائي هاي روش هاي مبتني بر قاعده و افزايش روز افزون حافظه ها و ذخاير اطلاعاتي، گروه هاي تحقيقاتي به جستجوي روش هاي متفاوتي براي معماري ماشين هاي ترجمه پرداختند. اين روش هاي جديد که به روش هاي تجربي معروف شدند از فنون آماري يا انطباق الگوي سطح پاييني در خود متون يا در تحليل سطحي آنها استفاده مي کنند (آرنولد و همکاران، 1994، ص 186).
هر يک از روش هاي صرفاً مبتني بر قاعده يا صرفاً مبتني بر پيکره داراي مشکلات و مزيات خاص خود هستند. پژوهش گران ترجمه ماشيني آزمايش ها و تحقيقات متعددي را با ترکيب هاي مختلفي از روش هاي مختلف انجام مي دهند تا به مزيت هاي بيشتري دست يابند (موسوي ميانگاه، 1386، ص 129). امروزه اين روش ها به روش هاي ترکيبي معروفند.

2. ساختار زبان شناختي نظام ترجمه ماشيني

در ساختار زبان شناختي نظام هاي ترجمه ماشيني، سه مؤلفه اصلي وجود دارد و هر مؤلفه نيز به نوبه ي خود از مجموعه اجزايي تشکيل مي شود که در راستاي تحقق نقش يا نقش هاي آن سه مؤلفه ي اصلي عمل مي کنند. مؤلفه هاي فوق الذکر در تناظر با سه سطح که علم زبان شناسي نوين براي هر زبان طبيعي و زنده قائل است، قرار دارند. اين سه سطح عبارتند از:
1- واژگان، 2- نحو و ساختار، 3- معنا شناسي (ولي پور، 1386، ص 111).
تجزيه و تحليل هر يک از اين سه سطح در نظام ترجمه ماشيني نيازمنده بهره گيري از دستور زباني است که با دستور زبان معمولي متفاوت بوده و داراي گستردگي و پيچيدگي هاي فراواني است (همان، ص 112).

2 -1. نظريه مورد نياز ماشين ترجمه

آنچه در ماشين ترجمه مورد نياز است و بايد مبنا قرار گيرد نظريه اي است که: اولاً واقعيت روان شناختي داشته باشد؛ يعني به طور نسبي بيانگر فرآيندهايي باشد که منتج به توليد و درک گفتار مي شود يا دست کم به آن نزديک شود؛ ثانياً صوري باشد؛ يعني بتواند به مدل دقيق محاسباتي تبديل شود؛ ثالثاً، بين سطوح مختلف آن ارتباط دقيق و روشني وجود داشته باشد تا در مجموع بتواند فرآيندهاي زباني در ذهن را مدل سازي کند. بنابراين، اگر چه نظريه هاي مختلفي درباره مسايل زباني مطرح است و حتي بعضي از آنها ممکن است نزديکتر باشد به آنچه که در فرآيند درک و توليد گفتار صورت مي گيرد، اما امکان دارد قابل اعمال در کامپيوتر و مناسب براي پردازش زبان هاي طبيعي نباشد چرا که زبان مورد استفاده در کامپيوتر زبان صوري است و کامپيوتر قادر به ادراک زباني غير از زبان صوري نيست و نظريه و برنامه اي که مبنا قرار مي گيرد تا حد امکان بايد صوري و قابل ترجمه به زبان کامپيوتر باشد. بنابراين دستور عادي زبان براي کارهاي محاسباتي مناسب نيست. (فاروقي، 1386، ص 62).
يکي از نظريه هاي مطرح در زبان شناسي نظريه "دستور واژي- نقشي" است که هدف آن ارائه الگويي از زبان است که اولاً واقعيت روان شناختي داشته باشد؛ ثانياً از نظر محاسباتي دقيق باشد؛ ثالثاً بتواند بين سطوح مختلف زبان ارتباط برقرار کند. به خاطر اين ويژگي ها است که دستور واژي- نقشي مناسب کاربرد در سيستم هاي پردازشي زبان طبيعي از جمله ماشين ترجمه است (سلز، 1985، ص 140-135).

3. دستور واژي- نقشي

3 -1. ساختار نظريه

کاپلان وبرزنن در فصل چهارم مجموعه مقالات نمود ذهني ارتباط هاي ذهني (1982، ص 281-173) و برزنن در فصل پنجم آن (ص 390-282) ساختار نظريه ي دستور واژي- نقشي را معرفي کرده اند. کاپلان و برزنن در ابتداي مقاله خاطر نشان کرده اند که دستور واژي- نقشي اساساً نظريه اي است درباره ي نحو زبان هاي بشر و تأکيد کرده اند که اين نظريه از درون تحقيقات زبان شناسي زايشي، پژوهش هاي رايانه اي، و روان شناسي زبان جوانه زده است (ص 174-173). در دستور واژي- نقشي هر جمله در دو سطح نحوي توصيف مي شود: سطح ساخت سازه اي(5) و سطح ساخت نقشي(6). سطح ساخت سازه اي همان نمودار درختي روساختي يک جمله است. اين ساخت مبناي عملکرد قواعد واجي واقع مي شود و نتيجتاً تلفظ جمله تعيين مي گردد. نقش هاي دستوري روساختي جمله ها در سطح ساخت نقشي نمايشي داده مي شوند. به بياني ديگر، در اين سطح است که مفاهيم نحوي سنتي همچون فاعل، فاعل مستتر(7)، مفعول متمم و افزوده در جمله ها مشخص مي شوند. ساخت نقشي تنها ساختي است که درونداد بخش معناست. در بخش معنا اطلاعات ساخت نقشي به صورت بندي هاي يک زبان منطقي يا به نمادي شبيه آنچه در انگاره مانتگيو متداول است تبديل مي گردد (ص 175) (دبير مقدم، 1389، ص 517).
از نظر صوري ساخت هاي سازه اي با ساخت هاي نقشي تفاوت دارند. در ساخت هاي سازه اي اطلاعاتي همچون مقوله هاي نحوي (گروه اسمي، گروه فعلي، گروه حرف اضافه اي و امثال آن)، زنجيره هاي پاياني، روابط اشراف و توالي خطي مطرح اند در صورتي که ساخت نقشي متشکل است از نام نقش هاي دستوري، اطلاعات معنايي و مشخصه هاي نحوي. به بياني کلي تر، اطلاعات و ارتباط هاي منعکس در ساخت نقشي جنبه و هيأت همگاني دارند (همچون مفاهيم فاعل و مفعول)در صورتي که اطلاعات و ارتباط هاي نمايان در ساخت سازه اي موردي است و ممکن است از زباني به زبان ديگر متفاوت باشد (مانند نحوه ي تجلي فاعل و مفعول در زبان هاي جهان). ساخت نقشي در حقيقت حائلي است بين ساخت سازه اي و بخش معنا و اطلاعاتي هم که در اين ساخت منعکس است آميخته اي است از اطلاعات معنايي و اطلاعات نحوي. ساخت نقشي و ساخت سازه اي دو بخش مستقل و خودمختار پنداشته مي شوند که مجموعاً بخش را تشکيل مي دهند. در بخش معنا، معناي جمله تعيين مي گردد، نقش تتاي گروه هاي اسمي رقم زده مي شود، و ابهام هاي سيطره ي سورها مشخص مي گردد(8) (کاپلان و برزنن، 1982، ص 175، ص 231-229).
در اين دستور علاوه بر بخش هاي فوق بخش واژگان نيز مفروض است. اين بخش دربرگيرنده ي مدخل هاي واژگاني است پيش از اين که اين مدخل ها در درون ساخت سازه اي و ساخت نقشي جاي گيرند. بنابراين در چارچوب نظريه دستور واژي- نقشي بخش هاي واژي، نحوي (شامل دو بخش مستقل ساخت سازه اي و ساخت نقشي)، معنايي و واجي بخش هاي مستقل و خودمختار دستورند (ص 175) (دبير مقدم، 1387، ص 518).
نظريه دستور واژي- نقشي ثابت کرده است که نه تنها به عنوان يک نظريه دستور زبان مي تواند مفيد واقع شود بلکه مي تواند، از نظر رايانه اي نيز انتخاب موجهي در پردازش زبان هاي طبيعي باشد، همان طور که پروژه هايي نظير ParGram اين ادعا را به اثبات رسانيده اند (بوت و هالووي، کنفرانس LFG، 2000). در ادامه به معرفي پروژه هاي ماشين ترجمه انگليسي- فارسي و نيز پروژه خود و عملکرد دستور واژي- نقشي در آن مي پردازيم.

4. سيستم هاي ماشين ترجمه انگليسي- فارسي

تنها تعداد کمي سيستم ماشين ترجمه انگليسي- فارسي وجود دارند که بيشتر آنها قاعده محور هستند (پيله ور و فائيلي، 2010، ص 1103). از ميان پروژه هاي موجود مي توان براي مثال به پروژه ي شيراز (امپتروپ و همکاران، 2000) که به ترجمه مطالب خبري مي پردازد (پيله ور و فائيلي، 2010، ص 1103) و همچنين پروژه هاي بزرگ و تجاري پديده و پارس اشاره کرد. چند پروژه ماشين ترجمه ي آماري نيز وجود دارند که به دليل عدم دسترسي به پيکره اي مناسب و به اندازه ي کافي بزرگ نتايج چندان مطلوبي بدست نداده اند؛ نظير پروژه Persian SMT (پيله ور و فائيلي، 2010) که از زيرنويس فيلم هاي سينمايي به عنوان پيکره متناظر انگليسي- فارسي استفاده کرده اند.
پروژه هاي موجود و به ويژه پروژه هاي قاعده محور از نظريه هاي مختلف زبان شناسي استفاده کرده اند. از اين ميان پروژه هايي که از دستور واژي- نقشي بهره برده اند، کاملاً از مبناي نظري کار رضايت داشته و نتايج قابل قبولي استخراج کرده اند. براي مثال در نتايج استفاده از دستور واژي- نقشي در پروژه اي آمده است: اين پايان نامه نشان مي دهد که دستور واژي- نقشي مي تواند در اکثر پروژه هاي ماشين ترجمه قاعده محور (زبان شناسي محور) بکار رود. برتري اين نظريه به نظريه هاي ديگر در توانايي آن در نشان دادن شباهت ها و نقاط مشترک دو زبان است (اکرم طيبي، 1374، کاربرد دستور واژگاني نقشمند در ترجمه ماشيني پاره اي از متون زبان فارسي).
با نگاهي به پروژه هاي انجام شده مشخص مي شود که اغلب آنها جهت ترجمه جملات ساده ي انگليسي- فارسي طراحي شده اند و از اين رو در ترجمه جملات مرکب و پيچيده داراي مشکلات عديده هم از نظر صحت ترجمه و هم از نظر ساختار و ترتيب بندي جملات هستند. بنابراين در پروژه خود سعي داريم با بهره گيري از مزيات دستور واژي- نقشي و موفقيت آن در ترجمه جملات ساده، به ترجمه ماشيني جملات مرکب و پيچيده بپردازيم.

5. ماشين ترجمه انگليسي به فارسي براي ترجمه ساختارهاي مرکب و پيچيده بر مبناي دستور واژي- نقشي: Lfg. MT

Lfg. MT يک سيستم ترجمه ي ماشيني دو زبانه انگليسي به فارسي است که قادر است علاوه بر ترجمه ي جملات ساده ي انگليسي، انواع جملات مرکب و پيچيده را نيز به فارسي ترجمه کند. پايه ي نظري اين سيستم بويژه در مراحل تحليل و ابهام زدايي دستور واژي- نقشي است. نماي کلي سيستم به صورت شکل 1 است. همانطور که در شکل آمده است اين سيستم از سه بخش اصلي تشکيل مي شود:&
تحليل___ انتقال ___ توليد
در ادامه به توضيح هر يک از اين بخش ها مي پردازيم.
** توضيح شکل:

 

6. تحليل متن مبدأ

Lfg. MT از تجزيه گر Statistical Parsing of English Sentences براي تجزيه نحوي جملات ورودي و نيز برخي تحليل هاي واژه شناختي استفاده مي کند. اين تجزيه گر گزينه هاي زير را در اختيار مي گذارد:
Pars - Chunk- POS tag- Tokenize Split
گزينه Spilt در يک متن جملات مرتبط را جدا کرده و در کنار هم قرار مي دهد، اين گزينه در ابهام زدايي واژگاني که نياز به بافت اطراف دارند مورد استفاده قرار مي گيرد. گزينه ي Tpkenize واژگان متن را از يکديگر جدا مي سازد. گزينه POS tag جايگاه هر واژه را به عنوان جزئي از کلام برچسب زده و مشخص مي سازد. گزينه هاي Pars و Chunk نيز امر جداسازي اجزاي کلام را به ترتيب از جمله و قطعات جمله آغاز مي کنند. اين تجزيه گر همچنين نمودار درختي جملات را در اختيار مي گذارد. در برنامه نويسي رايانه اي قواعد و دستور العمل هاي مورد نياز هر يک از اين گزينه ها به اقتضاي شرايط مورد استفاده قرار مي گيرند تا در نهايت بهترين و صحيح ترين تجزيه و تحليل به دست آيد.
پس از تحليل هاي تجزيه گر، سيستم تحليل هاي زبان شناختي و واژه شناختي تکميلي را اعمال مي کند. اين تحليل ها مواردي هستند که تجزيه گر از ارائه آنها عاجز است و نگارندگان براي رفع اين نقيصه از دستور واژي- نقشي بهره مي برند. تعيين نقش و روابط بين واژگان از جمله مواردي هستند که از طريق تحليل هاي واژي- نقشي مشخص مي شوند. نگارندگان براي تعيين نقش کلمات نظير فاعل مفعول و غيره که در توليد صحيح ساختار نهايي متن خروجي بسيار ضروري هستند از ساخت نقشي و نيز نظارت نقشي استفاده مي کنند. براي تعيين روابط واژگاني از ديگر ويژگي دستور واژي- نقشي؛ يعني ساخت سازه اي استفاده مي شود. پس از انجام تمامي اين تحليل ها با استفاده از ويژگي هاي مختلف دستور واژي- نقشي، اين تحليل ها در قالب دستور العمل هاي رايانه اي به سيستم اضافه مي شوند تا پس از تحليل هاي تجزيه گر اعمال شده و آماده ي انتقال به بخش بعدي شوند.

7. انتقال

7 -1. انتقال واژگاني

اين بخش شام دو قسمت است:
- ابهام زدايي واژگاني بر مبناي دستور واژي- نقشي
- معادل يابي بين دو زبان با استفاده از فرهنگ لغت دو زبانه

7 -1-1. ابهام زدايي واژگاني بر مبناي دستور واژي- نقشي

ابهام زدايي يکي از مراحل مهم و البته دشوار ترجمه ماشيني است. مهم از اين جهت که رفع نادرست ابهام منجر به توليد ترجمه اي نادرست و حتي بي معنا مي شود و دشوار از اين لحاظ که براي ابهام زدايي نياز به بافت جهان خارج داريم در حالي که در ترجمه ماشيني اين بافت در اختيار نيست و سيستم بايد بر مبناي آنچه در اختيار دارد به ابهام زدايي بپردازد.
يکي از ويژگي هاي دستور واژي- نقشي بازسازي بافت از طريق اطلاعات موجود در جمله است؛ يعني بر اساس ويژگي هاي اين دستور از جمله ساخت معنايي مي توان از طريق راه حل هايي کاملاً دستوري تا راه حل هايي کاملاً صوري به ابهام زدايي پرداخت. بدين ترتيب سيستم براي ابهام زدايي عبارات متن مبدأ و بويژه عبارت همپايه ساز و وابسته ساز از ويژگي اصلي دستور واژي- نقشي استفاده مي کند؛ يعني استفاده از آنچه عيناً در جمله نمود دارد.

7 -1 -2. معادل يابي بين دو زبان با استفاده از فرهنگ دو زبانه

پس از اعمال قواعد مربوط به ابهام زدايي واژگاني، سيستم به فرهنگ لغت دو زبانه متصل مي شود تا مرحله ي انتقال واژگاني تکميل شود. در مرحله ي قبل از تمامي واژگان و عبارات همپايه ساز و وابسته ساز و نيز برخي واژگان و عبارات ديگر به طور کامل ابهام زدايي مي شود و بنابراين براي هر واژه با توجه به ويژگي هاي صوري بدست آمده تنها يک معنا تعريف مي شود و سيستم به راحتي معادل مورد نظر هر واژه را جايگزين مي کند. براي معادل يابي ساير واژگان سيستم از فرهنگ لغتي دو زبانه بهره مي گيرد که به دليل تخصصي بودن در بيشتر موارد براي هر واژه تنها يک معادل ارائه مي دهد و در مورد واژگاني که داراي چند معادل هستند فرهنگ لغت به گونه اي تنظيم شده است که اولين معنا بيشترين بسامد معنايي و کاربردي را در متن مورد نظر دارد و بدين ترتيب سيستم اولين معنا را که محتمل ترين معناست به عنوان معادل برمي گزيند. پس از اتمام اين مرحله سيستم وارد مرحله ي انتقال ساختاري مي شود.

7 -2. انتقال ساختاري

يکي از مهمترين ويژگي هاي ترجمه خوب داشتن ساختاري مناسب و طبيعي است چرا که حتي اگر سيستم تمامي مراحل ابهام زدايي و معادل يابي را به خوبي اجرا کند، در صورتي مي تواند ترجمه اي مناسب و قابل فهم ارائه دهد که متن را در نهايت به قالب صحيح زبان مقصد درآورد و اين امر هرچه جملات پيچيده تر مي شوند دشوارتر و حساس تر مي شود. از آنجايي که ساختار دو زبان انگليسي و فارسي متفاوت هستند سيستم بايد ساختار زبان انگليسي؛ يعني فاعل- فعل- مفعول را به ساختار زبان فارسي؛ يعني فاعل- مفعول- فعل تغيير دهد. در اين بين تعدادي قيد، صفت، متمم و غيره نيز وجود دارند که آنها نيز بايد از ساختار انگليسي به فارسي منتقل شوند. چنين انتقالي نيازمند قواعد انتقال است، قواعدي که ارکان جملات انگليسي و فارسي را متناظر هم قرار داده و بر مبناي قواعد زبان شناختي و واژه شناختي زبان مقصد، ساختار نهايي جملات را تعيين مي کنند. سيستم پس از اعمال اين قواعد بر عبارات آنها را آماده ي توليد نهايي مي کند.

8. توليد

مرحله توليد آخرين مرحله و برآيند و نتيجه ي نهايي تمامي مراحل قبلي است. سيستم در اين مرحله جملاتي که از انتقال ساختاري عبور کرده و به ساختار زبان مقصد درآمده اند را در کنار هم قرار داده و در نهايت متن خروجي را به عنوان ترجمه ي متن ورودي در اختيار مي گذارد. اين خروجي ترجمه اي صحيح و قابل قبول و با ساختاري مطابق ساختار زبان مقصد؛ يعني زبان فارسي است.

پي نوشت ها :

1. دانشگاه بيرجند zdavarian @ yahoo. com
2. دانشگاه بيرجندj- faroughi @ yahoo. com
3. دانشگاه بيرجند Javad- sadri @ cs. mcgill. ca
4. Lexical functional grammar
5. constituent structure
6. functional structure
7. understood
8. منظور از ابهام سيطره ي سورها مواردي است همچون آنچه در زير، که مأخذ از برزنن (1982، ص 170) است، مشاهده مي شود.
Everyone was reading something اين جمله از نظر سيطره سورهاي everyone و something مبهم است و از اين رو مي توان آن را در دو معني زير تعبير کرد: الف) يک مطلب بخصوصي بود که همه آن را مي خواندند، و ب) هر کسي يک مطلب جداگانه اي مي خواند.

فهرست منابع تحقيق:
دبير مقدم، محمد (1387)، زبانشناسي نظري: پيدايش و تکوين دستور زايشي (ويراست دوم، تهران، سمت.
طيبي، اکرم (1374)، کاربرد دستور واژگاني نقشمند در ترجمه ماشيني پاره اي از متون زبان فارسي؛ پايان نامه (کارشناسي ارشد)، دانشگاه تهران.
فاروقي، جليل اله (1386)، ارائه الگويي بافت محور براي ترجمه ماشيني پاره اي از جملات انگليسي به فارسي بر پايه دستور واژي- نقشي، پايان نامه (دکتري)، دانشگاه فردوسي مشهد.
موسوي ميانگاه، طيبه (1386)، درآمدي بر ترجمه ماشيني، تهران، انتشارات يلدا قلم.
ولي پور، عليرضا (1385)، بررسي بعد زبان شناختي ترجمه ماشيني و معرفي اجمال علوم مرتبط با آن، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
Amtrup, J. W., Rad, H.M., Megerdoomian, K. and Zajac, R.( 2000), Persian-English
(Machine Translation: An Overview of the Shiraz Project, In Memoranda in mputer and Cognitive Science MCCS-00-319, Colnputing Re-search Laboratory: 'ew Mexico State University.
Arnold, D. et al. (1994), Machine Translation: An Introductory Guide, Manchester, London: NCC Blackwell.
Butt, M., Holloway King, T. (2000), Proceeding of the LFG 00 Conference,
:.Berkeley: CSLI Publications.
Goutte C., Cancedda, N., Dymetan, M. and Foster, G. (Eds.), (2009), Learning Machine Translation, Cambridge, Massachusetts: MIT Press.
Hutchins, J. W. (1995), Concise History of the Language Sciences: from the Sumerians to the Cognivitists, Oxford: Pergamon Press.
Kaplan, R., Bresnan, J. (1982), Lexical-Functional Grammar: A Formal System For Grammatical Representational, In Bresnan, J. (Ed.), The Mental Representation of Grammatical Relations, Cambridge, Mass: MIT Press.
Pilevar, M. T., Faili, H. (2010), PersianSMT: A First attempt to English-Persian Statistical Machine Translation, Tehran: University of Tehran.
Sells, P. (1985), Lectures on Contemporary Syntactic Theories: An Introduction to Government-Binding Theory, Generalized Phrase Structure Grammar, and Lexical- Functional Grammar, CSLI lecture notes series 3, chapter 4. Stanford, CA: CSLI.
منبع مقاله :
دبيرمقدم، محمد، (1391)، مجموعه مقالات هشتمين همايش زبان شناسي ايران (جلد اول)، تهران: دانشگاه علامه طباطبايي، چاپ اول