معرفي هنر تذهيب

صنايع دستي ايران

تذهيب را مي توان مجموعه اي از نقش هاي بديع و زيبا دانست که نقاشان و مذهبان براي هر چه زيباتر کردن کتاب هاي مذهبي، علمي، فرهنگي، تاريخي، ديوان اشعار، جنگهاي هنري و قطعه هاي زيباي خط به کار مي بردند.

تعريف:

در فرهنگ هاي فارسي تعريف دقيقي از تذهيب وجود ندارد؛ تعريفي که ما را به اصل و منشأ اين هنر رهنمون باشد. در برخي از کتاب هاي قديمي و اغلب تذکره ها فقط نامي از نقاشان و مذهبان آمده است که اين براي دريافت معناي تذهيبت کافي نيست. در لغتنامه ها، تذهيب را زرگرفتن و طلاکاري دانسته اند، اما اين هم تمام معناي تذهيب نيست. در دايره المعارف هاي فارسي نيز تعريف هايي از تذهيب آمده است که به شيوه هاي تذهيب در يک دوره خاص از تاريخ تعلق دارد.
استادان تذهيب اين مجموعه هاي زيبا را در جاي جاي کتاب ها به کار مي گيرند تا صفحه هاي زرين ادبيات جاودان و متون مذهبي سرزمين خود را زيبايي ديداري ببخشند. بدين ترتيب است که کناره ها و اطراف صفحه ها، با طرح هايي از شاخه ها و بندهاي اسليمي، ساقه، گلها و برگ ها ي ختايي، شاخه هاي اسليمي يا بندهاي اسليمي و ختايي و. . . مزين مي شوند.

مکتب هاي تذهيب

تذهيب، همچون نقاشي، داراي مکتب ها و دوره هاي خاصي است چنانکه مي توان از مکاتب سلجوقي، بخارا، تيموري، صفوي و قاجار و شعب مختلف هر مکتب سخن گفت. براي مثال، در مکتب تيموري، شعبه هاي شيراز، تبريز، خراسان و. . . را مي توان تميز داد و در واقع، تفاوت در رنگ ها،
روش قرار گرفتن نقش ها در يک صفحه تذهيب و تنظيم نقش ها در مکتب هاي مختلف، عامل اين تفاوت است. براي نمونه، تذهيب در مکتب بخارا به آساني از تذهيب در ديگر مکتب ها باز شناخته مي شود. چون در مکتب بخارا از رنگ ها ي زنگار، شنگرف، سورنج و سياه استفاده مي شده است، در صورتي که در مکتب هاي ديگر، رنگها به اين ترتيب کاربرد نداشته اند.
مي توان گفت تذهيب هاي دوره هاي مختلف، بيان کننده حالات و روحيات آن دوره ها هستند. تذهيب سده چهارم ه. ق ساده و بي پيرايه، سده هاي پنجم و ششم ه. ق متين و منسجم، سده هشتم ه. ق پرشکوه و نيرومند و سده هاي نهم و دهم ه. ق ظريف و تجملي هستند.
بررسي آثار تذهيب شده در دوره هاي گذشته، بر تأثير فراوان هنر تذهيب ايران در ديگر کشورها مانند هند، ترکيه عثماني و کشورهاي عربي حکايت دارد. هنرمنداني که در اوايل دوره صفوي از ايرن به هند مهاجرت کردند، بنيانگذار مکتب نقاشي ايران و هند شدند و آثاري بزرگ از خود بر جا گذاردند. آثار به جا مانده از مکتب مغولي هند که در نوع خود بي مانند است، بر اين واقعيت حکايت دارد که اين مکتب تداوم مکتب نقاشي ايران و هند است.
در ترکيه عثماني، هنرمندان مذهب زياد جلوه نکردند و اگر اين هنر در آن سرزمين رشدي کرد، به خاطر هنرمنداني ايراني بود که با مهاجرت به ترکيه عثماني، بنيانگذار مکتب هنري در آن ديار شدند. در کشورهاي عربي نيز، به سبب بازگشت هنرمندان ايراني از آن کشورها، هنر تذهيب اوجي نيافت. در واقع، هنر تذهيب ايران در دنيا يگانه است. در اروپا، به نوعي از آذين و آرايش، تذهيب مي گويند و تذهيب ايراني را با آن مقايسه مي کنند؛ اما تذهيب اروپايي با تذهيب به شيوه ايراني، به طور کلي، فرق دارد. آذين هاي تذهيب اروپايي از ساقه درختي مانند مو و برگ هاي رنگين تشکيل شده است و در کنار آنها، گاهي پرندگان، حيوان ها، صورت هاي مختلف انسان و مناظر طبيعي را مي توان ديد.

پيشينه

پيشينه آذين و تذهيب در هنر کتاب آرايي ايران، به دوره ساساني مي رسد. بعد از نفوذ اسلام در ايران، هنر تذهيب در اختيار حکومت هاي اسلامي و عرب قرار گرفت و «هنر اسلامي»نام يافت. اگر چه زماني اين هنر از بالندگي فرو ماند، اما مجدداً پويايي خود را بدست آورد.
چنانکه در دوره سلجوقي مذهبان آرايش قرآن ها، ابزار و ادوات، ظرف ها، بافته ها و بناها را پيشه خود ساختند و چندي بعد، در دوره تيموري اين هنر به اوج خود رسيد و زيباترين آثار تذهيب شده به وجود آمد.
هنرمندان نقاش، صحافان و صنعتگران، به خواست سلاطين از سراسر ايران فرا خوانده شدند و در کتابهاي پايتخت به کار گمارده شدند. بدين ترتيب، آثار ارزشمند و با شکوهي پديد آمد. در دوره صفوي نقاشي، تذهيب و خط در خدمت هنر کتاب آرايي قرار گرفت و آثاري به وجود آمد که زينت بخش موزه هاي ايران و جهان است. اما رنج هنرمنداني بي ارج ماند و ارزش آنان در زمان زندگيشان شناخته نشد و هنر نقاشي به ويژه تذهيب، پس از دور صفوي از رونق افتاد. اگرچه هجوم فرهنگ غرب به ايران، حرکت پيشرو اين هنر را کند ساخت، ولي با زحمت هنرمندان متعهد و دوستداران هنر اين مرز و بوم، شعله هنر تذهيب همچنان فروزان است.

تذهيب ايراني

شايد بتوان تاريخ آرايش و تذهيب قرآن را همزمان با نوشتن آن دانست به اين معني که نخست به منظور تعيين سر سوره ها، آيه ها، جزوه ها و سجده ها آن را به نوعي تزئين مي کردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنين عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهيب آن دقت بيشتري به کار برند و در نتيجه اين آثار از سادگي بيرون آمد و جنبه تزئيني به خود گرفت به خصوص قرآن هايي که براي امرا و بزرگان نوشته مي شد. اين امر خود يکي از علل توجه هنرمندان، به تزئين بيشتر و موجب تکامل فن تذهيب شد.
به گزارش ميراث خبر مهدي مکي نژاد، عضو گروه هنرهاي سنتي فرهنگستان هنر درباره منشأ هنر تذهيب مي گويد: «دقيقا نمي توانيم بگوييم منشأ اين هنر ايران است اما آنچه مسلم است اين است که اين هنر از دوران ساسانيان به صورت گچبري هاي ديوار و حتي پيش از آن به صورت نقوش روي سفالينه وجود داشته است. که بعد از اسلام اين نقوش و حجاري ها وارد کتاب ها مي شود و بيشتر خودش را نشان مي دهد.» از طريق تذهيب و آرايش قرآن هايي که قبل از قرن سوم هجري تدوين شده اطلاع چنداني در دست نيست. اصولاً درباره هنر نقاشي و مذهب کاري در قرون اوليه اسلام اطلاع زيادي در دست نيست. قرآن هاي نفيس غالباً به دستور سلاطين و امراي وقت تهيه مي شد و هنرمندان سعي مي کردند آن را به شيوه اي بسيار عالي آرايش کنند.
قديمي ترين قرآن هاي باقي مانده از قرون اوليه اسلام همگي به خط کوفي است، نقش و تزئين آنها تقريباً يکنواخت بوده فقط در صفحه اول و گاهي دو صفحه آخر با نقوش هندسي آرايش مي شدند. سر سوره ها نيز غالباً داراي نقوش تزئيني بوده و عموماً در سمت راست آنها يک يا چند گل درشت و ترنج طرح مي زدند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر مي نوشته اند و نقطه هاي حروف را با رنگ قرمز و سبز يا زعفران و آب طلا مشخص مي کردند. محل حزب و ساير علامات هم به همين شيوه مزين مي شد. چون ايراني هاي مانوي مذهب، کتاب ديني خود «ارژنگ يا ارتنگ» را که به وسيله ماني منقوش و مزين ديده بودند بعد از ايمان آوردن به اسلام به تزئين قرآن رو آوردند. اما احتمالاً به دليل اينکه اسلام شکل و تصوير را نهي کرده و مکروه دانسته هنرمندان براي ارضاي حس هنري خود به تزئين و تذهيب رو آوردند.
صفحات به دست آمده از کاوش هاي علمي تورفاني نشان مي دهد که نقاشان و خطاطان آن زمان توانسته اند به نحو زيبايي خطوط را با نقوش ترکيب کنند. اين سبک در دوران اسلامي متداول و معمول شد.
مکي نژاد درباره اين هنر در دوران اسلامي مي گويد: «مهم نيست که مبدأ اين هنر ايران بوده است يا نه اما مسلم است که اين هنر در ايران تکامل پيدا مي کند و نظم هندسي خاصي به خود گرفته است. تنها در ايران است که تذهيب به اين شکل، با اين نظم و با اين هندسه ديده شده است. کارهاي مشابهي که عرب ها يا چينيان انجام داده اند در مقابل آثار ايراني بسيار ضعيف جلوه مي کند. پراکندگي رنگ ها و نقوش هندسي اقوام ديگر هنوز هم به پختگي کامل نرسيده است. تذهيب ايراني واقعاً بي نظيراست.»
در قرون اوليه دوران اسلامي به همان اندازه که به خوشنويسي توجه مي شد فن آرايش و تذهيب نيز مورد علاقه بزرگان و اميران بود تا جايي که در نقاط مختلف ايران به خصوص خراسان، مراکزي جهت تعليم و پرورش علاقه مندان در اين فن به وجود آمد و رفته رفته فن تذهيب راه کمال را طي کرد. در قرون اوليه دوران اسلامي، خود خطاطان کار تذهيب را به عهده داشته اند ولي به تدريج تقسيم کار بين هنرمندان متداول و مرسوم شد. به احتمال قوي اول خطاط و خوشنويس کار خود را انجام مي داد، يعني نسخه کتاب يا قرآن را مي نوشته و در ضمن کتابت آن مقداري فضا براي کشيدن صور يا مذهب کاري در صفحات خالي مي گذاشتند. طوري که بعضي از اين کتاب ها که هم اکنون در دست است نشان مي دهد که قسمتي از کار تذهيب ناتمام مانده است.
از قرن ششم به بعد تزئين و تذهيب قرآن ها با روشي که در دوره هاي قبل به کار برده مي شد فاصله گرفت. تزئينات از سادگي خارج شد و نقوش هندسي جاي خود را به طرح هاي شاخ و برگ دار داده اند اين گلبرگ هاي به هم پيچيده انسان را به ياد نقوش سلجوقي که بر روي مساجد اين دوره در اصفهان و قزوين و اردستان بنا شده اند مي اندازد. از دوره سلجوقي تعدادي قرآن هاي مذهب باقي مانده که شايد يکي از بهترين و نفيس ترين انواع آن قرآني است با تفسير مجلد که در سال 584 فراهم شده است. اين قرآن براي مطالعه امير غياث الدين ابوالفتح محمد بن سام تهيه و کاتب آن محمد بن عيسي بن علي نيشابوري است ولي متأسفانه از نام مذهب آن ذکري به ميان نيامده و احتمال فراهم آوردن آن در خراسان توسط امير غوريان وجود دارد که قرآن به نام او مصور است. در اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم هجري شهر تبريز يکي از مراکز مهم براي تشويق و پرورش هنرمندان به شمار مي رفت و اين امر موجبات توسعه و تکامل فن نقاشي و تذهيب را فراهم ساخت، به خصوص در اوايل قرن هشتم به همت و سعي خواجه رشيدالدين که باني ربع رشيدي در نزديکي شهر تبريز است توجه بيشتري براي کتاب و آرايش و تذهيب آنها شد و در نتيجه مکتب جديدي که به مکتب تبريز معروف است، به وجود آمد که در هنر نقاشي و فن تذهيب دوره هاي بعد تأثيري زيادي داشته است.
از تغييراتي که در شيوه تذهيب و آرايش قرآن و کتاب در اين دوره به وجود آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب يا مجزا از هم بر سرلوح ها و نيز ستاره هاي آبي رنگ و گل هاي پرپر کوچک براي تزئين است. سر سوره ها نسبتاً پهن و با خط کوفي روي زمينه لاجوردي با شاخ و برگ درشت نقش شده است. در حواشي قرآن نيز گاهي نقش تزئيني از طرح هاي اسليمي ديده مي شود که از حيث رنگ آميزي بسيار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از الوان ديگر چون آبي، قرمز، سبز و پرتقالي نيز استفاده مي شد؛ روي هم رفته در اين دوره صنعت تذهيب به اوج کمال و ترقي خود رسيده است.
دوره تيموري از دوره هاي بسيار مهم و پر رونق هنر مذهب کاري است. سلاطين تيموري همه مشوق هنر کتاب نويسي بوده اند که بزرگ ترين و مهم ترين آنها «بايسنقر ميرزا»پسر شاهرخ بوده است. اين شاهزاده علاوه بر اينکه خود به شخصه مردي هنرمند و بهره مند از فنون کتابت و خط و تذهيب و نقاشي بود، جمع کثيري از هنرمندان که از سراسر امپراطوري تيموري گرد آوردنده در دربار و دارالعلم و کتابخانه اي که در هرات بنياد نهاده بود مي زيستند. در اين شهر کاغذ ساز، خطاط، تذهيب کار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و امثال اين قبيل هنرمندان از اهميت بالايي برخوردار بودند. کتب اين شهر از نفيسترين و زيباترين کتاب هايي است که تاکنون تهيه شده است.
در اين زمان هنرمندان توجه زيادي به ترسيم اشکال، نباتات، گل ها، مناظر طبيعي و گاهي اشکال پرندگان کرده اند. قرآن هاي اين دوره مخصوصاً آنها که براي شاهرخ و بايسنقر ميرزا فراهم شده در زمره زيباترين تذهيب کاري هاست. طلا و لاجورد يکي از عوامل اصلي کار آنها بوده و در همه حال براي آرايش و تذهيب کتاب و قرآن از آنها استفاده مي شده است. صنعت تذهيب که در دوره تيموري راه کمال پيمود در زمان صفويه نيز ادامه پيدا کرد. در اين زمان زمينه ها معمولاً آبي رنگ است و تقسيم ها کوچکتر و به رنگ طلايي و سياه ديده مي شود. طرح هاي تزئيني نيز به رنگ سفيد، زرد، سرخ، آبي و سبز است. تذهيب کاري و نقاشي باطلا در دوره صفويه ترقي کرد. بسياري از نسخ باقي مانده از اين زمان حاشيه بزرگي دارد که مناظر طبيعي، اشکال انسان و حيوان بر آن نقاشي شده و رنگ طلايي، سبز و زرد در آنها به کار رفته است. اما امروز تذهيب چه وضعيتي دارد؟ مهدي مکي نژاد، عضو گروه هنرهاي سنتي فرهنگستان هنر درباره هنر تذهيب در دوران معاصر به ميراث خبر گفت: «در دوران معاصر ما با دو نوع تذهيب روبرو مي شويم، اول تذهيب هايي که هنرمندان آن پايبند به اصول سنتي اين هنر هستند. آثار اين گروه از نظر فرم و شکل متنوع تر از گذشته شده است اما ساختارشکني صورت نگرفته است. در واقع موتيوها، آلمان ها، نقوش پرندگان، گل ها و گياهان همان هاست. اما طرح ها و تا حد زيادي رنگ ها عوض شده اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتي وجود دارد که مي تواند نويد بخش تحولاتي در آينده باشد.»
مکي نژاد معتقد است: «اتفاقي که در نگارگري ايراني افتاد حالا دارد در تذهيب مي افتد. استاداني چون فرشچيان نگاه سنتي به نگارگري دارند اما نگارگراني مثل تاکستاني و مجيد مهرگان نگاه متفاوتي دارند و بيان قلم آنها ضمن حفظ اصالت به مضامين اسطوره اي، جديد و امروزي نگاه مي کنند. شايد اين حرکت ها هنوز به صورت انفرادي باشد اما اميدواريم ميان هنرجويان اين رشته جايگاه اين هنر محکم شود و سبک تازه اي در آن ابداع شود.
منبع مقاله :
سيد اخلاقي؛ پريسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنايع دستي ايران، تهران: قصيده، چاپ دوم