جوامع در جهان امروزی

دولتهای سنتی اکنون کاملاً از صفحه ی گیتی محو گردیده اند. اگرچه جوامع شکار و گردآوری، کشاورزی و شبانی همچنان در بعضی نواحی وجود دارند، اما تنها در مناطق نسبتاً دور افتاده می توان آنها را یافت- و در اکثر موارد، حتی این آخرین نمونه های باقی مانده در حال فروپاشی است. چه چیزی سبب شده است که اشکال جامعه ای که در سراسر تاریخ و تا دو قرن پیش اشکال مسلط بودند، نابود شوند؟ پاسخ، در یک کلمه، صنعتی شدن است- ظهور تولید ماشینی، بر پایه ی استفاده از منابع قدرت بی جان (مانند نیروی بخار یا الکتریسیته). جوامع صنعتی از بسیاری جهات با هر نوع نظم اجتماعی پیشین کاملاً تفاوت دارند و نتایج حاصله از توسعه ی آنها از خاستگاه اروپاییشان بسیار فراتر رفته است.

جوامع صنعتی

صنعتی شدن امروزی، در نتیجه ی انقلاب صنعتی، که در قرن هجدهم آغاز گردید، نخست در انگلستان پدید آمد. انقلاب صنعتی در واقع نامی است که به اختصار به مجموعه ی پیچیده ای از تغییرات تکنولوژیکی اطلاق گردیده است که وسایل کسب معیشت مردم را تحت تأثیر قرار داده اند. این تغییرات شامل اختراع ماشینهای جدید (مانند ماشین نخ ریس، برای ریسندگی) مهار کردن منابع نیرو (به ویژه آب و بخار) برای تولید، و استفاده از علم برای بهبود روشهای تولید بوده است. از آنجا که اکتشافات و اختراعات در یک حوزه منجر به اکتشافات و اختراعات بیشتر در حوزه های دیگر می گردند، آهنگ نوآوری تکنولوژیکی در جوامع صنعتی، در مقایسه با شکلهای سنتی نظام اجتماعی بی نهایت سریع است.
مهمترین ویژگی که جوامع صنعتی را متمایز می سازد این است که اکثریت جمعیت شاغل، در کارخانه ها و ادارات کار می کنند و نه در کشاورزی. حتی در پیشرفته ترین دولتهای سنتی چنین نبود که تنها بخش ناچیزی از جمعیت به کار بر روی زمین اشتغال داشته باشند. سطح نسبتاً ابتدایی توسعه ی تکنولوژیکی اجازه نمی داد که بیش از اقلیت کوچکی از وظایف شاق تولید کشاورزی معاف شوند. برعکس، در جوامع صنعتی، تنها 2 تا 5 درصد جمعیت به کشاورزی اشغال دارد، و با فعالیتهای خود غذای بقیه ی جمعیت را فراهم می کنند.
همچنین جوامع صنعتی بیش از هر نوع نظام اجتماعی سنتی شهرنشین هستند، بیش از 90 درصد مردم در شهرهای کوچک و بزرگ زندگی می کنند که در آنها اکثر مشاغل را می توان یافت و فرصتهای شغلی جدید دایماً ایجاد می گردیند. اندازه ی بزرگترین شهرها به مراتب بزرگتر از سکونتگاههای شهری است که در تمدنهای سنتی یافت می شدند. در این نواحی جدید شهری، زندگی اجتماعی غیرشخصی تر و ناشناس تر از قبل می شود، بسیاری از برخوردهای هر روزی با بیگانه هاست به جای اینکه با افرادی باشد که بر اساس روابط شخصی شناخت متقابلی از یکدیگر دارند. سازمانهای بزرگ، مانند شرکتهای تجاری یا مؤسسات دولتی واقعاً بر زندگی همه ی مردم تأثیر می گذارند.
ویژگی دیگر جوامع صنعتی به نظامهای سیاسی آنها مربوط می شود که بسیار پیشرفته تر و متمرکزتر از شکلهای حکومت در دولتهای سنتی است. در تمدنهای سنتی مقامات سیاسی (پادشاهان و امپراتورها) تأثیر مستقیم چندانی بر رسوم و عادات اکثر رعایایشان، که در روستاهای محلی نسبتاً خودبسنده زندگی می کردند، نداشتند. با صنعتی شدن، حمل و نقل و ارتباطات بسیار سریع تر گردید و امکان به وجود آمدن اجتماع "ملی" یکپارچه تری را فراهم کرد. جوامع صنعتی نخستین دولتهای ملی بودند که به وجود آمدند. دولتهای ملی اجتماعاتی سیاسی اند با "مرزها"ی آشکارا مشخصی که آنها را از یکدیگر جدا می سازد، نه "نواحی سرحدی" مبهمی که دولتهای سنتی را از یکدیگر مجزا می کرد. در دولتهای ملی، حکومتها اقتدارات وسیعی بر بسیاری از جنبه های زندگی شهروندان دارند و قوانینی وضع می کنند که شامل همه ی کسانی می گردد که در درون مرزهایشان زندگی می کنند.
کاربرد تکنولوژی صنعتی به هیچ وجه به فرایندهای مسالمت آمیز توسعه ی اقتصادی محدود نبوده است. از نخستین مراحل صنعتی شدن، فرایندهای تولیدی امروزین برای استفاده های نظامی به کار گرفته شده اند، و این امر باعث تغییر اساسی شیوه های جنگیدن شده و سلاحها و شیوه های سازماندهی نظامی بسیار پیشرفته تر از آنچه در اختیار فرهنگهای غیرصنعتی بود پدید آورده است. قدرت اقتصادی برتر، انسجام سیاسی و نیروی نظامی، اساس گسترش ظاهراً غیرقابل مقاومت شیوه های زندگی غربی را در سراسر جهان طی دو قرن گذشته تشکیل می دهد.
اگر تعداد بسیار زیادی از جوامع و فرهنگهای سنتی اکنون ناپدید شده اند، به این علت نیست که شیوه های زندگی آنها «پست تر» بوده است. بلکه از آن روست که آنها نتوانستند در برابر تأثیر ترکیب قدرت صنعتی و نظامی که کشورهای غربی به وجود آوردند مقاومت کنند. مفهوم قدرت- و مفهوم دیگری که ارتباط نزدیکی با آن دارد، یعنی ایدئولوژی- در جامعه شناسی اهمیت زیادی دارند. منظور از قدرت، توانایی افراد یا گروهها در پیشبرد علایق یا منافع خویش، حتی در برابر مقاومت دیگران است. قدرت گاهی متضمن استفاده ی مستقیم از زور است، اما تقریباً همیشه، همراه با ایجاد اندیشه های (ایدئولوژی) است که اعمال قدرتمندان را توجیه می کند. در مورد گسترش غرب، مهاجمان در توجیه فعالیتهایشان، خود را کسانی می دانستند که ملتهای "کافر" را که با آنها برخورد می کردند "متمدن می کنند".

جوامع جهان سوم

از قرن هفدهم تا اوایل قرن بیستم، کشورهای غربی در بسیاری از مناطقی که پیشتر توسط جوامع سنتی اشغال گردیده بود، مستعمره ایجاد کردند و هر جا لازم بود برای این کار از نیروهای نظامی برتر خویش بهره جستند. هرچند که در واقع همه ی این مستعمرات اکنون استقلال خود را به دست آورده اند، اما فرایند استعمارگری نقشه ی اجتماعی و فرهنگی جهان را دگرگون کرد. در بعضی مناطق، مانند آمریکای شمالی، استرالیا و نیوزیلند که تنها جمعیت اندک و پراکنده ای از اجتماعات شکار و گردآوری در آن می زیستند، اروپاییان اکثریت جمعیت را تشکیل دادند. در نواحی دیگر، که بخش بزرگی از آسیا، آفریقا و آمریکای جنوبی را در بر می گرفت، جمعیتهای محلی در اکثریت باقی می ماندند. جوامع نوع اول، مانند ایاالات متحده، صنعتی شده اند. جوامعی که در دسته ی دوم قرار می گیرند، اکثراً در سطح بسیار پایین تری از توسعه ی صنعتی هستند، و امروز غالباً به عنوان جوامع جهان سوم نامیده می شوند.
جوامع جهان سوم کشورهای چین، هند، بیشتر کشورهای آفریقایی(مانند تیجریه، غنا یا الجزایر) و کشورهای آمریکای جنوبی (بعنوان مثال برزیل، پرو یا ونزوئلا) را در بر می گیرند.
در کشورهای جهان سوم تنها سطح نازلی از صنعتی شدن وجود دارد، و اکثریت عظیم جمعیت به تولید کشاورزی اشتغال دارند. از آنجا که بسیاری از این جوامع در جنوب ایالات متحده آمریکا و اروپا واقع شده اند گاهی به آنها به طور جمعی به عنوان «جنوب» در مقابل «شمال» ثروتمندتر صنعتی، اشاره می شود. کشورهای جهان سوم، در حالی که ممکن است شامل ملتهایی باشند که به شیوه سنتی زندگی می کنند، با شکلهای پیشین فرهنگ سنتی بسیار فرق می کنند. نظامهای سیاسی آنها از روی الگوی نظامهایی که قبل از همه در جوامع غربی ایجاد گردیدند، اقتباس یا طرح ریزی شده است- به عبارت دیگر، آنها دولتهای ملی هستند. در حالی که اکثر جمعیت آنها هنوز در نواحی روستایی زندگی می کند، بسیاری از این جوامع فرایند شهرنشینی بسیار سریعی را تجربه می کنند. اگرچه کشاورزی همچنان شکل مسلط فعالیت اقتصادی است، محصولات به جای اینکه به مصرف محلی برسند، غالباً برای فروش در بازارهای جهانی تولید می شوند. کشورهای جهان سوم صرفاً جوامعی نیستند که از نواحی صنعتی تر «واپس مانده اند» شرایطی که اکنون میلیاردها مردم در جهان سوم در آن به سر می برند تا اندازه ی زیادی در نتیجه تماس با غرب، که نظامهای سنتی تر پیشین را تضعیف کرده است، به وجود آمده اند.

انواع جامعه ی انسانی
ویژگیهای اصلی	دوره ی زندگی
جوامع شکار و گردآوری
از تعداد کمی افراد تشکیل می شود که از راه شکار، ماهیگیری و گردآوری گیاهان خوراکی زندگی می کنند. در این جوامع نابرابریها اندک بوده، تفاوت مرتبه یا مقام محدود به سن و جنس است.	از 50.000 سال پیش تا امروز، اگرچه اکنون در شرف اضمحلال کامل هستند.
جوامع کشاورزی
جوامع مبتنی بر اجتماعات کوچک روستایی بدون شهرهای کوچک و بزرگ شیوه ی اصلی تأمین معیشت از راه کشاورزی و اغلب همراه با شکار و گردآوری است. این جوامع با نابرابریهایی شدیدتر از آنچه در میان شکارگران و گردآورندگان وجود دارند مشخص می شوند و تحت فرمانروایی رؤسا قرار دارند.	از 12.000 سال پیش تا به امروز، اکثر این جوامع اکنون به صورت بخشی از نظامهای سیاسی درآمده، و هویت مشخص خود را از دست می دهند.
جوامع شبانی
جوامعی که برای تأمین معیشت خود وابسته به نگهداری حیوانات اهلی هستند جمعیت آنها از چند صد نفر تا هزاران نفر متغیر است. جوامع شبانی معمولاً با نابرابریهای آشکار مشخص می شوند و رؤسا یا شاهان جنگجو بر آنها فرمانروایی می کنند.	همان دوره ی زمانی جوامع کشاورزی. جوامع شبانی نیز امروز اکثراً بخشی از دولتهای بزرگتر هستند، و شیوه های زندگی سنتی آنها به تدریج ضعیف می شوند.
دولتها یا تمدنهای سنتی
در این جوامع، کشاورزی هنوز پایه ی اصلی نظام اقتصادی است، اما شهرها وجود دارند و تجارت و صنعت در شهرها متمرکز گردیده است. دولتهای سنتی ممکن است گاهی بسیار بزرگ بوده، میلیونها نفر جمعیت داشته باشند، اگرچه اکثراً در مقایسه با جوامع صنعتی بزرگ امروز کوچک بودند. دولتهای سنتی دستگاه حکومتی مشخصی دارند (وجه تسمیه آنها از اینجاست) که در رأس آن شاه یا امپراتور قرار دارد. نابرابریهای شدیدی بین طبقات مختلف وجود دارد.	از حدود 6000 سال پیش از میلاد تا قرن نوزدهم. همه ی دولتهای سنتی اکنون از میان رفته اند.
جوامع جهان اول
جوامع مبتنی بر تولید صنعتی که نقش قابل ملاحظه ای به سرمایه گذاری آزاد می دهند. تنها بخش بسیار کوچکی از جمعیت به کشاورزی اشتغال دارد و اکثر مردم در شهرهای بزرگ و کوچک زندگی می کنند. نابرابریهای طبقاتی مهمی وجود دارد، هرچند که این نابرابریها نسبت به دولتهای سنتی کمتر مشخص است. این جوامع اجتماعات سیاسی مجزا یا دولتهای ملی را تشکیل می دهند.	از قرن هجدهم تا امروز
جوامع جهان دوم
جوامعی که دارای شالوده ی صنعتی هستند، اما نظام اقتصادیشان به طور متمرکز برنامه ریزی شده. تنها بخش نسبتاً کوچکی از جمعیت در کشاورزی کار می کند، و بیشتر مردم در شهرهای کوچک و بزرگ زندگی می کنند. نابرابریهای مهم طبقاتی وجود دارد، هرچند که هدف حکومتهای مارکسیست این جوامع ایجاد نظام «بی طبقه» است. مانند کشورهای جهان اول، کشورهای جهان دوم اجتماعات سیاسی مجزا یا دولتهای ملی را تشکیل می دهند.	یک اوایل قرن بیستم (پس از انقلاب 1917 روسیه) تا امروز
جوامع جهان سوم
جوامعی که در آنها اکثریت جمعیت به کشاورزی اشتغال دارد، و در نواحی روستایی زندگی می کنند، اکثراً از روشهای تولید سنتی استفاده می کنند. با وجود این، بخشی از محصول کشاورزی در بازارهای جهانی به فروش می رسد. بسیاری از کشورهای جهان سوم دارای نظام سرمایه داری آزادند، حال آنکه بعضی از این کشورها برنامه ریزی متمرکز دارند. جوامع جهان سوم مانند جوامع جهان اول و دوم، اجتماعات سیاسی مجزا یا دولتهای ملی هستند.	از قرن هجدهم (به عنوان نواحی مستعمره) تا امروز.

جوامع جهان اول و دوم

اصطلاح جهان اول به کشورهای صنعتی اروپایی، ایالات متحده آمریکا، استرالیا و ژاپن اشاره می کند. کشورهای جهان اول تقریباً همگی دارای نظام حکومت پارلمانی چند حزبی هستند. جوامع جهان دوم جوامع صنعتی ای هستند که به وسیله ی حکومتهای وابسته به کمونیسم اداره می شوند.
تفاوتهای قابل ملاحظه ای میان جوامع جهان اول و دوم در سطح اقتصادی و همچنین سیاسی وجود دارد. در حالی که نظامهای اقتصادی کشورهای جهان اول بر پایه ی اصول بازار بنا شده اند- نقش عمده ای به سرمایه گذاری آزاد می دهند- نظامهای اقتصادی دولتهای جهان دوم دارای برنامه ریزی متمرکزند. اما مهمترین تفاوتها بین جوامع صنعتی به طور کلی، از یک طرف و کشورهای جهان سوم از طرف دیگر است. در مقایسه با ملل صنعتی، جوامع جهان سوم اکثراً بسیار فقیرند. بسیاری از آنها میزان رشد جمعیت بسیار بالایی دارند، که فشار فوق العاده ای بر توانایی آنها برای ایجاد منابع کافی جهت تأمین حداقل سطح زندگی برای شهروندانشان، وارد می کند.
مطالعه ی جوامع صنعتی- جهان اول و دوم- که در مرکز توجه جامعه شناسی است. به عنوان جامعه شناس، آیا می توانیم بدین سان جهان سوم را به سادگی نادیده گرفته، آن را به عنوان قلمرو انسان شناسی رها کنیم؟ مسلماً نمی توانیم. این سه جهان در ارتباط متقابل با یکدیگر به وجود آمده اند، و امروز بیش از هر زمان دیگری وابستگی نزدیکی به هم دارند. ما که در جوامع صنعتی زندگی می کنیم به بسیاری از مواد خام و فراورده های ساخته شده که از کشورهای جهان سوم می آیند برای ادامه ی زندگی خودمان نیاز داریم. از طرف دیگر، اقتصاد اکثر دولتهای جهان سوم به شبکه های بازرگانی که آنها را به کشورهای صنعتی پیوند می دهند وابسته است. ما نظم صنعتی را تنها در زمینه ی جوامع جهان سوم- که در واقع، قسمت اعظم جمعیت جهان در آن زندگی می کند- می توانیم به طور کامل درک کنیم.
منبع مقاله:
گيدنز، آنتوني، (1376)، جامعه شناسي، ترجمه ی منوچهر صبوری، تهران: نشر ني، چاپ بيست و هفتم: 1391.