ظرائف هنري قرآن به خط احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي

 

چکيده

هدف از ارايه اين مقاله تبيين ظرايف هنري نسخه ي قرآن کريم به خط احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي ( قرآن وقف تلاوت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) ) مي باشد.
قرآن امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) به خط ميرزا احمد ني ريزي بزرگ ترين دست نويس تاريخ خط است. ميرزا احمد ني ريزي ثواب قرائت اين قرآن را به امام زمان تقديم کرده و خود اين قرآن هم وقف شده که پس از ظهور به دست حضرت ولي عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) برسد. قرآن امام زمان يکي از نفايس موجود در گنجينه کتابخانه ي مجلس شوراي اسلامي مي باشد که به لحاظ مکتب خوش نويسي جزو بهترين
کتابت هاست. اين قرآن که نزديک به 800 صفحه دارد در صفحات اوليه داراي تذهيب زيبايي متعلق به دوران صفويه است و ساير صفحات جدول کاري و هم چنين حاشيه هايي با شمسه و ترنج دارد که به اين قرآن زيبايي خاصي بخشيده است.
ني ريزي را بزرگ ترين نسخ نويس تاريخ خط که در عصر صفوي مي زيسته داراي فاخرترين کتابت ها به ويژه کتابت قرآن است. ما خوش نويسان ديگري داشتيم که خط زيبا و درخشاني دارند ولي هيچ يک به انداره ني ريزي پر کار نبودند و آثار او به لحاظ کميت و کيفيت با ساير آثار قابل مقايسه نيست.
اين قرآن متن و حاشيه است يعني فضايي که در آن قرآن نوشته شده رنگ کاغذش متفاوت از رنگ جدول و حاشيه هاست. در نسخه ي اصلي متن و حاشيه به گونه اي است که از دو نوع کاغذ در صفحات استفاده شده و سعي شده رنگ متن و حاشيه را منطبق با رنگ اصلي حفظ شود.
اين قرآن به خط « احمد ني ريزي » از سوي بيگلر بيگي وقف شده تا توسط وراث تلاوت شود و با ظهور امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) به دست مبارک ايشان برسد و به همين جهت به قرآن تلاوت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) معروف شده است. اين قرآن متعلق به خوانين يزد است که آن را وقف اولاد ذکور کرده بودند تا زماني که زنده هستند آن را به نيت امام زمان تلاوت و آخرين فرزند ذکور که با امام زمان هم عصر شده هنگام ظهور، اين قرآن را به امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) تقديم کند. از ويژگي هاي برجسته اين قرآن؛ خط آن است که متعلق به ميرزا احمد ني ريزي از پيشگامان خوش نويسي اواخر دوره صفويان است. تذهيب سرفصل قرآن که 2 صفحه است در سوره فاتحه الکتاب و ابتداي سوره ي بقره بسيار زياد است که به دوران صفويه بازمي گردد. اين قرآن از نظر جنس کاغذ، کتابت و تذهيب بي نظير بوده و جلدي عالي دارد.
اين قرآن که نزديک به 800 صفحه دارد در صفحات اوليه داراي تذهيب زيبايي متعلق به دوران صفويه است و ساير صفحات جدول کاري و هم چنين حاشيه هايي با شمسه و ترنج دارد که به اين قرآن زيبايي خاصي بخشيده است ولي اسم تذهيب کار و تاريخ آن مشخص نيست. وقف نامه اي توسط واقف اصلي به خط نستعليق نوشته شده و بعدها تذهيب قاجاري روي آن صورت گرفته است. اين قرآن دو بار وقف شده و متن وقف نامه در ابتداي قرآن آمده که در چاپ جديد که وقف نامه ها به انتهاي قرآن منتقل شده است تا اهميت، اصالت و اولويت قرآن کريم حفظ شود.
کليد واژه ها: مصحف قرآن، قرآن وقف تلاوت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف)، احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي، خط نسخ.

مقدمه

قرآن امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) به خط ميرزا احمد ني ريزي بزرگ ترين دست نويس تاريخ خط است. ميرزا احمد ني ريزي ثواب قرابت اين قرآن را به امام زمان تقديم کرده و خود اين قرآن هم وقف شده که پس از ظهور به دست حضرت ولي عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) برسد. قرآن امام زمان يکي از نفايس موجود در گنجينه ي کتابخانه ي مجلس شوراي اسلامي مي باشد که به لحاظ مکتب خوش نويسي جزو بهترين کتابت هاست. اين قرآن که نزديک به 800 صفحه دارد در صفحات اوليه داراي تذهيب زيبايي متعلق به دوران صفويه است و ساير صفحات جدول کاري و هم چنين حاشيه هاي با شمسه و ترنج دارد که به اين قرآن زيبايي خاصي بخشيده است.
ني ريزي را بزرگ ترين نسخ نويس تاريخ خط که در عصر صفوي مي زيسته داراي فاخرترين کتابت ها به ويژه کتابت قرآن است. ما خوش نويسان ديگري داشتيم که خط زيبا و درخشاني دارند ولي هيچ يک به اندازه ني ريزي پرکار نبودند و آثار او به لحاظ کميت و کيفيت با ساير آثار قابل مقايسه نيست.
اين قرآن متن و حاشيه است يعني فضايي که در آن قرآن نوشته شده رنگ کاغذش متفاوت از رنگ جدول و حاشيه هاست. در نسخه ي اصلي متن و حاشيه به گونه اي است که از دو نوع کاغذ در صفحات استفاده شده و سعي شده رنگ متن و حاشيه را منطبق با رنگ اصلي حفظ شود.
اين قرآن به خط « احمد ني ريزي » از سوي بيگلر بيگي وقف شده تا توسط وراث تلاوت شود و با ظهور امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) به دست مبارک ايشان برسد و به همين جهت به قرآن تلاوت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) معروف شده است. اين قرآن متعلق به خوانين يزد است که آن را وقف اولاد ذکور کرده بودند تا زماني که زنده هستند آن را به نيت امام زمان تلاوت و آخرين فرزند ذکور که با امام زمان هم عصر شده هنگام ظهور، اين قرآن را به امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) تقديم کند. از ويژگي هاي برجسته اين قرآن؛ خط آن است که متعلق به ميرزا احمد ني ريزي از پيشگامان خوش نويسي اواخر دوره صفويان است. تذهيب سر فصل قرآن که 2 صفحه است در سوره فاتحه الکتاب و ابتداي سوره بقره بسيار زيبا است که به دوران صفويه باز مي گردد. اين قرآن از نظر جنس کاغذ، کتابت و تذهيب بي نظير بوده و جلدي عالي دارد.
اين قرآن که نزديک به 800 صفحه دارد در صفحات اوليه داراي تذهيب زيبايي متعلق به دوران صفويه است و ساير صفحات جدول کاري و هم چنين حاشيه هايي با شمسه و ترنج دارد که به اين قرآن زيبايي خاصي بخشيده است ولي اسم تذهيب کار و تاريخ آن مشخص نيست ... وقف نامه اي توسط واقف
اصلي به خط نستعليق نوشته شده و بعدها تذهيب قاجاري روي آن صورت گرفته است. اين قرآن دو بار وقف شده و متن وقف نامه در ابتداي قرآن آمده که در چاپ اين وقف نامه ها به انتهاي قرآن منتقل شده است تا اهميت، اصالت و اولويت قرآن کريم حفظ شود.

کلام الله مجيد اوج جلوه گري هنر تذهيب و تجليد

نخستين مصاحف موجود که از قرون دوم و سوم هجري به جاي مانده نشان مي دهد که تزيين و آرايش اوراق و جاي قرآن رواجي نداشته ولي رواياتي شده است که مسلمانان صدر اسلام زينت کردن مصحف را با نقره جايز مي شمرده اند اما تزيين و آراستن قرآن با طلا جايز نمي دانستند و عده اي ديگر تزيين زرين اوراق را مي پذيرفتند ولي طلاکاري جلد قرآن را چون جدا از قرآن بود نمي پذيرفتند به هر گونه، مصاحفي که از قرون اول و دوم به جا مانده است مي نماياند که فقط اعجام و اعراب و شد و مد قرآن را با رنگ هايي چون شنگرف و زنگار مي گذارده اند که هر چند امروز اين مورد هم از نظر هنري قابل تأمل است اما در آن زمان به کارگيري اين رنگ ها صرفاً براي ممتاز نمودن اعجام و اعراب صورت مي گرفته است.
به هر حال از سده چهارم هجري اندک اندک تزيين آرايش مختصر اوراق قرآن مجيد آغاز شد و سرسوره ها را با خطي تزييني غير از خط متني کتابت کرده اند و آن ها را بين کتيبه اي مستطيل داراي گره بندي ها و جداول تحريردار و گل و بوته و ترنج قرار داده اند در سده ي پنجم هجري که خوش نويسي قرآن راه کمال را مي پيمود هنر تذهيب نسخه هاي قرآن که از اين دوره به ما رسيده بعضاً از نفايس هنري در تاريخ هنري اسلامي به شمار مي روند بيش ترين نسخ موجود قرآن از سده ي پنجم و ششم هجري با طلا و رنگ هاي ديگر چون زنگار، سرنج، شنگرف، لاجورد، سيلو، زعفران و غيره تزيين شده است. در سده هفتم که نسخه هاي قرآني به خط ياقوت و يا به شيوه او رواج يافت تذهيب قرآن نيز رونق بيش تري گرفت در قرن هشتم و پس از آن رايج شدن فن چاپ، مذهبان، وراقان و نقاشان و جلدسازان بسيار توانمندي پا به عرصه هنر اسلامي گذارند و هر يک بنا بر مقتضيات محل زندگي خود و با توجه کمال حرمت قرآن مجيد در تذهيب و تزيين قرآن کوشيدند آنان نقوش اسليمي، ختايي، افاشن گري، قطاعي، طلااندازي بين سطور، تشعير، سوزن زني و ديگر يافته هاي هنري شان را آن چنان در تزيين نسخ قرآن کريم به کار گرفتند که بدون ترديد نه تنها نمايه و نمونه آن ها را در کتاب هاي آسماني و الهي پيش از قرآن نمي توان سراغ گرفت بلکه در هيچ کتاب و نگاشته اي اين همه هنرنمايي
را نمي توان يافت و هنر تذهيب را بايد برآمده از گرايش و ايمان هنرمندان مسلمان به کلام خداي تعالي دانست که اگر چنين ايماني نبود هرگز هنر ظريف، دقيق و زيباي نگارگري و تذهيب در تمدن اسلامي به اين صورت رشد و نمو پيدا نمي کرد جاي دارد که اگر پيشينيان، بحث بلاغت را در زمينه علوم قرآني پيش کشيده اند، محققان نيز زيبايي شناسي نسخه هاي قرآن را جزو علوم صوري قرآن مجيد به شمار آورند.

پيشينه ي قرآن خطي کتابخانه ي مجلس وقف قرائت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف)

در کتابخانه ي مجلس شواري اسلامي، يک جلد قرآن نفيس خطي به شماره ي 1970 نگهداري مي شود که وقف قرائت امام زمان - عجل الله تعالي فرجه الشريف - است. اين قرآن به خط نسخ پخته ي ميرزا احمد ني ريزي خوش نويس معروف اواخر دوره ي صفويه نگاشته شده و دو صفحه ي آغازين آن تذهيباتي عالي دارد. واقف اين قرآن، محمدتقي خان از حکمرانان يزد در همان دوره است. علاوه بر آن که موضوع وقف بسيار تازگي دارد، خود اين کتاب مبارک نيز داراي سرگذشتي پر نشيب و فراز است که شمه اي از آن، به همراه تصويرهايي از اين کتاب شريف، در اين شماره درج مي گردد. در اين جا لازم است که مراتب قدرداني خود را از استاد عبدالحسين حايري رياست محترم کتابخانه ي مجلس شوراي اسلامي ابزار داريم که ما را از وجود چنين کتاب شريفي مطلع کردند و در تمام مراحل کار ياور و پشتيبان ما بودند. در سال 1122 هجري قمري، ميرزا احمد ني ريزي - خوش نويس معروف - کتابت يک جلد کلام الله مجيد را با شايستگي تمام به پايان رسانيد و اين کتاب به مالکيت محمد تقي خان، بيگلر بيگي دارالعباده ي يزد درآمد. پس از مدتي که زمان دقيق آن بر ما معلوم نيست - صاحب کتاب يعني محمد تقي خان، تصميم مي گيرد که آن را وقف « ناحيه مقدسه مهدويه » گرداند. پس، وقف نامه اي تنظيم گرديد با اين شرط که کتاب بين فرزندان - بزرگ تر مقدم بر کوچک تر - دست به دست بگردد تا در زمان ظهور آن حضرت، جهت تلاوت تسليم ايشان شود.
اما از قرار معلوم، پس از درگذشت واقف، در ايام حکمروايي محمد ولي ميرزا، وي اين کتاب را از تصرف متوليان شرعي آن خارج کرده و وقف نامه اش را محو ساخته و آن را براي خويش منظور داشته است. چندي بعد، بر اثر اهتمام يکي از پسران واقف به نام عبدالرضا، اين کتاب بار ديگر به ميان خاندان واقف باز مي گردد. وي وقف نامه ي اصلي را که از بين رفته بود، با همان شرايط پيشين بازنويسي کرده و خود نيز وقف نامه ي مؤکد ديگري بر آن افزوده است. تاريخ تنظيم اين وقف نامه ي دوم، ماه محرم
سال 1245 هجري قمري است.
حدود نيم قرن بعد، آقاي سيد ابوالحسن حايري زاده نماينده ي مردم يزد در دوره ي چهارم تا ششم مجلس شوراي ملي ( از 1300 تا 1307 شمسي ) اين قرآن را در منزل شخصي مي بيند، در حالي که جلد آن بر اثر بي مبالاتي دارندگانش شکسته و پاره اي از اوراق آن صدمه ديده بوده است. پس با اجازه ي نگهدارنده ي کتاب، جلد آن را تعمير و اوراق آن را مرمت مي کند و کتاب را نيز نزد خود نگه مي دارد و در دوره ي نمايندگي خود به تهران مي آورد. از آن جا که در آن زمان تعيين بزرگ ترين فرزند پسر واقف کاري دشوار بوده و به سبب آشوب هاي زمانه احتمال از بين رفتن کتاب نيز مي رفته، وي آن قرآن را نزد کتابخانه ي مجلس به امانت مي سپارد. اين واقعه، در صورت سيزدهمين جلسه ي هيئت مباشرت مجلس ( مورخ 19 تير ماه 1304 شمسي ) به قرار زير ثبت شده است:
« آقاي حايري زاده نماينده ي محترم يزد و عضو ( هييت ) مباشرت، يک جلد کلام الله مجيد خطي ( قطع رحلي )، خط مرحوم ميرزا احمد ني ريزي مورخ 1122 هجري قمري داراي دو ورق مذهبي مقدمه و سيصد و نود و سه ( 393 ) ورق مرتب و در آغاز هر ورق نمرده زده شده است که جمعاً 395 ورق ( 32 در 21 سانتي متر، هر صفحه 12 سطر ) مي باشد با سرلوحه مذهبي و جلد سوخته ماشي تيره رنگ حاشيه مذهب طلايي که در مقدمه ي آن شرح وقف از طريق واقف نوشته شده است؛ و چون جايي امن تر از کتابخانه ي مجلس سراغ ندارند، کلام الله مجيد مزبوره را تا زمان ظهور حضرت حجه ابن الحسن صلوات الله عليه، به رسم امانت در کتابخانه ي مجلس سپردند و مطابقاً رسيد خدمتشان داده شده است ». در همان ايام، آقاي نقيب زاده به وکالت عده اي از مردم يزد، شرحي در باب اين نسخه ي کلام الله مجيد براي رياست مجلس شوراي ملي مي فرستد و خواهان تعقيب حايري زاده مي شود. به همراه اين نامه، نامه ي ديگري با چند مهر و امضا به مجلس مي رسد که در آن ادعا شده بود حايري زاده قرآن را با تغيير جلد آن به کتابخانه ي مجلس داده است سر و صداها بدان جا مي رسد که آيه الله العظمي حاج شيخ عبدالکريم حايري - رحمه الله عليه - از شهر قم نامه اي به حايري زاده مي نويسند و از او مي خواهند که قرآن را از مجلس گرفته و به قم بفرستد.
باري، موضوع اين کتاب در جلسه هيئت رييسه مجلس به رياست سيد محمد تدين ( دوم آبان ماه 1305 شمسي ) مطرح مي شود و حايري زاده نيز در آن حضور مي يابد و در برابر اعضاي هيئت رييسه امر و سوابق آن را به عرض مي رساند. حاضران پس از شنيدن گفته هاي وي و مشاهده ي کتاب، نتيجه ي مشاهدات و دقت نظرهاي خود را چنين بيان مي کنند که: اولاً، « جلد فعلي کلام الله مجيد، ساخت قديم
و در نهايت نفاست است و تهيه مثل آن در اين ايام ممکن نيست و معلوم است که گوشه هاي آن، موافق اظهارات آقاي حايري زاده، شکسته بوده و تعمير شده، و صحاف هم به خوبي از عهده اصلاح آن برآمده است ».
در ثاني، با توجه به اين که اولاد مرحوم واقف در يزد و خراسان و کرمان و اصفهان و تهران و ساير بلاد به حدي زياده بوده که تعيين اکبر ذکور آن ها صعوبت داشته، توافق مي شود که « براي حفظ و بقاي کلام الله فوق، محلي مناسب تر از کتابخانه ي مجلس نيست، زيرا که موجبات حفظ و نگاهداري آن را کاملاً فراهم نموده، صندوقچه ي آهن و پيش بيني هاي لازم را براي جلوگيري از حريق و حوادث ديگر به جهت آن تهيه شده است. »
جوابي نيز براي آقاي نقيب زاده مي نويسد و غايله مي خوابد. و اما، متن دو وقف نامه ي کتاب به قرار زير است:

متن وقف نامه ي اول

بسم الله الرحمن الرحيم
فاتحه ي هر کتاب مستطاب و اساس هر خطاب مقرون به صواب، حمد کريمي است وهاب - عز شأنه و جل برهانه - که فرقان. حميدش خط نسخ برزبر اولين کشيده و قدرت کامله اش نداي معجز اداي « قل لين اجتمعت الانس. و الجن علي ان يأتوا بمثل هذا القرآن، لا يأتون بمثله ولو کان بعضهم لبعض ظهيرا ». به گوش اهل هوش رسانيده؛ منزل کتابي است هدايت اياب اعجاز مآب که از خجلت لوامع آن، زيور پر نور بيضاي جهان. آراي در ليالي ديجور، چون يد بيضاي موسوي در ايام فرعون کفور، در جيب اختفا؛ و از مهابت بلند آيتش. که « ولو ان قرآنا سيرت به الجبال او قطعت به الارض او کلم به الموتي » نيرنگ زمانه ي. گوناگون و حبال احتيال روزگار بوقلمون چون حبال و عصي سحره ي ذوفنون، مصداق « و لا يفلح الساحر حيث اتي ». مرسل رسولي بلسان عربي مبين که فتح ابواب از اعشار معشار معجزات باهرات آن سيد بشر و قصص انبياء ماضيه در هر حالي. از حالات آن خواجه ي کاينات، منطوي و مضم؛ مطلع الانواري که چون به انگشت مبارک اشاره فرمود، ماه ضيا اکتناه. از پي تقبيل انامل فيض شواملش لب گشود، و شاهد هدايت معاهد « اقترب الساعه ي و انشق القمر » از. حجاب آغوش قدس به نوش وحي جلوه نمود؛ قبله ي الاحراري که چون از بطحاء موصوف و علا هجرت گزيد خانه ي قدس. آشيانه ي « اول بيت وضع للناس للذي ببکه مبارکه و هدي للعالمين » در حرمان مقدمش سياه پوشيده؛
محمد سيد الکونين و الثقلين و الفريقين من عرب و من عجم صلوات الله و سلامه عليه ابدا الابيد و علي آله الابرار الاطهار، افضل ما صليت علي ابراهيم و آل ابراهيم، انک حميد مجيد. و بعد مقصود از تحرير اين کلمات خيريت شهود و تسطير اين کلام صلاحيت آمود، آن که هدايات جليله و توفيقات جميله شامل حال فرخنده فال عالي جاه معلي جايگاه و عظمت حشمت و اقبال دستگاه و ابهت جلالت. و بسالت انتباه شوکت و مناعت و نصفت اکتناه ايالت و معدلت و مروت پناه، منبع الجود و الاحساني. که از آن نام حاتم از مصحف کرم و کان (4 ) (؟ ) آيت کريمه در شأن اوست نازل، خان عظيم القدر و الشأني که اگر احدي نيرنگ مخالفت او را در دل بي رنگ نقش سجل بندد، (به ) رشته ي نفس زنجير دار آن نابکار را در گلو افتد و هرگاه کسي از فرمان واجب الاذعانش اغماض نمايد. به مژگان آن شقاوت توأمان بر مردمک ديده آن ثمره ( ؟ ) روان را خنجر کيني. گشايد و چنانچه نقض امر مطاعش در خاطر عکس صورت بندد، در حصار آيينه استوار الي الابد الابد محبوس ماند و طريق استخلاص از آن به هيچ وجه نداند؛ ( شعر: ) سبقت السابقين فما تجازي و جاوزت العلي فلا تعالي / أقلت. ملک طرفي في سماء و ان طلعت کواکبهن خصالا؛ ( بيت ) حروف قدر تو را صورت فلک صفري است که عکس قاعده ما بين فتاده از ارقام، العظيم العطمطم الناسل من ( ؟ ) الجواد السخي الباذل المعظم المفخم الجلاجل، اعني. وکلاء اجلاء ذوي العزو الاعتلاء امير الامراء العظام مخدوم الخوانين الکرام محمد تقي خان بيگلر بيگي بر وساده ي عظمت متکي دار العباده ي يزد - دام اقباله العالي - گرديده؛ وقف صحيح شرعي و حبس مخلد مؤبد ديني نمود اين قرآن مجيد و فرقان حميد را - دام عزه و شرفه - بر ناحيه ي مقدسه ي مهدويه عليه آلاف. صلوات و تسليمات و تحيه، مشروط بر آن که وکلاء واقف را عمر شريف ( بر ) قرار و حيات مستعار پايدار - بلغه الله. الي منتهي الاعمار - باشد، خود تلاوت و قرائت نموده ثواب آن را به ناحيه ي مقدسه اهداء و اتخاف فرمايند و بعد از وکلاء واقف موفق، اولاد امجاد ذکور به تلاوت آن اشغال نموده ثواب آن را به کيفيت متقدمه اهدا نمايند، اکبر مقدم. بر اصغر در هر مرتبه از مراتب در اوان ظهور و افتتاح نور که قايم آل محمد عليه صلوات الله الملک المحمود الاحمد. خروج فرمايند، به فرموده ي حقيقت امود مبارک عمل نمايند و توليت آن را مفوض فرموده، وکلاء واقف - اوفقه الله تعالي علي. المواقف مادام الحيوه - به نفس نفيس خود و بعد از رد زندگاني و وصول بحيات جاوداني، به اکبر اولاد ذکور و هکذا. علي النهج المذکور در هر مرتبه الي ان يملأ الله الارض عدلا و قسطا بعد ما مليت ظلما و جورا، که اختيار در تفويض و توليت تلاوت و غيرهما با برگزيده ي حضرت آفريدگار - عليه الصلوه والسّلام است؛ و اگر چنانچه در طبقه اي از. طبقات، قبل از ظهور خليفه الله - عليه التحيه و
الثناء - وکلاء واقف معظم اليه را - معاذ الله - عقبي نباشد و نسلي نماند. قيام به توليت و قرائت آن مفوض است به عالم رباني و متشرع صمداني که در آن وقف ساکن بلده باشد و عند. التعدد و التشاح، به قرعه ي شرعيه تميز خواهد يافت که چون ايشان نايب عام امام - عجل الله فرجه - مي باشند. در خصوص امر مزبور نيز - به ضابطه - نيابت معمول دارند؛ و صيغه ي وقفيت بالعربيه و الفارسيه جريان يافت و واقف. قرآن مزبور را از ملکيت اخراج و به عنوان توليت متوجه قرائت هستند، وقفاً لازماً جازماً صحيحاً شرعياً؛ خزنده و فروشنده و طبع کننده و تغيير دهنده ي حرفي از وقفيت مزبوره، ملعون ازل و ابد و در حجيم اليم مخلد باد. بمحمد و آله الاطهار الامجاد!

متن وقف نامه ي دوم

هو الواقف علي الضماير
بسم الله الرحمن الرحيم. اما بعد حمد الله الواقف علي السراير. و الصلوه والسّلام علي محمد و آله سادات الاوايل و الاواخر، پس مخفي نماناد. که اين مجلد کلام. الله مجيد را - عز قايله - بندگان جنت مکان غفرت نشان. خان سعيد مغفور عليين آشيان، والد ما جد بزرگوار عديم الاقرانم. محمد تقي خان - افاض الله علي روحه شآبيب الغفران - وقف صحيح شرعي. مؤبد و حبس صريح ملي مخلد فرموده بودند به شرايط مقرره معلومه. مکتوب بر ظهر آن، و نواب محمد ولي ميرزا ( در ) ايام حکمروايي اين ولا از تصرف. متوليان شرعي آن سلسله انتزاع، و وقف نامه ي آن را محو ساخته به خاصه. خود تصرف نمود؛ در اين وقف که آفتاب رأي همايون پادشاه شريعت پرور. بر حقيقت احوال پرتو اطلاع افکند، به اظهار شمول مراحم و عواطف. و خاطر مهر انتماء، آن را به جهت اين نيازمند درگاه خدا، ابن المرحوم المعظم. عبدالرضا مصحوب سرکار فضايل و فواضل آثار حقايق و دقايق. شعار شرابع و معالم دثار، علامي فهامي مجتهد الزماني حاجي رجب علي. سلمه الله تعالي - انفاذ فرمودند؛ بناء عليه، اين نيازمند هم. مجددا آن را به شرايط مقرره ي معلومه سر کار جنات مدار واقف. معظم بعينها وقف مؤبد صحيح شرعي و حبس مخلد صريح ملي. نمودم و جميع شرايط مقرره را در وقف ثانوي آن مراعات. کردم، وقفا مطابقا لما وقف الواقف المعظم و حبسا. موافقا له حاويا لشرايطه من امتناع الاشتراء و البيع و الرهن و الهبه؛ و جرت الصيغه الشرعيه بالعربيه و الفارسيه؛ فمن بدله بعد. ما سمعه، فانما اثمه علي الذين يبدلونه؛ و حرر في شهر محرم الحرام سنه 1245.

درباره ي خط و تزيينات قرآن

اين قرآن در قطع رحلي و به ابعاد 21×32 سانتي متر پديد آمده است. مرحوم ني ريزي اين مصحف را با شيوه منحصر به فردش قلم زده است، قلمي بسيار روان، خوانا و موزون. فواصل حروف از يکديگر و کلمات از هم ديگر آن چنان مناسب و به جا است که نگاه خواننده ي کلام الله را از آرامش و رخوت و لذتي غريب سيراب مي کند.
اوج زيبايي و قوت خط ميرزاي ني ريزي را در دو صفحه متقابل فاتحه الکتاب و آيات طليعه سوره ي مبارکه بقره ( سر فصل ) مي توان نظاره کرد. شدت درخشندگي و سياهي مخمل گونه مرکب به کار رفته نيز جلوه گري خط را دو چندان مي کند. يکي از ويژگي هاي منحصر به فرد اين قرآن رنگ آميزي کاغذ زمينه متن در ابعاد 11× 18/5 سانت به رنگ نخودي سير يا اخراي روشن است که علاوه بر ايجاد تنوع و گريز از يکنواختي و نيز کاستن از تضاد رنگي با هدف آرامش بخشي به ديدگان قاري کلام الله اجرا شده است. شاخصه اعجاب برانگيز اين زمينه رنگي هنگامي که پس از دقت موشکافانه در بافت و تار و پور کاغذ ظريف دست ساز ايراني از جنس کنف در قسمت حاشيه و متن که فقط در مقابل نور و با ذره بين قابل رؤيت است، به اوج مهارت و تسلط هنرمند وراق و صحاف در پيوند و وصّالي لبه هاي کاغذ متن و حاشيه سفيد صفحات قرآن پي مي بريم و همين پيوند را در قسمت عطف با حاشيه نيز مي بينيم آن چنان چه پس از گذشت بيش از سيصد سال کم ترين خدشه و گسيختگي در آن پديد نيامده است ابعاد حاشيه سفيد در قسمت بالاي متن 7/8 سانت، طرفين 5/7 سانت و پايين 4 سانتي متر است. جدول کشي فوق العاده دقيق و الوان در حاشيه متن با استفاده از رنگ هاي لاجورد، مشکي، نقره، سبز روشن، آبي روشن، شنگرف و سفيد که بر روي طلا ترسيم شده و با مرکب مشکي جوهري دورگيري شده و در لبه صفحات هم طلا با دورگيري مشکي اجرا گرديد گواه ديگري بر قدرت دست و چشمان تيزبين هنرمند جدول کش است.
تذهيب فوق العاده زيبا و نفيس نقاش چيره دست صفويه که رقمي از نام خود را ننگاشته است و هم چون ديگر مذهبّان و نگارگران قرآني شاهکارهاي خود را بي هيچ شايبه اي مخلصانه و گمنام در خدمت آراستن و نوازش کتابت خطوط کلام الهي نهاده اند. ترسيم موزون خطوط و نقوش اسليمي و بهره گيري از انواع اشکال ختايي در قالب ترنج ها و شمسه هاي ترکيبي و متناظر و تقسيم بندي دقيق هر بخش از تذهيب که در عين دارا بودن تنوع در اندازه و اشکال داراي تقارن و تناسب و وحدت در کل صفحه مي باشد نيز از ويژگي هاي خاص سر فصل قرآن است. رنگ گذاري و طلا اندازي نقوش نيز
از مهارت و آگاهي نگارگر حکايت کرد.
استفاده از لاجورد و طلا که دو رنگ مکمل و غالب تذهيب است آن چنان به جا و هماهنگ به کار رفته است که نگاه بيننده را همانند باغ گل ها به گردش مي طلبد، درخشش طلاي اشرفي که لا به لاي سطور آيات در دو صفحه سرفصل و دو صفحه آيات نخست سوره بقره به صورت طلا اندازي، بين دندان موسي ها و نيز در کتيبه هاي عناوين تمام سور مبارک قرآن و حاشيه و تذهيب صفحات وقف نامه ها و شمسه اجزاء و احزاب و سجده ها و گل آيه ها و جداول و حل کاري ها نيز بر نفاست و زيبايي آن افزوده است.
رنگ هاي ما بين طلا و لاجورد که انواع سرخ ها ( شنگرف و سرنج ) و سبزها ( زنگار و سيلو ) و رنگ هاي اُخرا و آبي نيلي و کبود و سفيد آب و نقره را در چندين فام به نمايش گذاشته و هماهنگي و آرامش رنگي ملموس را به وجود آورده است عناوين سوره هاي حمد و بقره در دو صفحه سر فصل با خط ثلث و با طلاروي لاجورد کتابت شده و عناوين ديگر سوره هاي قرآن نيز به خط ثلث ولي با رنگ هاي مختلف بر روي تذهيب هايي با نقوش متنوع و مستقل پديد آمده است. علاوه بر صفحات سر فصل که خط و تذهيب آن متعلق به دوره صفويه است دو صفحه پيش از آن که حاوي وقف نامه مجدد فرزند واقف اصلي به خط نستعليق است و تذهيبي قاجاري را در بردارد اين تذهيب حال و هوايي متفاوت از تذهيب صفوي را دارد، بدين گونه که نقوش ختايي در آن به دقت و ظرافت قبلي نيست. و آزادتر و راحت تر کار شده است و اشکال و اندازه ها و تقارن نيز کاملاً دقيق نيست و گويا با بداهه و سرعت بيش تري رسم شده اند، تعادل رنگ هاي سرد و گرم نيز رعايت نشده و حاکميت با رنگ هاي گرم است.
گرچه نگارگر سعي در پرکاري و ريزکاري داشته است ولي اين کار او نوعي شلوغي و يکنواختي را بر کار حاکم ساخته است. در اين صفحات نگارگر با جدول کشي هر صفحه را به پنج قسمت قاب بندي تقسيم کرده، در حاشيه اصلي، نقوش اصلي و گل ها و شمسه ها و ترنج بکار برده، در حاشيه دوم همان نقوش را به صورت ريزتر کار کرده، و در کادر وسط حتي وقف نامه مجدد با استفاده از دندان موسي و طلا اندازي ثبت گرديده و در دو کتيبه بالا و پايين متن به ترتيب مهر مجتهد و حاکم شرع آن دوره حاج رجبعلي، و عبدالرضا خان فرزند واقف نقش گرديده است.
دو صفحه ي ما قبل وقف نامه مجدد نيز اختصاص به تکرار تحرير وقف نامه واقف اصلي با خط ثلث به شيوه ي سياه مشق و پر نويسي و بدون گذاشتن فواصل خالي است ( سواد بيش از بياض ). در اين جا
متن وقف نامه اصلي با مرکب سياه و آيات کلام الله به خط نسخ مسطر و اسامي متبرک جلاله و رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) و کلمات مهم با مرکب سرخ کتابت شده است. تذهيب حواشي اين دو صفحه نيز منحصراً با طلا و به شيوه ي حل کاري و با استفاده از نقوش ختايي که نشان دهنده ي تسلط نگارگر در بداهه سازي است و دو صفحه ديگر نيز با همين شيوه به صورت معادل و متقارن در انتهاي کلام الله زيبايي خاصي به مصحف امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) داده است.
پس از خاتمه کتابت سور مبارکه قرآن، دعاء مخصوص حضرت امام سيد الساجدين (عليهالسّلام) در هفت صفحه باخط نسخ عالي کتابت شده و سپس در آخرين صفحه رقم کاتب با عبارت: کتبه اقل عبادالله المجتاج لرحمه الله الملک الغني احمد الني ريزي في سنه 1122 من الهجره، و در زير آن دعاهاي قبل و بعد از تلاوت قرآن که جاي آن در طليعه و خاتمه ي قرآن خالي بوده است به خط نسخ عالي با رقم محمد هاشم ( لؤلؤ ) اصفهاني با عبارت حرره الآثم محمد هاشم في 1200 من الهجره ي النبويه تکميل شده است.

جلد مصحف

مصحف امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) از جلدي نفيس و بديع برخوردار است. رويه ي بيروني جلد از چرم سيه فام ساغري و داخل آن از چرم سرخ رنگي ساخته و پرداخته شده است. نقوش رويه ي بيروني جلد تجسم نقش قاليچه اي است که به شيوه ي سوخت و قالب ضربي اجرا شده که حاصل آن کتيبه ها و نقوش برجسته طلايي در زمينه تيره با درخشش فوق العاده است، حاشيه لبه ي بيروني جلد نيز با چرم سرخ رنگي ترميم شده و پس از رنگ آميزي سيه فام با نقش اسليمي ختايي با طلا نقاشي شده و حاشيه ي کتيبه اي آن را با احاديث نبوي (صلي الله عليه و آله و سلم) در مورد قرآن به خط ثلث با ترکيب بندي فوق العاده زيبا و به حالت برجسته که با استفاده از ده ترنج در هر رويه جلد به فواصل يکسان تقسيم شده اند تزيين نموده است احاديث کتيبه اي منقوش عبارتند از:
قال النبي صلي الله عليه و آله و سلم؛ من جمع القرآن و ظنّ فقيرً فقد حَقّرَ عظيماً.
و قال عليهالسّلام؛ مونسُ القبر تلاوه القرآن.
و من کلامه عليهالسّلام؛ افضل الاعمال الصلوه ثم قرأه القرآن.
صدق النبي من قرأ حرفاً من کتاب الله فله حسنه.
قسمت مياني و اصلي جلد نيز با نقوش برجسته لچک و ترنج و نيم ترنج در وسط و گوشه ها آراسته
شده است. قابل ذکر است که نقوش اجراء شده بر يک رويه ابتدايي جلد و رويه انتهايي هم عيناً تکرار شده است. رويه ي داخلي جلد را هم نقش لچک و ترنج به صورت ساده تر و خلوت تر با همان شيوه ي سوخت ضربي و با طلا بر روي زمينه ي قرمز تزيين نموده است در دو گوشه جلد اثر ترميم شکستگي کامل مشهود است.

تاريخ کتابت مصحف و انتقال آن به کتابخانه ي مجلس

تاريخ کتابت قرآن سال 1122 ق مطابق با دوران سلطنت شاه سلطان حسين آخرين پادشاه سلسله صفويه است ( از 1106 تا 1135 ق ) در اين سال ها ميرزا احمد ني ريزي در دارلسلطنه اصفهان مي زيسته و مورد توجه و احترام شاه و صاحب منصبان دربار صفوي قرار داشته و بدين جهت آثارش را « سلطاني » رقم مي زد و ملقب به قبله الکتاب بوده است، دارنده و واقف اصلي قرآن، محمد تقي خان بافقي، بيگلر بيگي و حاکم مقتدر يزد و معروف به خان بزرگ بوده است و با استناد به شرح حال و دوران حکمراني او که در پي نوشت مي آيد نمي توانسته سفارش دهنده کتابت قرآن به ميرزاي ني ريزي باشد و نگارنده نيز سندي در اين خصوص نيافته ام؛ مي توان حدس زد پدر تقي خان سفارش دهنده باشد و يا اين که به رسم هديه از طريقي به دست تقي خان رسيده باشد يا اين که قرآن مذکور جزء ماترک عنايت سلطان دايي محمد تقي خان که او هم حاکم يزد و از امراي شاه سلطان حسين صفوي و هم دوره با مرحوم ني ريزي بوده، باشد.
به هر حال او اراده مي کند که قرآن مذکور را وقف ناحيه مقدسه ي مهدويه (عج الله تعالي فرجه الشريف) نمايد بدين جهت وقف نامه اي جامع تنظيم و در آن اشعار مي دارد که اولاد ذکور از اعقابش نسل اندر نسل و اکبر مقدم بر اصغر قرآن را تلاوت نموده و ثواب آن را به پيشگاه پر برکت حضرت امام عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) هديه نمايند و چنان چه در هر دوره فرزند ذکوري از اعقابش باقي نباشد توليت قرائت به اعلم مجتهدين زمان که نايب عام آن حضرت مي باشند مفوض است، و هر زمان که پروردگار متعال اراده فرموده و حضرتش را آشکار ساخت، قرآن به ساحت مقدس مهدوي (عج الله تعالي فرجه الشريف) تقديم گردد که در اين صورت وقف به انجام رسيده و اختيار در تفويض توليت تلاوت و غير آن با وجود ذي جود قائم آل محمد (صلي الله عليه و آله و سلم) خواهد بود.
در هر حال پس از درگذشت محمد تقي خان و در ايام سلطه محمد ولي ميرزا پسر فتحعلي شاه بر دارالعباده يزد، او قرآن را از توليت اولاد تقي خان خارج و وقف نامه اصلي را محو ساخته و نسخه را تصاحب مي نمايد و پس از حوادثي که منجر به عزيمت شاهزاده قاجار به تهران مي شود به همراه اموال
او به تهران منتقل مي گردد تا اين که عبدالرضاخان ( امير مؤيد ) پسر محمد تقي خان از حاج رجبعلي مجتهد زمان که ساکن دارالسلطنه تهران بود استعانت مي طلبد و آن جناب نيز حکم عودت نسخه ي مبارک را به يزد صادر و فرمان انفاد آن را از فتحعلي شاه مي گيرد عبدالرضا خان پس از دريافت مصحف علاوه بر کتابت مجدد وقف نامه اصلي در دو صفحه بر طبق مفاد وقف پدر مرحومش، وقف نامه ديگري نيز در تأکيد و توضيح وقف نامه اصلي با مهر خود و مهر شيخ رجبعلي مجتهد در دو صفحه ديگر به تاريخ محرم الحرام سال 1245 ق تنظيم و بر طليعه قرآن منضم مي نمايد. چندي بعد ميرزا سيدعلي حايري که از فحول علماي يزد و از اولاد محمد تقي خان بود مصحف مذکور را زيارت نموده و با اجازه ي ايشان کلمه وقف به روي بسم الله الرحمن الرحيم در ابتداي هر سوره و نيز شماره اوراق در گوشه راست بالا و عنوان سوره در گوشه چپ بالاي اوراق با مرکب قرمز نوشته مي شود و در حدود سال هاي ( 1300 تا 1307 ق ) مرحوم سيد ابوالحسن حايري زاده قرآن را در يزد و نزد آقا ميرزا محمد حاج جناب که از بستگان ايشان بوده مي بينيد که از بي مبادلاتي دارندگان آن جلد و اوراقش دچار شکستگي و پارگي شده است و چون خود مرحوم حايري زاده نيز از اعقاب مرحوم واقف اصلي بود تصميم به نگه داري و احياء نسخه را گرفته و آن را با خود به تهران آورده و به مرمت کار مي سپارد و پس از ترميم شکستگي جلد و تثبيت اوراق، چون پيدا کردن و تشخيص اکبر اولاد ذکور از نسل واقف که به ضرورت زمانه در شهرهاي مختلف پراکنده شده بودند براي مرحوم حايري زاده ممکن نبود و در صورت امکان نيز احياناً به علت اختلافات فاميلي و سياسي احتمال بروز مناقشه و درگيري و مخالفت مي رفت از طرف ديگر چون ايشان علاوه بر نمايندگي عضو هيأت مباشرت ( کارپردازي ) مجلس شوراي ملي نيز بوده و از اساس کتابخانه ي مجلس و اعتبار آن اطلاع کامل داشت و در نظر ايشان کتابخانه ي مجلس محلي مناسب و مطمئن براي حفاظت از نسخه بود بنابراين موضوع را در هيأت مباشرت مطرح و درخواست حفظ امانت امام عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) در کتابخانه را مي نمايد و سپس با رعايت کمال دقت و ثبت و قيد جزييات و مشخصات نسخه ي آن را به رسم امانت تا زمان ظهور منجي عالم بشريت به کتابخانه ي مجلس سپرده و از مرحوم ارباب کيخسرو شاهرخ مباشر و کارپرداز مجلس رسيد و دريافت مي دارند.
و آقاي ارباب کيخسرو طبق روال معمول پس از ختم دوره فترت جريان امر را به مجلس شوراي ملي گزارش داده و امور کتابخانه را شرح داده و موضوع امانت قرآن را مسجّل و تأييد مي نمايد که خبر اين گزارش منتشر شده و گروهي ناشناس از اولاد مرحوم واقف يا از مخالفين حايري زاده با جنجال موضوع را تعقيب و فردي به نام نقيب زاده را وکيل رسيدگي به ادعاي خود مي نمايند و نقيب زاده، نامه اي
در شکايت از حايري زاده مبني بر تغيير جلد قرآن و سپرده آن به کتابخانه ي مجلس به سيد محمد تدين رييس مجلس شوراي کلي در دوره ي پنجم مي نويسد و خواستار محکوميت ايشان و استرداد قرآن مي شود. خبر اين هياهو و جنجال به آيت الله شيخ عبدالکريم حايري در قم رسيده و از طرف معظم له شرحي به مجلس نوشته شده بدين مضمون که خوب است هديه ي کلام الله را از قم فرستاده و آن را از ارباب کيخسرو خريداري و قرآن را به قم بفرستند.
ارباب کيخسرو هم طرح موضوع و مکاتبات رسيده در هيأت رييسه مجلس را درخواست مي نمايد و با موافقت رييس مجلس قرآن را از کتابخانه آورده و پس از رعايت احترامات لازمه همگي زيارت نموده و جلد و ارواق و وقف نامه هاي آن را با دقت ملاحظه و مطالعه کردند. آقاي مدرس هم در جلسه حضور يافته و در مذاکرات مشارکت نمودند و گزارش به امانت سپردن قرآن و شکايت آقاي نقيب زاده که ضميمه مراسله يزد بود مطرح شد. موضوع اول تعويض جلد قرآن بود که با دقت و مشاهده حاضرين معلوم شد که جلد همان جلد اصلي و در نهايت نفاست است که موافق اظهارات آقاي حايري زاده گوشه هاي آن به علت شکستگي ترميم شده است. دوم در مورد موضوع سپردن قرآن به کتابخانه نيز پس از گفتگو موافق تامّه حاصل شود: که براي حفظ کلام الله فوق محلي مناسب تر از کتابخانه ي مجلس نيست، زيرا که موجبات حفظ و نگاه داري آن با تهيه صندوقچه ي آهني و پيش بيني هاي لازم براي پيشگيري از حريق و حوادث ديگر فراهم شده است. سپس ارباب کيخسرو صورت سيزدهمين جلسه هيأت مباشرت مورخ 19 تيرماه 1304 به اين مضمون قرائت نمودند: « آقاي حايري زاده نماينده محترم يزد و عضو مباشرت يک جلد کلام الله مجيد خطي به خط مرحوم ميرزا احمد ني ريزي مورخ 1122 ق داراي دو ورق مذهبّي مقدمه و سيصد و نود و سه ورق مرتين و در آغاز هر ورق نمره زده شده است که جمعاً 395 ورق مي باشد که با سر لوحه مذهبي و جلد سوخته ماشي تيره رنگ و حاشيه مذهب طلايي که در مقدمه ي آن شرح وقف از طرف واقف نوشته شده است و چون جايي امن تر از کتابخانه ي مجلس سراغ ندارند، کلام الله مجيد مزبور را تا زمان ظهور حضرت حجه ابن الحسن صلوات الله عليه به رسم امانت در کتابخانه ي مجلس سپردند و مطابقاً رسيد خدمتشان داده شده است ».
در خاتمه جلسه مقرر شد که به آقاي نقيب زاده به مضمون ذيل جواب داده شود: « اولاً بعد از ملاحظه کامل کلام الله مجيد در هيأت رييسه و مشاهده آن معلوم شد که جلد آن عوض نشده، و در ساير قسمت هاي آن هيچ تغيير اساسي عارض نگرديده است، و ثانياً از طرف آقاي حايري زاده به عنوان امانت حضرت امام عصر (عج الله تعالي فرجه الشريف) در کتابخانه مجلس شوراي ملي گذارده شده و در دفتر مخصوص که
در اداره مباشرت ضبط است تمام علامات مميزه آن از جلد و عده ي اوراق و صفحات و خط راقم قيد شده است. ثالثاً چون در صفحه اول قرآن مزبور قيد شده که توليت آن با اکبر اولاد ذکور مرحوم واقف است، لازم است که اکبر اولاد ذکور آن مرحوم خود را به مجلس معرفي نمايد تا با او مذاکره شود و فعلاً کلام الله مزبور در کتابخانه ي مجلس در محل مناسب و محفوظي به طور امانت ضبط و به احدي داده نمي شود.

آشنايي با ميرزا احمد ني ريزي خطاط و کاتب قرآن کريم

احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي يا ميرزا احمد ني ريزي، ( 1087 - 1155 قمري ) ملقب به سلطاني از بزرگ ترين خوش نويسان خط نسخ و کاتبان قرآن در سده ي دوازدهم هجري ( اواخر حکومت صفوي ) است. احمد ني ريزي به بزرگ ترين خوش نويسي خط نسخ شهره دارد اما شکسته و نستعليق را هم خوش مي نوشته است. او باني شيوه ي خاصي در خط نسخ است که مورد استقبال خوش نويسان پس از او قرار گرفت و به نسخ ايراني شهرت يافته است. او به مناسبت کتابت براي شاه سلطان حسين صفوي برخي از آثارش را با عبارت « سلطاني » رقم يا امضاء مي کرده است.
ميرزا احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي از نسخ نويسان معروف قرن دوازدهم هجري است که خوش نويسي را نزد محمد صادق ارجستاني و محمد ابراهيم قمي آموخته و از حدود سال 1100 ه.ق در اصفهان مقيم شده است. وي عمر خويش را به تحرير قرآن و ادعيه و صحايف به سر برده و 99 مجلد قرآن کريم و 77 صحيفه و تعداد زيادي ادعيه و مرقعات از آثار قلمي او ديده شده است. تاريخ نگارش اين آثار بين ( 1094 تا 1177 ه.ق ) است. گويند هر چه از « مبالغ خطير حق الکتابه » به دست مي آورد، به اندکي قناعت مي کرد و بقيه را انفاق فقرا مي ساخت. ( ر. ک: احوال و آثار خوش نويسان، مهدي بياني، جلد چهارم، ص 1041 - 1029 ).
ميرزا احمد عمر خود را به تحرير قرآن و ادعيه و صحايف اشتغال داشته و بسيار نيکو خصال و متّورع بود و به زيارت مکه و مدينه و عتبات عاليات و مشهد مقدس رفته است و از يادگارهاي اين سفرها يکي قطعه اي است در مديح حضرت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) که به آب زر روي کاغذ خان بالغ به خط نسخ هنگام زيارت مدينه نوشته و بيت اول آن اين است. کفر و ايمان را هم اندر تيرگي هم در صفا / نيست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفي.
و ديگري يک نسخه دعاي کميل به خط وي که در کتابخانه سلطنتي ايران موجود است و آن را
در سال ( 1152 ه.ق ) در نجف اشرف کتابت کرده است ني ريزي به مناسبت اختصاص به دربار شاه سلطان حسين صفوي « سلطاني » رقم مي کرد و بسياري از آثار او به امر اين پادشاه کتابت شده است. بعضي قطعات اشعار نيز به خط آن استاد ديده شده است نستعليق و شکسته را نيز خوش مي نوشت و از اين قبيل خطوط وي موجود است.
از آثاري که به خط او ديده شده نود و نه مجلد قرآن و هفتاد و هفت صحيفه و بسياري ادعيه و رقعات ديگر است در يکي از قطعات که به خط او ديده شده، نوشته است در مدت عمرم شصت هزار تومان حق التحرير و حق الکتابه دريافت داشته ام. از مجموع آثار قلمي اين خوش نويس عالي قدر معلوم مي شود که اين آثار، بين سال هاي 1094 و 1177 است که جمعاً 83 سال مي شود و اين نشان مي دهد که استاد از آغاز جواني به خوش نويس مشهور و ممتاز بوده و عمر درازي يافته است و پس از وفات پير وي را به کربلا معلا انتقال داده اند رحمت الله عليه.
احمد ني ريزي در طول عمرش مبلغ شصت هزار تومان صفوي و هدايا و تحف بسياري از شاه سلطان حسين و درباريان و صاحب منصبان دريافت کرد با وجود اين درآمد هنگفت، فقط به اندکي قناعت نموده و بقيه را در راه خدا انفاق کرد ميرزا احمد علاوه بر کتابت و خوش نويسي به تعليم شاگردان نيز اهتمام مي ورزيد.
با وجود شهرت فراوان از جزييات زندگي و تاريخ دقيق تولد و درگذشت اين استاد مسلم خوش نويسي اطلاع چنداني در دست نيست اما مي دانيم دست کم از سال 1096 قمري تا 1152 قمري يعني بيش از نيم قرن خوش نويسي کرده است. و دکتر بياني گزارشي از کارهايش ارايه داده که بين ( 1094 و 1177 ) است که جمعاً 83 سال مي شود. از اين رو او عمري دراز داشته و از آغاز جواني به خوش نويسي مشغول و مشهور بوده است. شهرت احمد ني ريزي و استقبال از آثارش در طول زمان زندگي و پس از درگذشتش موجب شده که پاي بسياري از آثار قديم و يا جديد را که به قلم اساتيد ديگر بوده به نام او امضاء کرده و به فروش برسانند. بدين سبب خطوط اصلي ميرزاي ني ريزي مثل ياقوت کمياب و پربها است. قديمي ترين منبعي که از او ياد شده تذکره رياض الشعرا اثر واله داغستاني است که در کتابخانه ي آستان قدس رضوي است و مجموعه اي نيز منسوب به او شامل سوره فاتحه الکتاب، سوره فتح، چند دعا نيز موجود است که کتابت آن ( 1104 ه.ق ) است.
از ميان 38 نسخه ي داراي رقم احمد ني ريزي، که پس از تاريخ 1107 نوشته شده اند در 16 نسخه ي محل کتابت شهر اصفهان ذکر شده است و وجود عبارت « عبدالداعي لا بود الدوله ي القاهره ي
الباهره ي ... » ( همراه با نام يا بدون نام اصفهان ) در پايان 16 نسخه ي نشان از کتابت متوالي آثار او در اصفهان دارد. اين وضع توالي اقامت احمد ني ريزي را در اصفهان نشان مي دهد و اگر گسيختگي هايي در روند پديد آمدن آثار هنري وي مشاهده مي شود بيش تر به سبب رويدادهاي سياسي و اجتماعي روزگار او و هجوم افغان ها و منازعات داخلي و از هم گسيختن شيرازه حکومت صفوي است. خلع شاه سلطان حسين صفوي به دنبال سقوط اصفهان توسط افغان ها و پراکنده شدن درباريان، که پشتيبان هنري و مشوقان وي در کار خوش نويسي بودند ضربه اي شديد براي ني ريزي بوده چنان که از آن پس نوشته هاي او کاهش يافته است و عبارت « ... ابود الدوله ي القاهره ي ... » و عنوان « دارالسلطنه » را تنها 1146 قمري در آثار وي مي بينيم. در واپسين سال پادشاهي صفويان ( 1147 ه. قمري ) اثري از او در دست نيست و از سال ( 1148 ه. قمري ) ( آغاز پادشاهي نادرشاه ) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است 18 که آن ها نيز آخرين قطعات خط او است. پس از آن هم آثار اندکي از وي به جا مانده که اصالت برخي از آن ها ترديد است.
او به دعوت آخرين پادشاه صفويان به اصفهان مهاجرت کرد و در دربار صفوي به کتابت قرآن و ادعيه نسخ ديني مشغول بوده است. پادشاه صفوي ميرزا احمد را به سلطاني ملقب کرد او به مناسبت کتابت براي شاه سلطان حسين صفوي برخي از آثارش را به عبارت سلطاني رقم زد و امضا کرده است او بيش از نيم قرن ( 1096 - 1152 ه.ق ) خوش نويسي کرده است وي از دو استاد خود به نام هاي آقاي ابراهيم قمي و علاءالدين تبريزي بهره گرفت و خود شيوه ي مخصوصي در خط نسخ به وجود آورد که سرمشق نسخ نويسان ايران شد و به نسخ ايراني معروف است. قديمي ترين منبعي که از او ياد شده تذکره رياض الشعرا ( واله داغستاني ) است در کتابخانه ي آستان قدس رضوي مجموعه اي منسوب به احمد ني ريزي شامل سوره ي فاتحه الکتاب، سوره ي فتح، چند دعا موجود است که کتابت آن ( 1104 ه.ق ) است. ميرزا احمد مدت زيادي در اصفهان ماندگار شد وجود آثار متعددي از ايشان نشان مي دهد که وي بيش تر عمر خود را در اصفهان گذرانده است. استاد سفرهايي به مکه و مدينه و عتبات عاليات و مشهد کرده و هنگام زيارت قبر پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) اشعاري گفته که به آب زر روي کاغذ خان بالغ به خط نسخ نوشته بيت اول آن اين است:

 

کفر و ايمان را هم اندر تيرگي هم در صفا *** نيست دارالملک جز رخسار و زلف مصطفي

ميرزا احمد از راه کتابت حدود شصت هزار تومان صفوي و هدايا و تحف بسياري از شاه سلطان حسين و درباريان و صاحب منصبان دريافت کرد با وجود اين درآمد هنگفت فقط به اندکي قناعت نموده
و بقيه را در راه خدا انفاق کرد. ميرزا احمد علاوه بر کتابت و خوش نويسي به تعليم شاگردان نيز اهتمام مي ورزيد و به بعضي خود اجازه مي داد که به نام وي امضا کنند و اين اجازه به منزله تصديق نامه رسمي بود که به شاگردانش مي داد به همين سبب است که آثار زيادي به نام او وجود دارد و تشخيص خطوط اصلي استاد از شاگردانش جز براي اهل فن امکان پذير نيست به هر حال احمد ني ريزي بزرگ ترين نسخ نويس ايران است و تاکنون کسي مانند او به ميدان اشتهار قدم ننهاده و هر کس که درصدد تحصيل حسن خط بوده به او توصيه مي شده ( سعي کن در مشق تا چيزي شوي - مثل احمد خان ني ريزي شوي ) همواره ايشان فرموده اند:

بدين اميد نوشتم کلام حضرت دوست *** که روز حشر به دستم جز اين سخن ندهند

 

آثار ميرزا احمد ني ريزي

از او 99 مجلد قرآن، 77 مجلد صحيفه و بسياري از ادعيه و مرقعات ديگر به خط او در موزه هاي بزرگ ايران و جهان برجاي مانده است. دکتر بياني در « احوال و آثار خوش نويسان » فهرست و شرح صد و ده اثر از احمد ني ريزي را ذکر کرده است. که برخي از آن ها عبارتند از:
قرآن وزيري جلد روغني ممتاز، دو صفحه ي افتتاح متن و حاشيه مذهب عالي و نسخ کتابت خوش، با رقم: « قد تشرفت بکتابه هذا القرآن المجيد في شهر ربيع الثاني سنه احدي و اربعين و مايه ي بعد الالف و انا العبد الاقل احمد النيريزي في 1141 »
« دعاي کميل » جانمازي، جلد روغني سرلوح مرصع نسخ کتابت عالي، با رقم: « کتبه احمد النيريزي السطلاني باصفهان سنه سبع و مايه بعد الالف 1107 »
صحيفه ي سجاديه وزيري، جلد ساغري ضربي مذهب، دو صفحه ي اول متن و حاشيه مذهب مرصع و نسخ کتابت عالي، با رقم: « تمت الصحيفه الکامله اقل عبادالله احمد ني ريزي في سنه 1096 » هم چنين برخي از آثار برگزيده احمد ني ريزي عبارتند از:
1. قرآن وزيري بزرگ ( 5/21×5/32 سانتي متر )، با افتتاح مذهب، به قلم نسخ، رقم و تاريخ « ... احمد ني ريزي في 1122 من الهجره » جلد چرمي ضربي با کتيبه به خط احمد، شماره 1970 کتابخانه ي شماره ي 1 مجلس شوراي اسلامي.
2. قرآن، وزيري بزرگ ( 20×8/32 سانتي متر )، به خط نسخ، مذهب، با رقم و تاريخ « احمد ني ريزي صفر 1125 ق »، جلد چرمي ضربي، شماره ي 1561 کتابخانه ي چستربيتي دوبلين.
3. قرآن رحلي ( 22×35 سانتي متر )، مذهب، تاريخ و رقم به قلم رقاع ممتاز 11 رمضان 1131 قمري، کتابت شده به « فرمان دستور اعظم ... محمد قلي خان بيگدلي شاملو ... بيدالعبدالاقل ... احمد الني ريزي »، جلد چرمي ضربي مذهب، شماره ي 8381.
4. جلد روغني الحاقي کار عبدالوهاب مذهب باشي 1292 قمري. اين نسخه ي نفيس که به شماره 3943 به ثبت رسيده، و به کتابخانه ي مجلس شوراي ملي تعلق داشته، در 1332 به ملک سعود پادشاه عربستان سعودي هديه شده است.
5. قرآني به خط ميرزا احمد ني ريزي که تمامي صفحات آن مذهب است، ( کتابخانه مصر )
6. يک فقره دعاي جوشن کبير معروف به خط ني ريزي که در سال 1113 قمري نوشته و به شماره ي 2160 در کتابخانه ي مدرسه شهيد مطهري ( سپهسالار سابق ) موجود مي باشد.
7. قرآني که در سال 1114 ق در اصفهان نوشته، کتابخانه نورالدين بيگ مصطفي ترکي از مصر.
8. قرآن، مذهب و مترجم با جلد نفيس رقم دار با رقم احمد ني ريزي به تاريخ 1108 قمري به شماره ي 143.
9. قرآن کريم، مذهب، ابعاد ( 5/11×5/18 سانتي متر ) با جلد روغني، به تاريخ 1119 قمري، به شماره ي 150، مشهد کتابخانه آستان قدس رضوي.
10. قرآن کريم، مذهب، به تاريخ 1126 قمري، اندازه ( 33× 5/21 سانتي متر )، جلد روغني به شماره 152، مشهد، کتابخانه ي آستان قدس رضوي.
11. قرآن کريم، قطع رحلي ( 22×35 سانتي متر )، مذهب، داراي رقم « احمد ني ريزي في حادي عشر شهر رمضان المبارک سنه 1131 » جلد چرمي ضربي.
12. فاتحه الکتاب، ابعاد يک ورق ( 20×8/32 سانتي متر )، مذهب به خط نسخ به سفارش سلطان حسين صفوي، رقم احمد ني ريزي، صفر 1125 قمري David James.
13. قرآن، رحيل، مذهب، با رقم « ... احمد الني ريزي ... » و « وقد وقع الفراغ منه في عاشر شهر حميدي الثانيه سنه ي سبع و عشرين و مايه ي بعدالالف، 1127 قمري » کتابخانه ي سلطنتي.
14. قرآن، رحلي، مذهب، به خط نسخ، کتابت عالي و نستعليق کتابت خوش با رقم « قد تشرفت بکتابه ي ... في يوم الاربعاء من شهر ربيع الاول في سنه ي احدي عشر و مايه ي بعدالالف ... احمد الني ريزي 1111 قمري ...، کتابخانه ي سلطنتي.
15. قرآن کريم، رحلي، مذهب، نسخ کتابت جلي با رقم: « حسب الامر ... شاه سلطان حسين الصفوي
مسکنا ... »، « باتمام رسيد في 1124 قمري بمحروسه ي اصفهان ... » کتابخانه ي سلطنتي.
16. دوازده امام (عليه السّلام) از خواجه نصير طوسي و دعاي اربع عشر ( دو نسخه در يک مجلد )، رحلي ( 5/22×5/34 سانتي متر )، 408 صفحه، هر صفحه 9 سطر دعا و 9 سطر ترجمه کتابخانه سلطنتي.
17. دو نسخه ي قرآن کريم مذهب در مجموعه ناصر خليلي، هنر قلم ( دکتر ناصر خليلي )، نشر کارنگ 1379.

پي‌نوشت‌ها:

1. پژوهشگر و کارشناس ارشد مرکز آموزش عالي علمي کاربردي شهيد بابايي اراک.
2. مدرس و کارشناسي ارشد امور فرهنگي مجتمع آموزشي جهاد کشاورزي استان مرکزي.
3. کارشناس حسابداري اداره دادگستري شهرستان اراک.
4. کارشناس آموزشي مرکز آموزش عالي علمي کاربردي شهيد بابايي اراک.

منابع تحقيق :
1. آشنايي با بزرگان تاريخ خوش نويسان ايران، اسفند 75 موزه هنرهاي معاصر، ناشر: انجمن هنرهاي تجسمي.
2. ذابح، ابوالفضل، راهنماي موزه هنرهاي تزييني ايران، گردآورنده: ادارده کل موزه ها 1363.
3. مدرس، محمدعلي، ريحانه الادب در شرح احوال و آثار خوش نويسان، خيام، تهران، 1369.
4. بياني، مهدي، فهرست نمونه خطوط خوش، کتابخانه ي سلطنتي ايران، چاپ تابان، تهران.
5. دانش پژوه، محمدتقي، فهرست نسخه ي خطي کتابخانه ي آستانه مقدسه قم، نشريه ي شماره ي 2 آستانه قم.
6. آتاباي، بدري، فهرست قرآن هاي خطي، کتابخانه ي سلطنتي، تهران 1351.
7. بياني، مهدي. راهنماي گنجينه ي قرآن در موزه ايران باستان، تهران، نوروز، چاپخانه ي بانک ملي ايران، 1328.
8. افروند، قدير، گلچيني از قرآن هاي خطي موزه دوران اسلامي، موزه ي ملي ايران، تابستان، 1375.
9. گلچين معاني، احمد. راهنماي گنجينه قرآن، آستان قدس 1347.
10. فضايلي، حبيب الله. اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملي اصفهان، 1382.
11. عزيززاده قربان، کتاب رحل 2، ( در دست چاپ )، تهران: انتشارات کارنامه، 1380.
12. دايره المعارف بزرگ اسلامي، جلد هفتم، تهران 1377، ص 100.
13. مايل هروي، نجيب، « تأثير قرآن کريم بر هنر اسلامي » مجله ميراث جاويدان، شماره 58 ص 18 به بعد.
14. مددپور، محمد، حکمت معنوي و ساحت هنر، چاپ اول، حوزه ي هنري، تهران 1371، ص 201 و
202.
15. سرمدي، عباس، دانشنامه ي هنرمندان ايران و جهان اسلام، هيرمند، تهران، 1380، ص 67.
16. حبيب الله فضايلي، اطلس خط، چاپ زيبا، اصفهان، 1350، ص 353.
17. بياني، مهدي، احوال و آثار خوش نويسان، انتشارات علمي، تهران 1358، ص 1029.
18. آيتي، عبدالحسين، تاريخ يزد، چاپخانه ي گلبهار، يزد، 1317، ص 360.
19. نظريان، داود ( 1388 ) قرآن وقف تلاوت امام زمان (عج الله تعالي فرجه الشريف) ظرايف هنري و دقايق تاريخي، فصلنامه پيام بهارستان، دوره ي دوم، سال اول، شماره ي سوم، بهار 1388.
20. بامداد، مهدي. شرح حال رجال ايران، تلخيص ذبيح اله عليزاده اشکوري، انتشارات فردوسي، تهران 1384، ص 191.
21. ناييني، محمد جعفر بن محمد حسين، جامع جعفري، به کوشش ايرج افشار، چاپخانه ي بهمن، تهران، 1353، ص 462.

 

منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.