آثار استاد احمد ني ريزي در چند مجموعه ي خصوصي جهان

در اين مقاله قصد بر اين است به معرفي و بررسي تعدادي از آثار مختصر به فرد استاد محمد ني ريزي بپردازد. اين آثار شامل اوراقي از قرآن کريم و ادعيه است که پس از جستجوي فراوان در مجموعه هاي شخصي و يا در مراکز بزرگ فروش آثار هنر اسلامي نگه داري مي شوند، بدست آمده اند. نگارنده در ابتدا شرح مختصري از زندگي نامه اين هنرمند که بر گرفته از چندين منبع با اشتراکات فراوان ارايه مي شود. قابل ذکر است به دليل شباهت موضوعات و اشتراکات فراوان منابع مورد استفاده، از آوردن ارجاعات داخل متن امتناع و تنها به ذکر منابع در آخر مقاله اکتفا مي شود. پس از ذکر زندگي نامه به بررسي و معرفي آثار هنري پرداخته مي شود.
احمد بن شمس الدين محمد ني ريزي يا ميرزا احمد ني ريزي ملقب به سلطاني در شهر ني ريز فارس متولد شد. هر چند در بعضي از مکتوباتش، او نام پدرش را سلطان محمد و لقب خود را شمس الدين قيد مي کند. احمد ني ريزي از بزرگ ترين خوش نويسان نسخ نويس و کاتبان قرآن در قرن دوازدهم هجري يعني در اواخر حکومت صفوي مي زيسته. استاد ني ريزي از اساتيد معروف خط نسخ و ثلث، شهرت و تسلطش در نسخ و ثلث مثل شهرت مير در نستعليق و درويش در شکسته است.
ظهور ميرزاي ني ريزي در شيوه ي نسخ و ثلث تحول و نهضتي جديد به وجود آورد که دنباله اش تا قرن چهارده هجري امتداد داشت. از خصوصيات ميرزاي ني ريزي در شيوه نسخ و ثلث اين بود که مثل ياقوت مستعصمي شاگردان فراواني تربيت کرد و به خواص شاگردانش اجازه داد که به جاي خود او امضاء کند. بدين سبب خطوط اصلي ميرزاي ني ريزي مثل ياقوت کمياب و پربها است. وي در خط نسخ شاگرد ابراهيم قمي است. به شيوه ي ثلث علاء الدين تبريزي هم نظر داشت و از روي خطوط او مشق مي کرده است. ابتداي ورودش به اصفهان مصادف با سنه ي (1100 ه.ق ) اواخر سلطنت شاه سليمان و عمده ي شهرت و جاه و عزتش در عهد شاه سلطان حسين بوده است. او به دعوت آخرين پادشاه صفويان به اصفهان مهاجرت کرد و در دربار صفوي به کتابت قرآن و ادعيه نسخ ديني مشغول بوده است پادشاه صفوي ميرزا احمد را به سلطاني ملقب کرد. اين عنوان شبيه به لقب ( عباسي ) است که به معدودي هنرمندان دوره صفويه مثل رضا عباسي، عليرضا عباسي و ... اعطاء شده است.
ميرزا احمد مدت زيادي در اصفهان ماندگار شد وجود آثار متعددي از او نشان مي دهد که وي بيشتر عمر خود را در اصفهان گذرانده است. اگر گسيختگي هايي در روند پديد آمدن آثار هنري وي مشاهده مي شود بيشتر به سبب رويدادهاي سياسي و اجتماعي روزگار او و هجوم افغان ها و منازعات داخلي و از هم گسيختن شيرازه ي حکومت صفوي است. خلع شاه سلطان حسين صفوي به دنبال سقوط اصفهان توسط افغان ها و پراکنده شدن درباريان، که پشتيبان هنري و مشوقان وي در کار خوش نويسي بودند ضربه اي شديد براي ني ريزي بوده چنان که از آن پس نوشته هاي او کاهش يافته است و در واپسين سال پادشاهي صفويان (1147 قمري ) اثري از او در دست نيست و از سال 1148 قمري ( آغاز پادشاهي نادرشاه ) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است که آن ها نيز آخرين قطعات خط او است. پس از آن هم آثار اندکي از وي بجا مانده که اصالت برخي از آن ها ترديد است. او بيش از نيم قرن، از سال 1096 تا سال 1152 هجري خوش نويسي کرده است.
بسياري از ادعيه و مرقعات به خط او در موزه هاي بزرگ ايران و جهان برجاي مانده از مکتوباتي که به خط او ديده شد نودونه جلد قرآن است و هفتاد و هفت صحيفه و بسياري از ادعيه و مرقعات ديگر است. اولين اثري که از او شناخته شده صحيفه سجاديه اي است که در سال 1087 قمري کتابت کرده و در آن نام پدرش را « سلطان محمد » و لقب خود را « شمس الدين » قيد مي کند. تعدادي از آثار اين هنرمند هم اکنون در چهل ستون اصفهان و يک قرآن تک جلدي در مجموعه خليلي نگه داري مي شود.
از پايان زندگي احمد ني ريزي اطلاع موثقي در دست نيست. تاريخ مرگش را 1155 قمري نوشته اند
و به آن دليل که در آثار محدود واپسين سال هاي عمرش نامي از شهري يا نوشته اي که نشان دهنده هجرت او از اصفهان باشد، نمي يابيم؛ ظاهراً در اصفهان در گذشته است. مرگش را در 103 سالگي در زمان و مکاني نامعلوم مي دانند و به خاک سپردن او در کربلا نيز جاي بحث و ترديد است. انجمن آثار ملي در زادگاهش ني ريز بناي يادبودي در بزرگ داشت او برپا داشته است.

ميراث هنري ميرزا احمد ني ريزي

استاد محمد ني ريزي با همه احترام و تواضعي که در برخي آثار و قطعات نسبت به اساتيد خويش ابراز مي دارد، توجه خاصي به شيوه ي ياقوت مستعصمي 23 داشته و آن را سرمشق خويش قرار داده است که در نهايت با ممارست فراوان موفق به ابداع شيوه اي در کتابت نسخ، به نام نسخ ايراني مي شود که به آن چه نسخ ياقوتي و نسخ ريحاني خوانده مي شود و ياقوت در آن سرآمد بوده، در کتابت مصاحف ايراني خاتمه داد و کاتبان ايراني پس از دوره ي صفويه آن شيوه را سرمشق خود قرار داده و به نسخ ايراني معروف شد که تا ظهور محمد شفيع ارسنجاني، کاتب به نام قرآن کريم در دوره ي قاجاريه که شيوه نسخ ايراني را به کمال رسانه، استوار ماند.

بررسي آثار هنري ميرزا احمد ني ريزي در چند مجموعه خصوصي

حال پس از شرح احوال هنرمند، در ادامه به معرفي و بررسي تعدادي از آثار منحصر به فرد استاد محمد ني ريزي که هم اکنون در مجموعه هاي شخصي و يا در مراکز بزرگ فروش آثار هنر اسلامي موجود است پرداخته مي شود.
خط و خط نگاري همواره در جهان اسلام از نقش بسيار مهمي برخوردار بوده است. در هنر اسلامي خط به عنوان از مهم ترين هنرها به شمار مي رود. اين هنر در دو حوزه کتابت و کتيبه نگاري داراي ارزش هاي مذهب و فرهنگي بوده مورد نظر هنرمندان مسلمان بوده است و به همين دليل اين هنر در قلمرو هنر اسلامي دو نقش بسيار مهم دارد: نقش اول آن پيام رساني ( کتابت ) و ديگري علامه بر پيام رساني، به عنوان يک عنصر تزييني ( کتيبه ) است که در تزيينات بناهاي اسلامي، اشيا و ابزار زندگي روزمره به کار رفته است.
دلايلي روشني در دست است که نشان مي دهد که هم کتابت بخصوص کتابت قرآن کريم و خطوط تزييني و کتيبه نگاري در شاخه هاي مختلف هنرهاي کاربردي از همان صدر اسلام مورد نظر هنرمندان
مسلمان بوده است. از آن جايي که زبان عربي زبان قرآن است، خط عربي جزء مهم فرهنگ اسلامي است و پيام قرآن با خط عربي انتقال پيدا کرده است. هنرمندان مسلمان با استفاده از کتابت، پيام قرآن، احاديث و سخنان پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) و ائمه (عليهالسّلام) را به مسلمانان يادآوري و تذکر دهند.
تعداد بي شماري از هنرمندان خوش نويس در طول تاريخ اسلام با انواع خطوط به کتابت قرآن پرداخته و در اين حوزه خوش درخشيده اند. همانگونه که اشاره شد يکي از ستارگان درخشان است که تعداد قابل ملاحظه اي از نسخ نفيس قرآن کريم را به يادگار گذاشته است.
قرآن شماره يک يکي از اين نسخ موجود است که توسط اين هنرمند کتابت شده است. اين قرآن نسبتاً کوچک در اندازه: 22/4 در 14/5 سانتي متر و در 306 صفحه با خط نسخ عالي با مرکب مشکي روي کاغذ آهار خورده نوشته شده است. هر صفحه داراي 15 سطر مي باشد. آيات با شمسه هاي طلايي از هم جدا شده اند. سر سوره ها به خط نسخ با طلا نوشته شده است. هر صفحه داراي جدول کشي با طلا و ديگر رنگ ها مي باشند. حاشيه صفحات داراي کلماتي مثل جزء، حزب و سجده مي باشد که با طلا نوشته شده اند. سرلوح اول قرآن در دو صفحه کامل به صورت تذهيب عالي کار شده است. در صفحه آخر قرآن در حاشيه دعاي ختم قرآن اسم هنرمند خوش نويس آمده است: « اعلا عليين برحمتک يا ارحم الراحمين - العبد الاقل الداعي احمد ».
در اين قرآن دو مهر کتابخانه به تاريخ 1326 هجري، مربوط به دوره قاجار، که يکي از آن ها به اجازه خروج قرآن از کتابخانه اختصاص دارد موجود مي باشد. قرآن فوق داراي جلد لاکي با کيفيت عالي مي باشد. در حاشيه کناره جلد اسم هنرمند: « العبد احمد الني ريزي 1123 » درج شده است. اين قرآن متعلق به مجموعه عزيزي در کشور امارات مي باشد.
قرآن شماره دو: اين قرآن تنها به کتابت سوره ي يس اختصاص دارد. اين قرآن در اندازه: 12/3 در 21/6 سانتي متر و در 26 صفحه با خط نسخ عالي با مرکب مشکي روي کاغذ نخودي رنگ نوشته شده است. هر صفحه داراي 8 سطر مي باشد. بين سطرها با طلا تذهيب شده است. آيات با شمسه هاي طلايي از هم جدا شده اند. سر سوره ها به خط نسخ با طلا نوشته شده است. هر صفحه داراي حاشيه تذهيب شده مي باشند. حاشيه صفحات داراي کلماتي مثل جزء، حزب و سجده مي باشد که با طلا نوشته شده اند. سر لوح اول قرآن در دو صفحه کامل به صورت تذهيب عالي و به روش عکس کار شده است. اين قرآن داراي تاريخ 1120 هجري است. قرآن داراي جلد با کيفيت عالي و روکش ابريشمي مي باشد. اين قرآن در حال حاضر در تملک مجموعه کريستي (Chirstie's ) مي باشد.
قرآن شماره سه: اين قرآن نسبتاً بزرگ در اندازه: 34 در 23/7 3 سانتي متر و در 406 صفحه با خط نسخ عالي با مرکب مشکي روي کاغذ نوشته شده است. هر صفحه داراي 8 سطر مي باشد. سر سوره ها به خط نسخ با طلا نوشته شده است. هر صفحه داراي حاشيه تذهيب شده مي باشند. حاشيه صفحات داراي کلماتي مثل جزء، حزب و سجده مي باشد که با رنگ قرمز در شمسه هاي طلايي نوشته شده اند. سر لوح اول قرآن در دو صفحه کامل به صورت تذهيب عالي و به روش عکس کار شده است. اين قرآن داراي تاريخ 1122 هجري است. قرآن داراي جلد لاکي مي باشد. اين قرآن در حال حاضر در تملک مجموعه کريستي (Christie's ) مي باشد. سرلوح و تذهيب اين قرآن مربوط به دوره قاجار مي باشد.

پي‌نوشت‌ها:

1. دانشيار دانشکده هنر، دانشگاه تربيت مدرس سر دبير کتاب ماه هنر

منابع تحقيق :
1. افروند، قدير، گل چيني از قرآن هاي خطي موزه دوران اسلامي، تهران: موزه ملي ايران، تابستان، 1375.
2. بياني، مهدي، احوال و آثار خوش نويسان. انتشارات علمي. چاپ دوم. تهران 1363.
3. جهانگيري، گلاره، « زندگي و آثار احمد ني ريزي کاتب بزرگ قرآن کريم »، در مجله گلستان قرآن، مهر 1380، شماره 84، صص. 37 تا 42.
4. دايره المعارف بزرگ اسلامي تهران 1377، ذيل ماده احمد.
5. مدرس، علامه محمد علي، ريحانه الادب در شرح احوال و آثار خوش نويسان، چاپ سوم، تهران، خيام، 1369.
6. فضايلي، حبيب الله، اطلس خط، اصفهان: انتشارات مشعل اصفهان، چاپ دوم، 1362، صص. 355-353.
7. يساولي، جواد، پيدايش و سير تحول هنر خط، تهران: انتشارات يساولي، چاپ دوم 1360، ص 82.
www.buy.id.com/2010
www.christie's.com/2010
www.sothebuy's.com/2010
منبع مقاله :
صفي پور، علي اکبر، طبيعي، منصور، (1390)؛ مجموعه مقالات کنگره استاد ميرزا احمد ني ريزي، شيراز: بنياد فارس شناسي، چاپ اول.